سیلی خشکسالی بر چهره کشاورزی و محیط زیست گناباد

معضل خشکسالی موجب به هم خوردن توازن در میزان و تشدید کمبود آب، نابودی گیاهان،کاهش عمق آبهای سطحی و خاک مرطوب می‌شود و این اتفاق بیشتر زمانی که تبخیر سطحی و تبخیر آب از گیاهان از حد معمول در مدت معین بیشتر شود بروز پیدا می کند.

گناباد و به خصوص بخش کشاورزی این شهرستان جنوبی خراسان رضوی، در سالهای گذشته با تبعات ناشی از تغییرات اقلیمی مواجه شده و هم اینک درگیر خشکسالی مزمن و کمبود شدید منابع آبی است و برخاستن ریزگردها و وزش بادهای شدید از تبعات تغییرات اقلیمی در این منطقه است.

این شهرستان به خاطر نوع اقلیم و موقعیت جغرافیایی با پیامدهای جدیتر پدیده خشکسالی دست به گریبان است بطوری که این وضعیت بر افزایش مهاجرت از مناطق روستایی به شهر گناباد و از این شهرستان به سایر نقاط استان خراسان رضوی تاثیر زیادی داشته است.

کمترین بارش در ۳۰ سال گذشته 

به دنبال ۱۸ سال خشکسالی مستمر در گناباد، در ۲ سال گذشته وضعیت بارندگی در این شهرستان تا حدودی بهبود یافت و بارشهای مطلوب علاوه بر تامین نسبی آب منابع آبی، به مراتع و  دشتهای زیرزمینی جان دوباره ای داد و مشکلات کمبود آب کاهش یافت ولی از یک سال گذشته کمبود شدید بارشها دوباره موجب تشدید معضل خشکسالی شد به طوری که طبق نظر اداره هواشناسی میزان بارندگی در این شهرستان از ابتدای سال زراعی جاری تاکنون نسبت به دوره آماری بلندمدت ۶۹ درصد کاهش یافته که کمترین میزان ثبت بارش در طول ۳۰ سال اخیر بوده است.

رییس اداره هواشناسی گناباد سال زراعی جاری را خشکترین دوره تجربه شده این شهرستان در سه دهه اخیر خواند و بیان کرد: از مهرماه پارسال تاکنون تنها ۳۰ میلیمتر باران در این شهرستان باریده که در مقایسه با مدت مشابه پارسال ۷۳ درصد کمتر شده است.  

داریوش شیبانی گفت: این در حالی است که پیش از این کمترین بارندگی گناباد در این بازه زمانی مربوط به سالهای ۸۴ - ۸۵ و میزان آن ۴۸ میلیمتر بوده است.

هم اینک ۲۳۱ هزار هکتار از عرصه های طبیعی شهرستان گناباد در قالب چهار کانون فرسایش بادی در وضعیت بحرانی از نظر بیابانزایی قرار دارد و همجواری گناباد با کویرهای مرکزی و لوت، مزید بر این شرایط شده است.

خسارت بیش از ۸۰ درصدی محیط زیست

رییس اداره محیط زیست گناباد در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: کمبود شدید بارندگی و کمبود منابع آبی بیش از ۸۰ درصد به محیط زیست این شهرستان خسارت وارد کرده و میزان علوفه در مراتع و عرصه های زیست محیطی را حدود ۱۰۰ درصد کاهش داده است.

محمد یوسف نژاد افزود: به دلیل خشکسالی برخی از مراتع و چشمه های آب مناطق حفاظت شده مانند «هنگام» و «هلالی» این شهرستان به طور کامل خشک شده و یا از بین رفته است.

وی با اشاره به آبرسانی با تانکر و تامین علوفه خشک برای گونه های جانوری محیط زیست گفت: اعتبارات موجود جوابگوی نیاز این بخش نیست که باید با توجه بیشتر مسوولان، این اعتبارات افزایش یافته و تبعات خشکسالی کاهش یابد.

وی گفت: نمی توان گونه های جانوری را متکی به تامین علوفه کرد چون اگر این حیوانات خود را با طبیعت وفق ندهند، ماندگاری آنها در معرض خطر می افتد و به همین دلیل استمرار خشکسالی تهدید جدی برای این گونه های جانوری محسوب می شود.

حیات گونه های جانوری منطقه در خطر

وی خاطرنشان کرد: معضل خشکسالی سالهای گذشته موجب حذف چند گونه جانوری از جمله یوزپلنگ و پلنگ از عرصه های محیط زیست گناباد شده و زیست دیگر گونه های جانوری این شهرستان نظیر قوچ، میش، کل، بز، آهو، روباه، گرگ و کفتار و انواع خزندگان و پرندگان نظیر هوبره، کبک و غیره را نیز در معرض تهدید جدی قرار داده است.
استاد دانشگاه آزاد اسلامی، تولیدکننده و پژوهشگر کشاورزی گناباد نیز تغییرات اقلیمی را واکنش منفی به ضرباتی توصیف کرد که انسانها بر پیکره طبیعت وارد کرده اند.
دکتر سیدفرشید وزین افزود: توسعه صنعتی موجب افزایش حجم گاز کربنیک در جو و کاهش بارندگی و کمبود منابع آبی شده است لذا باید با اقدامات اکولوژیک تاثیرات منفی آن را کاهش داد.
وی استفاده مداوم، غیرکارشناسی و برنامه ریزی نشده از سموم را دیگر مشکل بخش کشاورزی ذکر و بیان کرد: باید ضمن جلوگیری از هدررفت سیلابها و روانابها از آنها برای تامین منابع آبی این بخش استفاده بهینه کرد.

مسوول مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی گناباد نیز گفت: تغییرات اقلیمی از حدود ۱۰۰ سال پیش به دلیل گرم شدن تدریجی کره زمین آغاز شده ولی از ۲۰ سال پیش در مناطقی مانند گناباد تشدید شده و کاهش بارندگی و خشکسالی را به همراه داشته است.
یدالله قیصری افزود: افزایش جمعیت، کمبود بارندگی و منابع آبی و کاهش کشت برخی محصولات کشاورزی در نقاط مختلف موجب ناپایداری بخش کشاورزی شده است لذا باید با برنامه ریزی صحیح و تعادل بخشی بین تولید و مصرف، این معضل را کاهش داد.

صبغه تاریخی گناباد در حفر قنات

وی از قنات به عنوان نمونه کامل استفاده از دانش بومی و مشارکت عمومی برای تامین آب یاد و بیان کرد: این شهرستان از دوران باستان از نقاط شاخص حفر قنات در کشور محسوب می شده است و باید این نوع مشارکت هم اکنون نیز برای تامین منابع آب و فعالیتهای این بخش ترویج و نهادینه شود.
وی گفت: باید در شرایط خشکسالی و کمبود منابع آبی برای تامین آب برنامه ریزی بلندمدت ۲۰ تا ۵۰ ساله داشت و برای هر منطقه واحدهای اکولوژیک تعریف کرده و با بهره گیری از دانش بومی و ترکیب آن با ظرفیتهای منطقه ای از ظرفیت جلب مشارکت مردم برای کاهش مشکلات استفاده کرد.

رییس اداره امور منابع آب گناباد و بجستان هم گفت: معضل خشکسالی ۱۸ سال قبل موجب شوری منابع آب در دشتهای شهرستانهای جنوبی استان خراسان رضوی شده است، به طوری که شوری این منابع آب در ۲ سال گذشته از هفت هزار ای. سی به ۲۲ هزار ای سی افزایش یافته است که این امر شوری سطح خاک و غیراقتصادی شدن کشت برخی محصولات کشاورزی را در پی داشته است.

احمد تمامگر گفت: در ۲ سال گذشته که نصب شمارشگرهای هوشمند بر چاه‌های آب، با هدف بهره برداری مناسب و جلوگیری از برداشت اضافی از این منابع در دستور کار قرار گرفت، این امر در افزایش کیفیت آب تاثیر بسیاری داشت و میزان شوری منابع آب این منطقه را از ۲۲ هزار ای. سی به ۱۶ تا ۱۷ هزار ای. سی کاهش داده و به تعبیری کیفیت آب این منطقه حدود پنج هزار ای.

"استاد دانشگاه آزاد اسلامی، تولیدکننده و پژوهشگر کشاورزی گناباد نیز تغییرات اقلیمی را واکنش منفی به ضرباتی توصیف کرد که انسانها بر پیکره طبیعت وارد کرده اند"سی بهبود یافت.

رییس اداره امور منابع آب گناباد و بجستان گفت: اکنون ۴۶۴ شمارشگر حجمی هوشمند و الکترومغناطیس در بخش های کشاورزی، خدماتی، دام و طیور، شرب اشخاص و صنعتی در این شهرستانها فعال است.

وی افزود: عمق سفره آب های زیرزمینی این شهرستانها در سال جاری در مقایسه با سالهای گذشته از ۴۰ به ۲۰ سانتیمتر رسیده است.

مسوول طرح و برنامه مدیریت جهاد کشاورزی گناباد گفت: تداخلات انسانی، بهره برداری غیرکارشناسی و رعایت نکردن الگوی کشت مطابق با شرایط منطقه ای موجب کاهش پوشش گیاهی و تشدید تبعات تغییرات اقلیمی در بخش کشاورزی این شهرستان شده است.
اسماعیل قربانی افزود: برای کاهش این تبعات باید روی منابع آبی و استفاده بهینه از سیلابها و جهت دهی آنها برای آبیاری بخش کشاورزی بیشتر سرمایه گذاری شود.  

کاهش ۹۰ درصدی محصولات دیم

مدیر جهاد کشاورزی گناباد نیز گفت: خشکسالی و کمبود شدید بارندگی در سال ۱۳۹۹ و به خصوص از ابتدای سال زراعی جاری تاکنون موجب کاهش ۵۰ درصدی میزان محصولات زراعی آبی و افت ۹۰ درصدی محصولات دیم در این شهرستان در مقایسه با مدت مشابه پارسال شده است.

نعمت غفوری افزود: استمرار معضل خشکسالی در بخش دامی نیز تولید شیر و گوشت را ۳۰ درصد و تولید علوفه مراتع را ۹۰ درصد کاهش داده است.

وی گفت: به دلیل این وضعیت اکنون ۶۰ درصد دام دامداران گنابادی مازاد است و فعالان این بخش به ناچار مجبور به فروش و انتقال دامها به سایر مناطق مانند مشهد، نیشابور و تربت حیدریه شده اند.

وی افزود: خشکسالی و کمبود منابع آبی در سنوات گذشته موجب شده بود که تعدادی از بهره برداران بخش کشاورزی به سمت دامپروری سوق یابند ولی با توجه به کمبود زمین مستعد برای چرای دام و کاهش شدید علوفه در مراتع با مشکلات بیشتری دست به گریبان هستند.
وی اضافه کرد: افزایش شوری منابع آب علاوه بر کاهش کیفیت محصولات کشاورزی، منجر به حذف برخی ارقام از گردونه تولید شده است.

وی کاهش بالغ بر ۵۰ درصدی تولید عسل در زنبورستان ها را از دیگر تاثیرات خشکسالی در بخش کشاورزی گناباد دانست.

مدیر جهاد کشاورزی گناباد با اشاره به مشکلات متعدد خشکسالی و تغییرات اقلیمی در بخش کشاورزی این شهرستان، خواستار توجه بیشتر مسوولان مربوط به امهال تسهیلات بانکی کشاورزان و دامداران و افزایش تامین خوراک دام مازاد بر سهمیه کشاورزان با توجه به کمبود شدید علوفه در مراتع شد.

گستره مناطق حفاظت شده و شکارممنوع زیست محیطی گناباد ۴۰۷ هزار هکتار است. از مهمترین گونه های جانوری این شهرستان می توان به قوچ، میش، کل، بز، تیهو، گربه پالاس، روباه، گرگ و کفتار و انواع خزندگان و پرندگان نظیر هوبره، کبک نام برد.

۴۰ درصد از مجموع ۴۳۳ گونه جانوری اعم از پستانداران، پرندگان و خزندگان خراسان رضوی در شهرستان گناباد زیست دارند.

گناباد از مناطق مستعد خراسان رضوی در تولید محصولات کشاورزی به خصوص پسته، زعفران و گیاهان دارویی محسوب می شود و ثبت نظام زعفران گناباد مبتنی بر قنات در فهرست آثار جهانی سازمان خواروبار سازمان ملل متحد (فائو)، نقش مهمی در معرفی زعفران با محوریت این شهرستان در سطح بین المللی دارد.
گناباد با تولید ۲ هزار و ۲۰۶ تن تخم مرغ، ۶۳ هزار و ۵۰۰ تن شیر، ۲ هزار و ۱۵۹ تن گوشت قرمز و ۱۳ هزار و ۲۱۶ تن گوشت مرغ به ترتیب رتبه های اول، دوم، سوم و چهاردهم استان خراسان رضوی را به خود اختصاص داده است.
۳۴ هزار بهره بردار بخش کشاورزی گناباد با ۲۰ هزار هکتار کشتزار آبی، ۱۷۰۰ هکتار دیمزار و ۵۰۰ هزار راس دام سالانه ۸۷ هزار تن محصولات زراعی، باغی و دامی تولید و روانه بازار مصرف می کنند.

مرکز شهرستان ۹۳ هزار نفری گناباد در ۲۸۷ کیلومتری جنوب مشهد واقع است.