«مسجد جامع قاین»؛ مسجدی یک ایوانی ساخته شده در سال ۷۹۶ هجری قمری

ایسنا/خراسان رضوی مسجد از ابتدای شکل‌گیری علاوه بر محلی برای عبادت، کارکرد آموزشی، سیاسی، اجتماعی و هنری نیز داشته است و از آنجا که محل گردهمایی مسلمانان بوده، تصمیمات بزرگی در آن گرفته می‌شده و از سوی دیگر در جایگاه خانه خدا، محکم و پایدار بنا می‌شده و هنر و معماری در آن به کمال تجلی می‌یافته است.

رجبعلی لباف‌خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس در گفت‌ وگو با ایسنا اظهار کرد: مسجد جامع کنونی قاین که در جبهه جنوبی شهر واقع شده، به استناد کتیبه‌ای که بر بدنه ایوان مقصوره آن نصب است، در سال ۷۹۶ هجری قمری ساخته شده است.

وی اضافه کرد: معمار این مسجد از عرف زمان تبعیت نکرده و آن را یک ایوانی ساخته در صورتی که متناسب با روند تکاملی نقشه مساجد ایران، ساخت مساجد یک ایوانی مانند مسجد جامع نیریز منحصر به اواسط قرن چهارم هجری قمری بوده و در قرن هشتم هجری قمری (همزمان با شکل‌گیری این مسجد) مساجد معمولا ۲ ایوانی ساخته می‌شدند که مسجد جامع ورامین از جمله آن‌ها است.

لباف‌خانیکی ادامه داد: دلیل این امر غیر معمول در مسجد جامع کهن قاین را باید در «صورت‌الارض» ابن حقول که به آن اشاره شده است، دنبال کرد. همچنین دلایل دیگری را نیز می‌توان در «احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم» مقدسی، «اشکال العالم» جیهانی، در «مسالک و ممالک» استخری و سفرنامه ناصرخسرو جستجو کرد.

وی خاطرنشان کرد: به استناد کاوش‌های باستان‌شناسی نگارنده در سال ۱۳۸۷ شالوده بنای عظیمی که در محوطه باستانی «شازده حسین» در حاشیه جنوبی شهر قاین کشف شد، بدون تردید بقایای همان مسجد مورد اشاره جغرافی نویسان و ناصرخسرو بوده که «در خراسان ایوانی به بلندای ایوان آن ندیده بود».

این پژوهشگر خراسانی گفت: آن مسجد از نوع مساجد یک ایوانی و قابل مقایسه با مسجد جامع نیریز و متعلق به قرن چهارم هجری قمری بوده که احتمالا بر اثر زلزله‌ای مهیب در سال ۴۵۸ هجری قمری ویران شده و در اواخر قرن هشتم هجری قمری و در پی جابجایی شهر قاین به موقعیت کنونی، مسجد فعلی نیز در سال ۷۹۶ هجری قمری با استفاده از مصالح ساختمانی آن مسجد و بر روی نقشه آن که با رعایت نسبت‌ها قدری کوچک‌تر شده، ساخته شده است.

لباف‌خانیکی عنوان کرد: تقیٓد معمار به امانت‌داری مانع از آن شده که مسجد جدید را به شیوه معماری زمان خود ۲ ایوانی بسازد، بنابراین آن را نیز یک ایوانی و به شیوه رازی ساخته است. البته تعمیراتی که در سال‌های ۱۰۸۶ و ۱۲۶۳ هجری قمری در آن اعمال شده، موجب تغییر در ساختار  آن نشده و تنها در تعمیرات عصر قاجار ۱۲۶۳هجری قمری «کربلایی اسحاق قاینی» زیر پوشش ایوان را با رنگ اخرایی نقاشی کرده است.

وی اضافه کرد: تا سال ۱۳۸۶ تقریبا همه بر این باور بودند که مسجد جامع فعلی قاین همان مسجدی است که ناصر خسرو در سال۴۴۴ هجری قمری به آن اشاره کرده است، اما گمانه‌زنی‌های ما در مجاورت دیوار ایوان و مشاهده سفال‌های قرن ششم هجری قمری در زیر شالوده دیوار، موجب تردید در ارتباط با شکل‌گیری بنا شد و کاوش «تپه شازده حسین» تردید را به یقین تبدیل کرد که مسجد کنونی با مسجد کهن قاین متفاوت است.

لباف‌خانیکی ادامه داد: علیرغم صراحت کتیبه‌ای که ساخت مسجد قاین را به دستور «جمشید بن قارن» در سال ۷۹۶ هجری قمری یادآور شده است برخی اصرار به این دارند که مسجد کنونی همان مسجد کهن است و در تقویت فرضیه خود به حاصل کاوش‌های باستان‌شناسی «بقراط نادری» در سال ۱۳۵۴خورشیدی و کشف ستون‌های عصر سلجوقی در شبستان مسجد اشاره می‌کند، در صورتی که با توجه به نحوه پیوستگی آن‌ها به دیوارها و پوشش شبستان، واضح است که در آن مکان بنایی در خور و احتمالا با کاربری متفاوت، متعلق به دوران سلجوقی وجود داشته و مسجد به گونه‌ای در مجاورت آن ساخته شده که بخشی از آن فضا در شبستان ادغام شده و حتی سعی شده با اندود گچ آن را مخفی کنند.

وی خاطرنشان کرد: نقطه عطف مسجد، ایوان قبله آن با دهانه ۱۰متر، ارتفاع ۱۷/۲۰متر و عمق ۲۲/۳۰ متر است. پوشش ایوان چند قسمتی مسجد به طریق طاق و تویزه اجرا شده و طاق‌ها جناقی است.

"در میانه صحن مسجد پایابی وجود داشته که آب قنات در آن جریان داشته و مردم جهت وضو گرفتن و تطهیر به آن مراجعه می‌کردند"پوشش بنا بر فراز ۲ جرز نسبتا ضخیم استقرار یافته و در دو سوی ایوان ۲ رواق مستطیل با پوشش «چشمه طاق» در اصل به منظور پشتیبانی از ایوان و پیشگیری از رانش دیوارها ساخته شده که اکنون به عنوان شبستان مورد استفاده‌اند.

لباف‌خانیکی بیان کرد: بر دیوار انتهایی ایوان ۲ محراب تعبیه شده که احتمالا نشانه‌های دو دیدگاه اعتقادی در مورد جهت قبله است. مصالح ساختمانی بنا سنگ و آجر است به این صورت که شالوده و قاعده دیوارها از سنگ و شفته آهک و بدنه‌ها با آجر و گچ ساخته شده‌اند.

وی افزود: ایوان بر صحن مسجد در ابعاد ۲۸×۳۳ متر اشراف دارد و بر پیرامون صحن غرفه‌هایی ساخته شده است. در میانه صحن مسجد پایابی وجود داشته که آب قنات در آن جریان داشته و مردم جهت وضو گرفتن و تطهیر به آن مراجعه می‌کردند. در گوشه صحن نیز یک ساعت آفتابی نصب شده که هنوز موجود است. وجود این پدیده علمی نشان‌دهنده حضور عالمان و دانشمندان برجسته در قاین است.

این باستان‌شناس خراسانی اظهار کرد: تزئینات بنا عمدتا نقاشی‌های قرمز رنگ است که با موضوعات مختلف زیر سقف ایوان را آراسته‌اند.

در طول ۵۰ سال اخیر به همت انجمن آثار ملی و اداره‌های کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی و خراسان جنوبی اقدامات مفیدی جهت مرمت و استحکام بخشی و تثبیت بنا صورت گرفته است.

لباف‌خانیکی یادآور شد: مسجد جامع قاین در۲۹ آذر سال ۱۳۱۶به شماره ۲۹۵ در فهرست آثار ملی ایران ثبت به ثبت رسیده است.

انتهای پیام