شهر تاریخی توس در مدار آبادانی

خاک تاریخی و فرهنگ‌پرور توس افزون بر ۴۸۰ عالم، دانشمند، فیلسوف و اندیشمند اعصار مختلف ایران زمین را در دل خود پرورانده و به جامعه بشری معرفی کرده است. 

گرچه شمار مشاهیر آرمیده در شهر تاریخی توس روشن نیست اما آرامش ابدی بزرگانی همچون خواجه نظام‌الملک توسی، شیخ توسی از علمای بزرگ شیعه، خواجه نصیرالدین توسی، امام محمد غزالی توسی و دقیقی توسی در این خاک کهن قطعی است.
گل سرسبد شهر تاریخی توس "آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی" است. بنای دیرقدمت هارونیه، مقبره‌الشعرا و مزار شاعر معاصر مشهدی مهدی اخوان‌ ثالث متخلص به "م.امید" نیز در پیرامون و محوطه آرامگاه حکیم توس قرار دارند.

محوطه ۳۶۰ هکتاری شهر تاریخی توس که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، در سده دوم هجری مجموعه‌ ای ‌از آبادیهایی همچون توس، نوقان و سناباد بود که توس آبادترین آنها محسوب می‌شد.

همین امر باعث شد پس از شهادت ثامن‌الحجج حضرت علی بن موسی‌الرضا (ع) در خراسان، تاریخدانان محل دفن پیکر مطهر و حرم منور آن امام همام را "ارض توس" بنامند.

اما امروز همه آن آبادیها با گسترش مشهد در درون این کلانشهر جای گرفته و از توس نیز بقایایی باستانی و تاریخی، نام و آوازه و مقابری از بزرگان علم، ادب و هنر به جا مانده است.

حدود ۸۰۰ سال پیش، "توس" در زمان حمله دهشتناک مغول به خاک ایران، ویران اما پس از مدتی تجدید عمارت و حتی چندمرتبه مقر فرمانروایان مغول شد. بازسازی عمارت قلعه توس پس از فوت تیمور صورت گرفت.

مردم در دوره‌های تاریخی بعد، نام توس را با نام مشهد یکجا می‌بردند اما مشهدالرضا به تدریج به واسطه اهمیت اعتقادی و مذهبی، شهر توس را تحت‌الشعاع خود قرار داد و پایتخت خراسان شناخته شد.

توس در دوره معاصر تا بهمن ۱۳۹۱ یکی از روستاهای تابع مشهد شناخته می‌شد ‌اما با تایید شورای عالی معماری و شهرسازی، این روستای تاریخی که مقبره حکیم ابوالقاسم فردوسی در دل آن قرار دارد به عنوان یک "محدوده منفصل شهری" به شهرداری مشهد سپرده شد. هم‌اکنون نیز توس تحت مدیریت منطقه دوازدهم شهرداری مشهد اداره می‌شود.

توس یکی از چهار شهر عمده ناحیه توس در سده‌های اولیه و میانه اسلامی است که در آن زمان به نام تابران بود و اکنون در حدود هزار متری آرامگاه فردوسی و حدود ۲۴ کیلومتری مشهد قرار دارد. این شهر تاریخی در چند سال گذشته مورد توجه ویژه دولت، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، شورای اسلامی شهر و شهرداری مشهد قرار گرفته است.

این شهر تاریخی با داشتن بزرگ مردانی همچون ابوالقاسم فردوسی، دقیقی توسی، غزالی و خواجه‌نصیرالدین توسی  نامی بلندآوازه دارد اما یافته‌های باستان‌شناسی در حوالی توس این پشتوانه تاریخی فرهنگی را مستحکم‌تر کرده است، چرا که کهن‌ترین دست‌افزارهای کشف شده در این منطقه متعلق به ۸۰۰ هزار سال پیش است، این دست‌افزارها سال ۱۳۵۴ در محوطه‌ای واقع در حاشیه "کشف رود" به سوی سرخس توسط گروه زمین‌شناس ایرانی - فرانسوی در قالب ۶۰ قطعه ابزار سنگی متعلق به دوران 'پارینه‌سنگی' کشف ‌شده‌اند.

گرچه فردوسی در طول یک قرن گذشته مورد توجه ویژه قرار گرفت و برای او آرامگاهی درخور شان ساخته شد اما  شهر تاریخی توس کمتر مورد توجه قرار گرفت و حتی در اوایل انقلاب برخی قصد تخریب آرامگاه فردوسی را داشتند که با پیام رهبر معظم انقلاب در آن روزها حرمت فردوسی حفظ شد و اگرچه همواره فردوسی موردتکریم قرار می‌گرفت اما برای حفظ و احیای شهر تاریخی توس کار چندانی نشده بود تا این‌که صبحگاه روز ۱۹ تیر ۱۳۷۵ رهبر معظم انقلاب اسلامی از توس بازدید کرده و در نوشته‌ای بر ضرورت تلاش بیشتر دولت برای آبادانی توس تأکید کردند.

در متن نوشته رهبر معظم انقلاب آمده است: خدا را شکر که در حاشیه‌ زیارت تابستانی مشهد مقدس، توفیق بازدید از مقبره فردوسی بزرگ و نامدار در شهر تاریخی و پر قصد توس نیز دست داد. گرچه در گذشته آن مقبره و برخی یادگارهای تاریخی موجود در آنجا را دیده بودم، امّا این بار هم به خاطر اهتمام به ‌جانب مهم فرهنگی و تاریخی آن و هم به خاطر کارهای خوب آبادانی و زیباسازی که در آن انجام ‌شده است و هم به خاطر خبرهای اسف‌انگیزی که از غارت ذخیره‌ کم‌نظیر موجود در این منطقه به من رسیده بود، آن را با دقتی بیشتر و باانگیزه و میل و شوری مضاعف نگاه کردم و اکنون احساس من آن است که دولت موظف است با همت، به کار در این بخش بپردازد و آنچه تاکنون شده، بسی کمتر از اندازه‌ بایسته است.

به امید دنبال گیری و با سپاس از مسوولان و پژوهشگران. 

پس ‌از این بود که اقداماتی برای آبادانی بیشتر و احیای این منطقه تاریخی فرهنگی آغاز شد و  برج و باروی شهر تاریخی توس در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید، همان سال‌ها برای حفظ این منطقه تاریخی اعتباراتی ویژه اختصاص یافت اما در ادامه با اینکه ابراز ارادت نسبت به فردوسی و توس می‌شد در عمل چندان اتفاق خاصی نمی‌افتاد تا اینکه در دولت یازدهم و دوازدهم اعتبارات خوبی برای احیای توس اختصاص یافت.

در ۲۹ آذر ماه جاری با سفر وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی از ۲ پروژه مهم مرمتی در حوزه میراث فرهنگی در مشهد رونمایی شد که یکی از این دو در حوزه شهر تاریخی توس بود گه به گفته علی اصغر مونسان نشان از توجه ویژه دولت به این منطقه تاریخی و آرامگاه شاعر حماسه ‌سرای ایرانی حکیم ابوالقاسم فردوسی است.

مسیر گردشگری آرامگاه فردوسی به ارگ کهن‌دژ توس، گامی در تاریخ

در این سفر مسیر گردشگری آرامگاه فردوسی به ارگ کهن‌دژ توس افتتاح شد، ساخت این مسیر توسط شهرداری مشهد با نظارت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان از تیرماه امسال آغاز شد. 

این مسیر از جلوخان آرامگاه فردوسی آغاز شده و تا محوطه باستانی ارگ کهن‌دژ ادامه دارد که به طول بیش از هزار متر و به شکل پیاده رو با هزینه ۱۰۰ میلیارد ریال ساخته شده است.

وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در مراسم رونمایی از این مسیر گردشگری بر ضرورت تبدیل شهر تاریخی توس به یک قطب مهم گردشگری در کشور تاکید کرد و گفت: توجه به شهر تاریخی توس و انجام اقدامات مختلف در بهسازی این منطقه و نیز آرامگاه فردوسی با هدف تحقق منویات رهبر معظم انقلاب در این زمینه انجام می‌شود.

علی اصغر مونسان با قدردانی از زحمات و تلاش‌های شهرداری مشهد در اجرای پروژه جلوخان آرامگاه فردوسی و ایجاد مسیر گردشگری به سوی کهن‌دژ افزود: تا قبل از این ۴۸۰ میلیارد ریال از سوی شهرداری مشهد در توس هزینه شده و امروز نیز ۸۰ میلیارد ریال دیگر به این مبلغ افزوده شد.

وی با بیان اینکه فردوسی حافظ زبان فارسی است و ارزش و جایگاه والا برای ایرانیان و فارسی زبانان دارد ادامه داد: توجه و رسیدگی به این منطقه تاریخی بخشی از تلاشها برای ادای دین به فردوسی است و معتقدیم این منطقه تاریخی باید به یکی از مهمترین قطبهای گردشگری کشور تبدیل شود.

مونسان گفت: ثبت شهر تاریخی توس و آرامگاه فردوسی در فهرست جهانی یکی از خواسته‌ها و انتظارات به حق است که با توجه به محدودیت و امکان ثبت جهانی سالانه یک اثر از هر کشور، پرونده ثبت جهانی توس در حال تهیه و تدوین است و امیدواریم در سالهای آینده و نزدیک شاهد ثبت توس در فهرست آثار جهانی باشیم.

وی افزود: ساخت هشت مجسمه مربوط به داستانهای شاهنامه توسط هنرمندان و نصب آن در محدوده توس شایسته قدردانی است.

۹۰۰ میلیارد ریال برای توسعه و آبادانی توس

شهردار مشهد نیز در این زمینه گفت: تمام تلاش مدیریت شهری مشهد این بوده است که فرهنگ و آثار فرهنگی را در تمام نقاط شهر از جمله منطقه تاریخی توس مورد توجه قراردهد.
محمدرضا کلائی افزود: امروز شاهد افتتاح مسیر دسترسی جلوخان آرامگاه فردوسی به کهن دژ و رونمایی بخشی از مجسمه های فاخر شخصیت‌های شاهنامه بودیم که سعی می‌کنیم تا پایان سال با هماهنگی وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و توجه استاندار جلوخان آرامگاه فردوسی را به بنای تاریخی هارونیه متصل کنیم.

وی ادامه داد: طی این مدت جلوخان آرامگاه فردوسی به وسعت هفت هکتار و همچنین مسیر  دسترسی به کهن دژ اجرا شده و تلاش می‌کنیم مجموعه فعالیت‌های عمرانی در محدوده آرامگاه فردوسی را تا نوروز به بهره‌برداری برسانیم.

شهردار مشهد با بیان اینکه در کنار اجرای این پروژه ها امروز شاهد رونمایی از سه مجسمه از شخصیت‌های شاهنامه بودیم گفت: امیدواریم پنج مجسمه دیگر نیز به مرور تا پایان سال و اوایل سال آینده در جلوخان آرامگاه فردوسی نصب شود.

وی افزود: تاکنون بیش از ۹۰۰ میلیارد ریال برای اجرای پروژه های مختلف در محدوده تاریخی توس هزینه کرده ایم که تا پایان سال ۳۰۰ میلیارد ریال دیگر نیز هزینه خواهد شد.

پاسداشت فردوسی و معرفی شخصیت‌های شاهنامه

رییس کمیسیون ویژه توسعه و بهسازی توس شورای اسلامی شهر مشهد نیز با بیان اینکه در راستای پاسداشت فردوسی شاعر بزرگ فارسی، ساخت و نصب شخصیت های شاهنامه مورد توجه قرار گرفته است گفت:به همین منظور اردیبهشت ماه سال ۹۸ دو مجسمه "رستم و رخش" در سه راه شاهنامه و مجسمه "رستم و اژدها" در میدان هفت خان نصب شد.

علی ریاضی افزود: همچنین پس از ساماندهی و بازپیرایی جلوخان آرامگاه فردوسی ساخت و نصب هشت مجسمه دیگر از شخصیت های شاهنامه در دستور کار قرار گرفت که از این میان سه مجسمه "رستم و اسفندیار"، "آرش" و "دقیقی توسی" ساخته و اکنون در جلوخان نصب شده است.

وی با بیان اینکه مجسمه "رستم و اکوان دیو" نیز ساخته شده و تا آخر آذر ماه در جلوخان فردوسی نصب خواهد شد، ادامه داد: مجسمه "رستم و سهراب" نیز اکنون مراحل ساخت را می گذراند.

رییس کمیسیون ویژه توسعه و بهسازی توس شورای اسلامی شهر مشهد گفت: سه مجسمه تهمینه، سیاوش و سام نریمان نیز با اعلام فراخوان در مرحله طراحی هستند.

وی افزود: در کنار ساخت و نصب این مجسمه ها ماکت شهر تاریخی توس نیز در حال ساخت است که پس از ساخت در جلوخان آرامگاه فردوسی نصب خواهد شد.

ریاضی ادامه داد: برای ساخت هشت مجسمه ۲۰ میلیاردریال در بودجه سال ۹۹ در نظر گرفته شده و امیدواریم بتوانیم تا پایان دوره کاری شورای پنجم تمامی این مجسمه ها را در جلوخان آرامگاه فردوسی نصب کنیم.

احیای باغ خونی حرکت در مسیر رونق قطب گردشگری مشهد

بازسازی مجموعه تاریخی باغ خونی مشهد که بناهای تاریخی دوران قاجار در این کلانشهر به شمار می روند از دیگر پروژه‌هایی است که با حضور وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آغاز شد.

مجموعه فرهنگی تاریخی موسوم به "باغ خونی" به شماره ۳۲۴۰ در ۱۳ دی ماه ۱۳۷۹ با قدمت دوره قاجار در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و حریم آن در سال ۱۳۸۰ و در طرح تفصیلی شهری لحاظ شده است.

در متون تاریخی به سفر ناصرالدین شاه به مشهد و اقامتش در این باغ اشاره شده و همچنین در سفرنامه "مک گریگور" هم از این باغ نام برده شده که در آن دوران در خارج از محدوده برج و باروی تاریخی شهر قدیم مشهد قرار داشته است.

احتمال داده می شود وجه تسمیه آن به دلیل وجود چشمه‌ها، منابع آب و قنات‌هایی است که به خونیک، خانیک و خین معروف بوده‌اند. عرصه باغ حدود ۶.۵ هکتار و عمارت مرکزی آن حدود ۸۰۰ متر مربع است که در ۲ طبقه با سقف شیروانی و خرپاهای چوبی و با سبک معماری متاثر از معماری روسی ساخته شده است و برخی دیگر از ساختمان‌های جانبی آن تخریب شده یا به شدت آسیب دیده است. این باغ هم اکنون در ضلع شمال شرقی میدان بسیج مشهد و در خیابان عنصری واقع است.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی با بیان اینکه طی سالهای قبل و امسال با هماهنگی بانک کشاورزی مرمتهای اضطراری این اثر با ۲ میلیارد و ۳۵۰ میلیون ریال اعتبارات ملی انجام شده است گفت: در پی بازدیدهایی که سال گذشته و امسال به اتفاق اعضای شورای اسلامی شهر و شهردار مشهد از این مجموعه انجام شد این اثر به تملک شهرداری درآمد و تهیه طرح بازپیرایی اثر، فضای سبز باغ و نیز عملیات اجرایی همزمان توسط شهرداری با نظارت میراث فرهنگی از امروز آغاز می‌شود.

ابوالفضل مکرمی‌فر افزود: شهرداری مشهد علاوه بر هزینه تملک اثر، برای بازسازی این مجموعه ارزشمند تاریخی ۲۲۰ میلیارد ریال اختصاص داده است.

آبادانی و رونق گردشگری در مشهد

شهردار مشهد نیز در زمینه احیای مجموعه باغ خونی مشهد گفت: "باغ خونی" میراث گرانبهای شهر است که مدیریت شهری ، کمر همت بسته تا این مجموعه ۶.۵ هکتاری را در اختیار مردم قرار دهد.

محمدرضا کلائی با بیان اینکه با پیگیری‌های زیاد این مجموعه تملک و عملیات احیا و مرمت آن آغاز شد، ضمن تشکر از همکاری‌های مجموعه میراث فرهنگی، نیروی انتظامی و بانک کشاورزی افزود: پیگیری دادستانی شهر مشهد باعث شد  این کار سخت پس از چهل سال محقق شود.

وی ادامه داد: برای مرمت این باغ تاریخی با هماهنگی اداره کل میراث فرهنگی اقدامات اصلاحی انجام شده است.

شهردار مشهد با بیان اینکه مشاور در محل مستقر و مشغول انجام مطالعات است گفت: طبق برنامه‌ریزی‌های انجام شده فضای سبز مطابق نقشه‌ها توسط معاونت خدمات شهری شهرداری مشهد بازسازی خواهد شد.

وی افزود: باغ خونی یک میراث گرانبها است که حوادث بسیار را از جمله واقعه گوهرشاد تا تمامی وقایعی که در عصر حاضر رخ داده به خود دیده است.
کلائی با بیان اینکه امیدوارم بتوانیم با مرمت این بنای تاریخی گذشته را به استخدام آینده درآوریم و آن را در اختیار مردم مشهد و زائران قرار دهیم ادامه داد: معتقدیم باغ خونی می‌تواند مکانی باشد برای بلند شدن صدای فرهنگ، ادب، تاریخ و آن چیزی که مشهد به آن افتخار می‌کند.

وی گفت: در حال حاضر ۴۰۰ میلیارد ریال برای مرمت باغ خونی در نظر گرفته شده که افزایش نیز خواهد یافت.

شهردار مشهد افزود: مرمت و ساماندهی بنای تاریخی باغ خونی طی ۱.۵ سال و به صورت فاز به فاز اجرایی خواهد شد و امیدواریم بخش هایی از آن را در بهار ۱۴۰۰ در اختیار شهروندان قراردهیم.

اجرای ۶ پروژه در شهرتاریخی توس

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: طی یکسال گذشته ۶ پروژه عمرانی و مطالعاتی در شهرتاریخی توس و آرامگاه فردوسی از سوی این اداره کل و شهرداری مشهد اجرا شده است.

ابوالفضل مکرمی‌فر افزود: با توجه به اهمیت و ارزش تاریخی و فرهنگی شهر تاریخی توس با همکاری موثر شهرداری مشهد طی بیش از یکسال گذشته پروژه‌های متعدد با هدف ارتقا و بهبود وضعیت حفاظتی و میزبانی در این محدوده انجام شده است.

وی با بیان اینکه شهرداری مشهد مجری ۶ پروژه با اعتباری بالغ بر۳۷۰ میلیارد ریال در این محدوده است، ادامه داد: اجرای جلوخان آرامگاه فروسی، عملیات ساخت و مرمت عمارت چهار برجه، نوسازی مسیر آرامگاه تا کهن دژ و انجام مطالعات پردیس توس از جمله این پروژه‌هاست.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: عملیات مرمت برج و باروی شهر تاریخی توس و نوسازی و تجهیز تاسیسات داخلی آرامگاه فردوسی با هزینه ۱۶۰ میلیارد ریال از سوی این اداره کل در این منطقه اجرا شده است.

وی افزود: در مجموع ۵۳۰ میلیارد ریال در زمینه اجرای پروژه‌های محدوده آرامگاه فردوسی و شهرتاریخی توس هزینه شده است.

مکرمی فر با بیان اینکه این حجم از اجرای پروژه در توس پس از بیش از یک قرن انجام شده است، ادامه داد: آخرین اقدامات انجام شده در حوزه برج و باروی شهر تاریخی توس در سال ۱۳۰۰ انجام شده بود.

وی گفت: همچنین در زمینه تاسیسات و نوسازی تجهیزات آن پس از ۵۰ سال اقدامات و عملیات اجرایی انجام شده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی افزود: جلب مشارکت شهرداری‌ها در احیا، مرمت و بازسازی بناهای تاریخی جزو برنامه‌های در دستور کار است که شهرداری مشهد در این زمینه همکاری خوبی را از خود نشان داده است.