آئین‌ها و آداب محلی ماه میهمانی خدا در زنجان/ از خانه تکانی دل تا غبارروبی مساجد

 

در ایام ماه رمضان در اقصی نقاط کشورمان ایران رسومات مختلفی اجرا می شود که زنجان هم از این قاعده مستثنی نیست؛ هرچند که اکنون زندگی ماشینی سبب شده تا برخی از این آداب و رسوم در میان نسل جوان به فراموشی سپرده شود اما تلاش بزرگترها برای حفظ و انتقال این میراث به جوانان ستودنی است.

در واپسین روزهای ماه شعبان اگر گذرتان به بازار زنجان بیفتد خواهید دید که همه در تکاپوی مهیا شدن برای میهمانی خدا هستند؛ مردم با خرید اقلام ضروری، خود را برای روزه داری این ماه آماده می کنند.

مردم زنجان با یک روز زودتر روزه گرفتن به پیشواز ماه رمضان می‌روند و با برپایی مراسم با شکوه و خواندن نماز عید سعید فطر به این ماه مبارک را به پایان می رسانند.

آن ها با خانه تکانی و غبار روبی از مساجد، تکایا و امامزاده ها به استقبال ماه رمضان می روند؛ زیرا آن ها معتقدند خیر و برکت از خانه ای که تمیز نباشد گریزان خواهد بود.

آگاهی از "اوباشدانلیق" و افطار با صدای سوت کارخانه کبریت

در زمان های قدیم که خبری از رادیو و تلویزیون و تکنولوژی های این چنینی نبود، مردم با صدای شلیک توپ گلوله که گاهی در بیمارستان بهشتی و گاهی هم در قسمت‌های جنوبی شهر بر روی پشت بام یا تپه، شلیک می‌شد بیدار می‌شدند.

انگار همدلی و یکرنگی در میان مردم آن دوره بیشتر جلوه داشته، چراکه حس نوعدوستی مردم را برای بیدار کردن همسایه هایی که صدای شلیک را نشنیده و خواب مانده اند به کوچه می کشانده تا آن ها هم از فضیلت سحر بهره مند شوند.

پس از احداث کارخانه کبریت و نواخته شدن صدای سوت آن توسط یکی از کارکنان هنگام اذان، مردم از زمان سحر و افطار آگاه می‌شدند.

بعدها بااختراع رادیو و پس از آن تکنولوژی های دیگر که کار بشر را از خیلی جهات آسان کرده زنگ ساعت گوشی های تلفن همراه جای این آداب و رسوم را گرفت، اما هنوز هم در برخی روستاهای اطراف زنجان رسم چاووش خوانی در هنگام سحر وجود دارد، به این صورت که در ساعات نزدیک به سحر بزرگان روستا یک فانوس به دست گرفته و با خواندن دعاهای مخصوص سحر با نوایی خوش نوید سحر را به اهالی روستا می دهند.

چای چورَگی، شیرینی مخصوص و سنتی زنجان

چای چورَکی یکی از شیرینی‌های سنتی شهر زنجان پخت یادگار آبا و اجداد ما زنجانی ها است که هنوز هم طرفداران زیادی دارد.

چورَک در زبان ترکی به معنی نان است به همین دلیل چای چورَک یا همان چای چورَگی به معنی نان چایی است.

این شیرینی ظاهری ساده و بیضی‌شکل دارد و از ترکیب  آرد، آب، شیر، شکر، تخم مرغ و روغن مایع پخته می شود و روی آن با چند خط موازی و کمی کنجد یا خرفه تزیین شده و طعم آن نیز شبیه به نان شیرین است که طرفداران زیادی دارد و نبود آن در سفره افطار زنجانی ها مانند نبود سبزی در قورمه سبزی است!

حلوای پسین و مِلح اول

از قدیم الایام نمک در سفره افطار زنجانی ها جایگاه ویژه ای داشته و آن ها هنگام افطار قبل از هرچیزی کمی نمک می خورند و در آخر هم با کمی حلوا دهان خود را شیرین می کنند و این کار نشانه نمک گیر شدن و شیرین کام رفتن میهمان از خانه بوده که اکنون تبدیل به عادت شده و یادآور مصرعی از اشعار نظامی است که می گوید: ای ختم پیمبران مرسل حلوای پسین و ملح اول.

تاباق اوروجی 

روزه‌داری افرادی که هنوز به سن تکلیف نرسیده‌اند و از زمان طلوع آفتاب تا اذان ظهر روزه می‌گیرند تاباق اوروجو یا همان روزه کله گنجشکی  نام دارد.   در ماه مبارک رمضان  والدین، کودکان خودرا به‌گرفتن این روزه تشویق می‌کنند و در قبال پرداخت وجه، روزه کله‌گنجشکی آن ها را می‌خرند تا هم خودشان از ثواب آن روزه‌ کله‌گنجشکی برخوردار شوند و هم از این طریق کودک را تشویق به گرفتن روزه کنند.     تعبیر زنجانی ها از ایام ماه مبارک رمضان   مردم استان زنجان، ماه رمضان را به ۳ دهه تقسیم کرده اند و برای هر یک تعبیری دارند.   آن ها دهه اول ماه رمضان را یوقوشا داشینان چیخماق (یعنی حرکت در سربالایی تند کوه با کوله بار سنگ) دهه دوم را یوقوشا کَرپیچینَن چیخماق( یعنی بالارفتن از دامنه کوه با کوله بار خشت) و روزه‌داری در دهه سوم را اَنیشه قاشماق سو ایچماق کیمیندی (یعنی پایین آمدن از دامنه کوه مثل آب خوردن است) تعبیر می کنند.   عبادت در شب های قدر    در ماه رمضان برگزاری محافل قرآنی، نماز جماعت و جلسات مذهبی در زنجان بیش از پیش قوت گرفته و باگذر از نیمه رمضان و نزدیک شدن به شهادت مولی الموحدین روزه داران زنجانی، با خواندن دعا‌های مخصوص این ایام برای نیایش پرودگار در مراسم‌های دعای جوشن کبیر، دعای فرج امام زمان (عج) و ابوحمزه، اقامه نماز هفت قل‌هواللهی، حضور درمساجد و تکایا و قرآن به سرگرفتن در محافل معنوی حضور می‌یابند.

"    تعبیر زنجانی ها از ایام ماه مبارک رمضان   مردم استان زنجان، ماه رمضان را به ۳ دهه تقسیم کرده اند و برای هر یک تعبیری دارند"    برخی نیز با پیروی از شهید این ماه حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام به تهیه و توزیع اقلام موردنیاز خانواده‌های نیازمند می‌پردازند تا در ماه رمضان دل‌های نیازمندان را خشنود کنند.   هدیه بردن به نوعروس

از دیگر سنت‌های مهم زنجانی‌ها در عید فطر هدیه بردن خانواده داماد به نوعروسشان است.

خانواده داماد با بستن خنچه‌های شیرینی، آجیل، میوه و هدایایی مانند قطعه‌ای طلا، لباس و ... که آن‌ها را داخل مجمعه‌های بزرگ مسی که داخل آن را با ترمه‌های قرمز رنگ (آن را نشانه خوشبختی و خوش یمنی می‌دانند) پوشانده اند راهی خانه پدری عروس می‌شوند.

پدر و مادر عروس به استقبال میهمانان رفته و با دادن مبلغی پول و یا هدیه‌ای کوچک به افرادی که سینی‌ها را حمل می‌کنند آن‌ها را به داخل منزل و زمین گذاشتن سینی‌ها دعوت می‌کنند.

سال بعد نیز این اقدام خانواده داماد توسط خانواده عروس مقابله به مثل می‌شود و این بار آن‌ها برای دخترشان هدیه می‌برند.

دوختن کیسه مراد

دوختن کیسه مراد که در زبان ترکی به آن "بَرات کیسه سی" می گویند از دیگر رسومات زنجانی ها بوده که

در حقیقت روایت بیست و هفتمین روز از ماه مبارک رمضان مصادف با کشته شدن قاتل ملعون حضرت علی (ع) است و این آئینی بین زنان زنجانی محسوب می‌شود که برخی معتقدند در این روز می‌توان حاجت گرفت؛ در نتیجه کیسه مراد می‌دوزند، سکه‌ای را به عنوان تبرک در میان آن گذاشته و تا سال آینده نزد خود نگه می‌دارند.

افرادی که با انجام این کار در سال‌های قبل نذرشان برآورده شده و به حاجت خود رسیده‌ باشند، سال بعد مقداری پارچه، نخ و سوزن برای دوخت کیسه به مسجد آورده و آن را بین سایر نمازگزاران تقسیم می‌کنند.

گفتنی است دوخت کیسه مراد همراه با ذکر صلوات و در فاصله بین دو نماز ظهر و عصر انجام می‌شود.

قَره بایرام 

 به نخستین عیدی که پس از فوت یکی از اعضای خانواده‌  یا فامیل فرا می‌رسد قره بایرام یا همان عید سیاه گفته می شود.

در این روز افرادی که عزیزانشان را به تازگی از دست داده‌اند پذیرای اقوام و آشنایانی می شوند که برای عرض تسلیت به دیدار آن ها  آمده اند. 

نماز عید فطر

روز اول ماه شوال مصادف با عید فطر است که مسلمانان، پس از یک ماه روزه و عبادت پروردگار،  این روز بزرگ  را جشن می‌گیرند.

در این روز مسلمانان نماز عید فطر را به جماعت می‌خوانند روزی که روزه گرفتن در آن حرام است و پرداخت زکات فطره در این روز بر هر مسلمانی واجب است.  

سنت‌های قدیمی مردم زنجان در عید فطر

از سنت‌های مسلمانان به ویژه مردم زنجان در روز عید فطر، تکبیر است، تکبیر در روز عید فطر، برگرفته از آیه‌ای از قرآن است و پیش از نماز عید فطر و شروع خطبه، در خانه‌ها و کوچه و بازار خوانده می‌شود.   اقامه نماز عید فطر شکرگزاری مسلمانان از خداوند را نشان می‌دهد که این شکرگزاری به علت توفیق یک ماه بندگی و عبادت است.

 

فریضه‌های الهی در عید فطر

در حدیث شریفی از امام رضا (ع) آمده است: خداوند، روز فطر را بدین سبب عید فطر قرار داد تا مسلمانان، اجتماع و مجمعی داشته باشند که در آن روز، گرد هم آیند و در برابر خداوند، به خاطر نعمت‌های بی پایانش، به تمجید و تعظیم بپردازند، پس آن روز، روز عید و تجمع، روز زکات و رغبت و روز نیایش است.

حضرت علی (ع) در خصوص فضیلت روز عید فطر فرموده اند: امروز تنها عید کسانی است که روزه آن‌ها در پیشگاه ‏خدا پذیرفته شود و عبادت‏‌های شبانه آن‌ها مورد پذیرش خداوند قرار گرفته باشد. 

گزارش شیرین محمودی

باشگاه خبرنگاران جوان زنجان زنجان