رمز و رازهای نجوا با خدا

سابقه مناجات‌ خوانی ایرانیان به سال‌های قبل از اسلام بازمی‌گردد در سرزمینی که مردمانش از دیرباز یکتاپرست بودند، مناجات با پروردگار با تمام آیین‌ها و مناسکش رواج داشت.

ایرانیان با آغوش باز اسلام آوردند ولی سنت‌های باستانی خود را هم حفظ کردند. مناجات‌خوانی یکی از این سنن بود که در گذر زمان تغییر کرد اما ذاتش که گفت‌وگوی مخلوق با خالق است، همچنان حفظ شد؛ مناجاتی که به عرفان و عشق الهی درآمیخت و ادبیات در خدمت دین درآمد.

مثال روشن‌اش مناجات‌های خواجه‌عبدا... انصاری است که با آن واژگان پر‌معنا و ظرافت در کلام بر بلندای عرفان ایرانی- اسلامی جایگاهی ویژه یافت: «الهی دستم گیر که دست ‌آویز ندارم و عذرم بپذیر که پای گریز ندارم.»

در طول سالیان، مناجات‌ خوانی در مساجد به سنتی پایدار مبدل شد و مومنان در ماه رمضان آن را به‌عنوان بخشی از طاعات و عبادات ماه مهمانی خدا پاس داشتند و همچنان می‌دارند. خاطره جمعی ما با مناجات‌های هنگام سحر که از رادیو پخش می‌شد؛ پیوند خورده است.

خانواده‌ای که برای خوردن سحری بیدار می‌شدند و هر بار لمحه‌ای از آن کلام معنوی، روح‌شان را جلا می‌داد. مناجات‌هایی که گستره‌اش برای هر مراسم و مناسبتی گنجینه‌ها داشت؛ چه مناسبت شب ضربت خوردن مولای متقیان باشد و چه مرثیه‌ای برای تشنه‌لب صحرای کربلا.

و باز از آغاز کلام بود.

"خاطره جمعی ما با مناجات‌های هنگام سحر که از رادیو پخش می‌شد؛ پیوند خورده است.خانواده‌ای که برای خوردن سحری بیدار می‌شدند و هر بار لمحه‌ای از آن کلام معنوی، روح‌شان را جلا می‌داد"مفاتیح‌الجنان شد دریچه‌ای برای مناجات و راز و نیاز با صاحب این ضیافت با‌شکوه و مناجات‌خوانی همچنان ماند با ما. این گفت‌وگوی عاشقانه، وجه تغزلی به عباداتی داد که در عین فردی بودن، اجتماعی هم بود. مناسک و آیینی که ریشه در باور داشت، کلمات را به تسخیر اعتقادات درآورد.

با مناجات به استقبال ماه مبارک رمضان رفتیم و در ساعت و لحظات قبل از اذان صبح با آن، سکانس افتتاحیه روزه‌داری را کلید زدیم و لحظات پیش از اذان مغرب‌مان را معطر به معنویت و خضوع در درگاه الهی کردیم.

در پایان و به بهانه خاطرات زیبایی که هر‌کدام از ما از مناجات‌های ماه رمضان داریم، سراغ استادان مداحی رفتیم و پیرامون ویژگی‌های یک مداح مناجات‌خوان و تأثیرات مجالس دعا در عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی با آنها به گفت‌و‌گو نشستیم.

حاج‌ مهدی سماواتی از خانواده‌ای است که نسل به نسل مداحی اهل بیت را می‌کنند. غیر از این‌که پدرش حاج‌غلامعلی سماواتی، پیر‌غلام اهل بیت علیهم‌السلام است، پدر‌بزرگ‌شان هم مداح بوده و برخی دیگر از نزدیکانش هم مداحی می‌کنند.

سمــــاواتی در پاســــخ به این‌که مناجــــات‌خوانی جمعـــــی چـــــــــه تاثیری بر جامعه دارد، به جام‌جم می‌گویند: «درباره مناجات و حال تضرع به پیشگاه حضرت معبود، هم به دعا در خلوت و تنهایی سفارش‌های فراوانی شده و هم دعا کردن به‌صورت جمعی.

بعضی از عبادات به‌صورت فردی است مثل نماز شب و بعضی از عبادات به‌صورت گروهی، که همان جمع شدن اثرات اجتماعی فراوانی داشته و دارد مثل حج یا نماز جماعت یا نماز جمعه.

در مقوله دعا و مناجات هم به همین شکل است. از امام صادق علیه‌السلام روایت شده که هر‌موقع امر دشواری برای پدرم پیش می‌آمد زنان و کودکان را جمع می‌کردند و حضرت دست به دعا بر‌می‌داشتند و آنها هم آمین می‌گفتند. در جای دیگر هنگام ظهر روز عرفه حضرت ابا عبدا... الحسین با جمعی از اصحاب و یارانشان در جانب چپ کوه جبل‌الرحمه مشغول مناجات و تضرع و استغاثه به درگاه ربوبی بودند. این خود بعضا سیره و سفارش اهل بیت علیهم‌السلام بوده است؛ چرا که طبق روایات، دعاهای جمعی زودتر به اجابت می‌رسد و امید استجابت دعا در جمعی از مومنان‌، خداجویان و خداترسان قطعا بیشتر است و برکات دعا بر همه نازل می‌شود.

"مناجات‌هایی که گستره‌اش برای هر مراسم و مناسبتی گنجینه‌ها داشت؛ چه مناسبت شب ضربت خوردن مولای متقیان باشد و چه مرثیه‌ای برای تشنه‌لب صحرای کربلا.و باز از آغاز کلام بود"ممکن است فقط بین جمع یک نفر اتصال قلبی و واقعی پیدا کند که خداوند به برکت دعای او و حضور قلب او و به برکت آبروی او، دعای خلقی را بپذیرد و از آنجا که فرمودند «الدعا یرد القضاء ولقد ابرم ابراما» دعا آنچنان است که مقدرات حتمی الهی را دگرگون می‌کند. در جای دیگر فرمودند «الدعا یرد البلا» یعنی دعا بلا را برمی‌گرداند. پس آثار و برکات دعای جمعی سریع‌تر و وسیع‌تر به اجابت می‌رسد و می‌تواند بلاها و سختی‌ها را برطرف و سرنوشت قومی را تغییر دهد.»

او که چندان با سبک‌ها و شعرهایی که این روزها طالب دارد رابطه خوبی ندارد، درباره ارتباط مناجات‌خوانی با موسیقی تصریح می‌کند: «مناجات‌خوانی با دستگاه‌ها و آواهای موسیقی بی‌ارتباط نیست. مناجات‌هایی که سحرگاهان یا نزدیک مغرب و معمولا در اماکن متبرکه مشاهد مشرفه خوانده شده و می‌شود مبتنی بر دستگاه‌های موسیقی است که از این هنر در جهت اعتلای این هدف والا که اتصال عبد با معبود است می‌توان به بهترین نحو استفاده کرد.»

سماواتی درباره خواندن روضه در بین مناجات و دعا تاکید می‌کند: «در خصوص روضه‌خوانی باید عرض کنم این امر نباید به گونه‌ای باشد که اصل دعا و مناجات را تحت‌تاثیر قرار دهد بلکه باید در راستا و متناسب این امر خوانده شود اما به نظرم لازم است بجا و به اندازه باشد، چراکه طبق این آیه شریفه: «وابتغو الیه الوسیله» چه شفیعی بالاتر از اهل‌بیت‌علیهم‌السلام و حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام نزد پروردگار متعال که امام رضا علیه السلام فرمودند؛ «کلنا سفن النجاه و لکن سفینه الحسین اوسع و اسرع». همه ما کشتی نجات هستیم ولیکن سفینه جدم سید الشهدا علیه‌السلام وسیع‌تر و سریع‌تر است.»

این مناجات‌خوان برجسته و قدیمی ادامه می‌دهد: «مناجات‌خوانان و مداحان بعد از تهذیب نفس ، اخلاص و پاکیزگی روح و کوشش مستمر در مسیر بندگی باید بر خواندن عبارت عربی و صحیح خواندن دعا تسلط داشته و همچنین آشنایی و اشراف خوبی به آیات قرآن کریم ، روایات و احادیث معصومین علیهم‌السلام داشته‌باشند که هنگام شرح و تفسیر دعا بتوانند به‌خوبی و متناسب با عبارات دعا، مطالب را بیان کنند تا مستمع ارتباط بیشتری با رب الارباب پیدا کند.

این امر میسر نمی‌شود مگر با مطالعه و کسب معارف و تلمذ و شاگردی محضر استادان، علمای دین و علمای اخلاق که اولا بهره کافی را خود برده و این فیوضات را هم بتوانند انتقال دهند و قطعا سخنانی که از دل برآید، لاجرم بر دل نشیند.»

سماواتی با ابراز امیدواری نسبت به نسل جدید مناجات‌خوانی خاطرنشان می‌کند: «استادان و بزرگان فراوانی ازجمله حاج ماشاءا... عابدی، حاج رضا بکایی، حاج‌منصور ارضی و همه استادانی که مجال نام بردنشان نیست در این عرصه و در کسوت ستایشگری و مناجات‌خوانی می‌کوشند. وجود این عزیزان مایه خیر و برکت و رونق جلسات مناجات‌خوانی است که امید است با تربیت شاگردانی برجسته تداوم این فیوضات ربانی را تضمین کنند.»

امیدوارم مجالس دعا از آفت در امان بماند

حاج حسین هوشیار از مداحانی است که با سبک‌های موسیقی آشنایی کامل دارد. با او به جز مداحی اصیل می‌توان درباره ردیف‌ خوانی با سبک و سیاق دقیق، مناجات‌خوانی با حال و هوایی خاص و خیلی چیزهای دیگر هم گفت.

این مداح و ذاکر اهل بیت علیهم السلام با تاکید بر برکات دعای دسته جمعی به جام‌جم می‌گوید: «در مبحث مناجات دو نظریه وجود دارد. عده‌ای معتقدند مناجات، عملی فردی است که انسان در خلوت با خدای خودش دارد و عده‌ای هم می‌گویند مناجات وقتی جمعی باشد، زیباتر است.

"مفاتیح‌الجنان شد دریچه‌ای برای مناجات و راز و نیاز با صاحب این ضیافت با‌شکوه و مناجات‌خوانی همچنان ماند با ما"واقعیت این است که هر دو نظر درست است اما نظر سومی هم هست که می‌گوید مناجات، پدیده‌ای فردی است که وقتی بروز جمعی پیدا می‌کند به یک حرکت اجتماعی تبدیل می‌شود. به عنوان مثال، عبادت حج. با دقت در این مناسک در می‌یابیم به رخ کشیدن قدرت توحید و گرایش به توحید در مقابل گرایش‌های مادی گرایی، یکی از اهداف حج است. انگار که خداوند با هوشمندی و تدبیر الهی مناسک حج را به گونه‌ای می‌چیند که به نمایش قدرت بندگی هم تبدیل می‌شود. به بیانی دیگر، مناجات وقتی فردی است خیلی نمی‌تواند قدرت بندگی را به رخ بکشد و به حرکتی نمادین تبدیل شود اما وقتی تبدیل به یک اتفاق جمعی شد، آن فرآیند فردی را هم تکمیل‌می‌کند.»

حاج حسین هوشیار می‌افزاید: «چرا در می‌گویند دسته‌جمعی نماز عید فطر بخوانید؟ یا چرا در صحرای عرفه حاجیان به صورت جمعی بیتوته می‌کنند؟ چرا میلیون‌ها مسلمان همزمان گرد خانه خدا می‌گردند؟ تمام این اعمال نشان‌دهنده آن است که فرهنگ دینی ما هم برای فردیت اصالت قائل می‌شود هم برای اصالت جمع.

عبادت فردی و جمعی را باید در کنار هم دید و نمی‌توان این دو را از هم جدا کرد. کسانی که در مناجات فردی به قله‌های عبودیت و بندگی می‌رسند وقتی کنار یکدیگر قرار می‌گیرند جمعیتی می‌شوند که انرژی و اثرگذاری بالایی دارند و الحق که نمی‌توان از تاثیر انرژی جمعی گذشت. بنابراین مناجات فردی و جمعی هر دو حائز اهمیت هستند و باید به آن اهتمام ویژه داشت.»

دعا بیش از صدا ، تاثیر نفس می‌خواهد

این مداح اهل‌بیت در پاسخ به این سوال که چرا برخی مناجات‌خوان‌ها معتقدند نباید بین مناجات و دعا روضه خوانده شود، می‌گوید: «پاسخ به این سوال بسیار مشکل است. از مفهوم دعا می‌توان به مفهوم روضه رسید. به عنوان مثال از امام‌حسین (ع) که مرجع تمام روضه‌ها به ایشان برمی‌گردد، دعایی داریم به نام دعای عرفه که بالاترین مضامین توحیدی در آن قرار دارد و جالب اینجاست که در همین مفاهیم توحیدی، می‌توان مضامین روضه را نیز استخراج کرد.

"از امام صادق علیه‌السلام روایت شده که هر‌موقع امر دشواری برای پدرم پیش می‌آمد زنان و کودکان را جمع می‌کردند و حضرت دست به دعا بر‌می‌داشتند و آنها هم آمین می‌گفتند"من معتقدم اگر افراط رخ ندهد، استخراج مضامین روضه از متون دعا بسیار جالب است و حال دعا را بیشتر به دل‌هایی که مملو از محبت اهل‌بیت (ع) است، می‌نشاند. به عبارت بهتر معتقدم کسانی‌که درست و بجا از متون دعا و مضامین روضه استخراج می‌کنند، پیوندی می‌زنند بین دو دریای توحید و ولایت که البته این کار، از عهده هر کسی برنمی‌آید. گاهی می‌بینیم در این وادی افراط می‌شود و فرد به دلیل این‌که توانایی استخراج مضامین توحیدی و گفتن بیان مطالب نقض اخلاقی و مناجاتی را ندارد، به صورت ناشیانه و عجولانه به روضه پناه می‌برد و در اینجا به هر دو مفهوم دعا و روضه لطمه می‌زند. اینجاست که دیگر نه دعا، دعا می‌شود نه روضه، روضه. البته هستند دعاخوان‌هایی که به موقع و بجا از دعا استفاده می‌کنند و در کنار آن از مضامین روضه نیز می‌گویند اما اگر آنقدر روضه بخوانند که دیگر دعا فراموش شود و افراد حاضر در مجلس از یاد ببرند که در مجلس مناجات‌خوانی نشسته اند و اصطلاحا حق دعا ادا‌نشود، شایسته و پسندیده نیست.»

او ادامه می‌دهد: «از دیرباز از استادان و بزرگان شنیده ایم که دعا قبل از این‌که صدا بخواهد، نفس و تاثیر نفس می‌خواهد.

در قدیم صاحب‌نفسان بودند که به سمت خواندن دعا رو می‌آوردند و هر کسی به این سمت نمی‌آمد. یعنی دعا و مناجات‌خوانی مرتبه‌ای است که قدمای ما بعد از سال‌ها تمرین به خودشان اجازه می‌دادند دیگران آنها را به عنوان یک دعاخوان بشناسند. به صرف داشتن صدای خوب یا دانستن موسیقی نمی‌توان گفت شخصی توانایی دعاخوانی را هم دارد. دعا زمانی اثر دارد که از یک خودساختگی برآید. یعنی جوشش در درون مناجات‌خوان باشد نه کوشش.

"الحسین با جمعی از اصحاب و یارانشان در جانب چپ کوه جبل‌الرحمه مشغول مناجات و تضرع و استغاثه به درگاه ربوبی بودند"کسی که دعا می‌خواند بارها باید در خلوت خود آن دعا را با دلی شکسته خوانده و با آن گریسته باشد تا حال مناجات برای خواندن جمعی را بیابد. چرا که منظور از دعا صرفا یک اجرا نیست. امیدوارم در این عصر رسانه‌زدگی مجالس ما از آفتی که گریبان هیات‌ها را گرفته و آنها را تبدیل به استودیو کرده در امان و مصون بماند.»

شاید یکی از مهم‌ترین مسائلی که با آن در حوزه مناجات‌ها روبه‌رو هستیم، وضعیت امروز مناجات‌خوانی در کشور است.

حاج حسین هوشیار در این باره می‌گوید: «نگران آینده مناجات‌خوانی کشور هستم. عموم علاقه‌مندانی که امروز به عرصه ستایشگری ورود کردند، برای شهرت و رسانه‌ای‌شدن عجله دارند و دعا به لحاظ ظاهری این جذابیت را برای کسانی‌که برای شهرت عجله دارند، در خود بروز نداده‌است.

به همین دلیل معتقدم علاقه‌مندی به مجالس دعا در بین مداحان جوان عموما در حد انتظار نیست. اقبال بیشتر کسانی‌که امروز به سمت خوانندگی مذهبی ورود کرده‌اند، به سمت شور و نوحه است و مناجات که ریتمی کند و آرام‌تر نسبت به دیگر سبک‌های دیگر ستایشگری دارد. کمتر موردپسند جوانان پر شور است. لذا نگرانم مبادا جانشینان ارزشمندی به جای عزیزانی که امروز این کار را انجام می‌دهند، پیدا نشود. کما این‌که هنوز جایگزینی شایسته‌ برای حاج‌منصور، حاج محمود کریمی و...

"عابدی، حاج رضا بکایی، حاج‌منصور ارضی و همه استادانی که مجال نام بردنشان نیست در این عرصه و در کسوت ستایشگری و مناجات‌خوانی می‌کوشند"نداریم. اساسا گسترش فرهنگ دعاخوانی و گرایش ستایشگران به سمت دعاخوانی نیاز مبرمی است که باید در این زمینه بیشتر به آن توجه داشت.»

او در پایان درباره این‌که چرا برخی مناجات‌ها ماندگار می‌شوند و به دل می‌نشینند و برخی دیگر فاقد چنین تاثیری هستند، توضیح می‌دهد: «همان‌طور که در شعرخوانی، تلفیق شعر و آهنگ از اهمیتی بالا برخوردار است، در مناجات‌خوانی هم حس و حال کلام معصوم در دعا بسیار مهم است. یعنی انتخاب نغمات مناسب با مفهوم دعا نکته مهمی است که معدود کسانی آن را رعایت می‌کنند؛ لذا پیشنهادم به دعاخوان‌های جوان این است که نسبت به آشنایی با ادبیات عرب، معانی و معارف دعا کار کنند تا نغماتی که انتخاب می‌کنند، متناسب با مفاهیم عالیه باشد. نغمات و لحن دعای کمیل با دعای ندبه متفاوت است. دعای ابوحمزه با مناجات مسجد کوفه و...

متفاوت است. جایی در دعا تغزل و عشقبازی داریم، جایی دیگر خوف و رجا و جایی دیگر التماس یا گلایه. اینها هر کدام حس و نغمه خاص خود را دارد که باید در لحظه متولد شود. »

ساناز قنبری - فرهنگ و هنر / روزنامه جام جم