تاریخ ولادت رسول خدا؛ ۱۲ یا ۱۷ ربیع الأول؟

به طور اصولی باید گفت که ادیان توحیدی ابراهیمی، ادیانی تقویمی هستند و در این میان، شیعه به طور جدّی‏تر، یک مذهب تقویمی است. این، نکته‏ای است که از آداب و اخلاق مذهبی آن، بویژه بزرگداشت روزها و ایّام، به هر مناسبت، آشکار می‏شود. این توجّه، بسیار قدیمی است و شاهد آن، رساله‏های فراوانی است که در قرن سوم و بعد از آن، تحت عناوین مختلف در این باره نوشته شده است. آثار یاد شده یا شکل انسابی و تاریخی و یا شکل دعایی و زیارتی دارند. عناوینی چون: تاریخ أهل البیت، موالید الائمّة، مسار الشیعة، یا مختصر تواریخ شرعیة[۱] و نظایر آن، عناوینی هستند که در این باره، مورد استفاده قرار گرفته‏اند.[۲] عنوان تاریخ در این موارد، اختصاص به ارائه تاریخ تولّد و وفات و برخی از جزئیات شخصی است.

فهرست بلندی از این قبیل آثار را در مدخل «موالید» از کتاب شریف الذریعة می‏توان ملاحظه کرد.

"به طور اصولی باید گفت که ادیان توحیدی ابراهیمی، ادیانی تقویمی هستند و در این میان، شیعه به طور جدّی‏تر، یک مذهب تقویمی است"استاد حسینی جلالی نیز در مقدّمه کتاب تاریخ اهل البیت علیهم السلام[۳]، فهرستی از مؤلّفاتی که در موضوع تاریخ اهل بیت علیهم السلام به همین معنای بیان تاریخ ولادت و وفات و برخی جزئیات دیگر نوشته شده، به دست داده است.[۴]

این، جز آن مواردی است که در آثار دعایی شیعه مانند: مصباح المتهجّد، نزهة الزاهد، اقبال و آثار دیگر همین تقویم‏های درج شده و آداب و آثار آن، شرح داده شده است. ابن‌طاووس (م ۶۶۴ ق) کتابی با نام التعریف بالمولد الشریف (در تواریخ پیامبر و اهل بیت علیهم السلام) داشته است که متأسّفانه برجای نمانده است؛ امّا در اقبال، از آن یاد و نقل کرده است.[۵]

در این زمینه، برخی از آثار تقویمی کهنی نیز برجای مانده است که نمونه آن، زیج مفرد، از محمّد بن ایّوب طبری شیعی از قرن پنجم است.

در این آثار، بجز اعیاد رسمی و برجسته، تواریخ مربوط به ولادت و وفات امامان، و برخی از شخصیت‏های محبوب شیعه، مانند: حمزه، جعفر بن ابی طالب، ابو طالب، خدیجه و جز آنان آمده است. در برابر، برای اظهار شادمانی، تواریخ برخی از افراد نامحبوب هم درج شده که از آن جمله، تاریخ سقوط امویان و یا کشته شدن یزید و جز آنهاست.

این نوشته‏ها را باید از آنچه درباره ولادت پیامبر (ص) نوشته شده و بخصوص اهل سنّت از قرن هفتم به بعد در این باره تألیف کردند، جدا کرد. گرچه در این نوشته، اختلاف نظرها در باره تاریخ ولادت پیامبر خدا (ص) آمده است.[۶]

در باره برخی از این تواریخ باید گفت که به شدّت، اختلافی است و این اختلاف، از همان آغاز وجود داشته و امری عادی و طبیعی بوده است. این، در حالی است که علم تاریخْ به معنای اصیل آن،یعنی دانستن تاریخ ولادت و وفات، جزء علوم اصیل عربی و سنّت تاریخ‏نگاری اسلامی از آغاز شکل‏گیری این علم در دنیای اسلام است.

علم اختلاف تواریخ، خود دانشی است که راه‏های خاصی برای تعیین تاریخ درست دارد، هر چند به صورت منظّم و روشمند تاکنون در این باره چیزی نوشته نشده است.

این مسئله، درباره راویانْ دنبال شده و به دلیل فواید عملی آن، روی آن، حسّاسیت وجود داشته است. امّا آنچه که در شیعه وجود دارد، اعتبار دادن به این روزها به عنوان روز عید یا سوگ، نکته‏ای است که اهل سنّت برای آن اهمیتی قائل نبودند. برای مثال، دیده نشده است که در قرون نخستین اسلامی، اهمیتی برای روز ولادت پیامبر (ص) قائل باشند. این در حالی است که در میان شیعیان، از کهن‏ترین ایّام، آثاری در این زمینه وجود داشته است.

با این حال، اختلاف نظر میان شیعیان نیز وجود داشته است و راه حل برای عالمان این رشته، بخصوص برای آسان کردن کار مردم آن بوده است که یک تاریخ را براساس روش‏هایی که داشته‏اند و عمدتا بر اساس شهرتی که محصول بررسی علمی و مسائل دیگر بوده است، یک روز را معین می‏کرده‏اند. امّا در بسیاری از موارد، در یک موضوع، تاریخ‏های مختلف ارائه می‏شده، بدون آن که یکی از آنها دقیقا درست دانسته شود.

اختلاف نظر در تواریخ شرعی

اختلاف نظر در تعیین تاریخ برای هر رویدادی وجود دارد و نمونه‏های آن در تواریخ اسلامی و درباره رویدادهای مختلف نیز فراوان است؛ امّا به طور معمول، سه نوع نگاه در تعیین تاریخ‏های شرعی مطرح است.

نخست، نگاه روایی بر اساس نقل‏هایی که رسیده و محدّثان و اخباری‏ها آن را روایت می‏کنند.

"این، نکته‏ای است که از آداب و اخلاق مذهبی آن، بویژه بزرگداشت روزها و ایّام، به هر مناسبت، آشکار می‏شود"این افراد به طور معمول، به یک قول از یک معصوم یا یک شخصیت برجسته مذهبی اعتماد می‏کنند.

دوم، نگاه مورّخان که شکل سندی به نقل خود نمی‏دهند و علاوه بر آن، منابع خاص خود را دارند.

سوم، نگاه منجّمان، مانند: سلامی، بتانی، حمزه اصفهانی، بیرونی یا محمّد بن ایّوب طبری که آنان نیز به جز استفاده از نقل‏های مورّخان و احیانا محدّثان، جستجوهای نجومی برای یافتن طالع دارند و این که مثلاً در فلان تاریخ، آیا طالعی برای ظهور شخصیتی که در حد پیامبر خدا(ص) باشد، وجود دارد یا نه؟ در باره بخش اخیر می‏توان به آثار الباقیة بیرونی مراجعه کرد.[۷] هرچه هست، دامنه اختلاف در این باره، زیاد است.

در نگاه اوّل، اختلاف نقل‏ها در باب ولادت پیامبر خدا(ص) قدری شگفت می‏نماید و این شگفتی، وقتی بیشتر می‏شود که به اختلاف درباره تاریخ مبعث، هجرت، و وفات آن حضرت برسیم.

اِربلی در اواخر قرن هفتم، درباره ولادت پیامبر خدا(ص) و با توجّه به اختلاف نظر موجود در آن، به سایر اختلافات هم اشاره کرده، می‏نویسد:

إن اختلافهم فی یوم ولادته سهل؛ إذ لم یکونوا عارفین به، وبما یکون منه، وکانوا اُمیّین لایعرفون ضبط موالید أبنائهم. فأمّا اختلافهم فی موته فعجیب. والأعجب من هذا مع اختلافهم فی الأذان والإقام، بل اختلافهم فی موته أعجب؛ فإن الأذان ربّما ادّعی کل قوم أنهم رووا فیه روای، فأمّا موته فیجب أن یکون معینا معلوما.[۸]

بیرونی درباره اختلاف نظر در باره ولادت پیامبر خدا (ص) با استناد به مآخذ پیشین، جدّی‏تر سخن گفته است. وی می‏نویسد:

ولیس یُعرف من مولده، إلاّ أنّه ولد لیل الاثنین فی ربیع الأوّل؛ فأمّا الیوم من الشهر، فمختلف فیه، کما اختلف فی مبعثه.[۹]

سپس از قول منجّم معروف «ما شاء الله» می‏نویسد که حضرت، روز دوشنبه، روز خور از ماه دَی سال ۴۱ سلطنت انوشیروان، ابتدای ساعت هفتم و در حالی که خورشید در وسط آسمان بوده، به دنیا آمد. بیرونی سخن اخیر ما شاء الله را چنین نقد می‏کند که همه اتفاق دارند که حضرت، شب به دنیا آمده است.

بیرونی، سپس از محمّد بن جابر بتانی در کتاب کسوفات نقل کرده است که حضرت، روز دوشنبه، بیست نیسان سال ۸۸۲ اسکندری، به دنیا آمد. سلامی هم در کتاب التاریخ، معتقد است که آن حضرت، شب دوشنبه، دوازدهم رمضان عام الفیل، هنگام طلوع فجر به دنیا آمد. سپس بیرونی می‏نویسد: فأمّا اختلافات فی مَولده فمحتمل، لعدم من کان یضبط امثال ذلک ویحفظه.[۱۰]

رسمی شدن یک تاریخ

در گذر تاریخ، شهرت یک مورّخ و تسلّط او بر دیگران، سبب می‏شد که یک تاریخ، میان عامّه پذیرفته شود؛ چنان که گاه دستگاه حکومت، با به رسمیت شناختن یک تاریخ، این کار را انجام می‏داد.

برای مثال، درباره سیزدهم رجب و تعیین رسمی آن به عنوان روز ولادت امام علی علیه السلام، شاه سلطان حسین اقدام کرد:

پادشاه فرمود که ایشک آقاسی باشی همه علمای اعلام و مدرّسین و متوسّطین را اجتماع فرمودند در خانه میرزا باقر صدرخاصه و بعد از منازعات، آقا جمال و میرمحمّد باقر ـ سلّمهما الله ـ و قریب هشتاد نفر ترجیح دادند که روز ولادت آن حضرت، سیزدهم رجب است و شیخ الإسلام و پسرش محمّد حسین [تبریزی] و دامادش ملاّ عبد الکریم، هفتم شعبان را روز ولادت آن حضرت گمان کردند و هر کس اعتقاد خود را نوشته. محصّل امر مزبور، به نظر اشرف رسانید و این مجمع در شنبه، یازدهم شهر رجب، منعقد شد و پادشاه والاجاه، ترجیح مُجمع علیه داده، سیزدهم را عید قرار داد و شب تا صبح به طریق سایر اعیاد، نوبه را فرو گوفتند و آن روز را مجلس ساختند، و قول هفتم را که از قدما و متأخّرین قائلی نداشت و مستند آن، به غیر حدیثی نبود، اعتبار ننمودند، چنانچه قول به این که ولادت با سعادت، در هفتم ذی حجّه است یا در چهاردهم رمضان است نیز به غیر حدیثی دیگر، سندی نداشت و کسی اعتبار نکرده بود. پس هر سه قول در یک مرتبه است، لهذا ترجیح قول اوّل دادند و این عید از مخترعات شاه سلطان حسین بن شاه سلیمان است ـ نفعه الله به فی الدارین ـ .[۱۱] سپس نام حاضران از علما را آورده است.

جالب است بدانیم که در باره ولادت رسول خدا (ص)‌ در روز هفدهم و شیوع آن، آقا رضی قزوینی هم همین عقیده را دارد.

"این توجّه، بسیار قدیمی است و شاهد آن، رساله‏های فراوانی است که در قرن سوم و بعد از آن، تحت عناوین مختلف در این باره نوشته شده است"وی پس از اشاره به عقیده کلینی، با اشاره به این که شیخ مفید در مقنعه، روز هفدهم را پذیرفته است، می‌نویسد: شیخ طوسی به دلیل آن که در این قبیل امور از استادش مفید پیروی می کرد، همان را مطرح کرد و این تاریخ مورد قبول جامعه شیعه قرار گرفته و شیوع یافت به طوری که در بیشتر بلاد عجم نیز در انجام نوافل و ادعیه از همان پیروی می‌کنند. اما آنچه که در مکه و مدینه به طور مستمر از قدیم تاکنون بوده، تاریخ اول بوده است.[۱۲]

داستان اختلاف نظرها در باره تاریخ ولادت رسول الله (ص)

ماجرای تعیین تاریخ ولادت رسول خدا (ص) خود حکایتی است که مروری کوتاه بر آن خواهیم داشت. شروع آن از مرحوم کلینی در کافی است که ولادت رسول خدا(ص)‌ را در ۱۲ ربیع الاول دانسته در حالی که از شیخ مفید به بعد، تاریخ ولادت ۱۷ ربیع عنوان و میان علما پذیرفته شده است. بحث یاد شده ضمن بحث های تقویمی که زمان صفویه در باره نوروز نوشته شد، بار دیگر طرح گردید.

یکی از نخستین مسائل بر اساس گفته کلینی، فاصله میان زمان حمل و ولادت رسول خدا (ص) بود. کلینی گفته است که حمل در ایام تشریق (روزهای ۱۱ ـ ۱۳ ذی حجه) بوده و ولادت در ۱۲ ربیع الاول.

این یعنی سه ماه. شهید ثانی در شرح لمعه این مسأله را مورد اشکال قرار داده و با جوابی در این حد که شاید این از ویژگی‌های رسول خدا (ص) بوده به آن پاسخ داده اما افزوده که در منابع، تاکنون چنین ویژگی در باره حضرت، جایی ندیده است.[۱۳] این اشکال و جواب مورد توجه قاضی بن کاشف الدین یزدی (م ۱۰۷۵ در اردبیل) از شاگردان شیخ بهائی (م ۱۰۳۰) صاحب آثار متنوع از جمله جام جهانمای عباسی در باره ویژگی های شراب، قرار گرفته و تلاش کرده است تا با طرح مسأله نسیء آن را پاسخ دهد. وی رساله کوچکی با عنوان رسال فی مولد النبی (ص) ویژه همین موضوع در چهار صفحه نگاشته است.[۱۴]

اما در اصل بحث مولد النبی (ص)‌ و این که روز ۱۲ بوده است یا ۱۷ مفصلترین بحث از آن آقا رضی قزوینی (م ۱۰۹۶) است. نوشته های آقا رضی مورد توجه مرحوم مجلسی قرار گرفته و وی که با آنها موافق نبوده، بدون نام بردن از او، تنها با گفتن «بعض المحققین»‌ به نقد مطالب وی پرداخته است. قزوینی در یکی از مدخلهای لسان الخواص که ویژه بحث از تقویم است، بحثی را در باره مولد النبی، نوروز و تاریخ آن مطرح کرده است.

"این مسئله، درباره راویانْ دنبال شده و به دلیل فواید عملی آن، روی آن، حسّاسیت وجود داشته است"این مدخل ارثماطیقی است که به معنای علم الاعداد است. وی در آنجا بحث‌هایی نیز در باره سال شمسی و قمری و کبیسه و جز آن دارد.

آقارضی ضمن بحث از نظریه کلینی و مفید، دلیل غلبه نظریه شیخ مفید را پیروی شیخ طوسی از او می‌داند که سبب شد این تاریخ در میان شیعه رواج یافته و به خصوص در بلاد عجم انتشار یابد. وی بر این باور است که مبنای عمل مستمر در مکه و مدینه بر اساس همان ۱۲ ربیع است. وی سپس می‌افزاید که من رساله‌ای به فارسی در این باره نوشته‌ام، موضوعی که پیش از من کسی چنین به آن نپرداخته است. من در آنجا دلایل کافی برای اثبات این که عقیده کلینی درست است، اقامه کرده‌ام.

سپس خلاصه آن دلایل را آورده است.[۱۵] نسخه‌ای از این رساله به شماره ۱۶۸۷۱ در کتابخانه مجلس با عنوان مولودیه موجود است.

این رساله در اختیار ثق الاسلام تبریزی نیز بوده و از آن در ایضاح الانباء نقل کرده است.  آغاز آن چنین است: «بر ضمیر منیر أذکیاء انصاف پیشه و راست طبعان درست اندیشه عرض می‏کند که مولد ...» وی در بیستم جمادی الثانیه ۱۰۹۲ از تألیف آن فراغت یافته است.[۱۶] نسخه‌ای از این رساله به شماره ۱۶۸۷۱ در کتابخانه مجلس با عنوان مولودیه موجود است و در ادامه متن آن خواهد آمد.

این بحث در اوائل قرن چهاردهم هجری، بار دیگر توسط مرحوم میرزا حسین نوری مطرح شده و او رساله میزان السماء را در این باره نوشت. مرحوم ثقه الاسلام نیز با توجه به نوشته‌های او دیگران، و بر اساس نقدها و مطالبی که در این باره داشته، البته در تأیید روز ۱۷ ربیع، مصمم شده است تا در این باره رساله‌ای بنویسد که همین رساله حاضر است.

همین زمان سید ابراهیم مدرس حسینی اصفهانی نیز رساله ای در مولد النبی (ص) نوشت که آقابزرگ نسخه‌ای از آن را در کتابخانه شیخ الشریعه اصفهانی دیده است. وی می‌افزاید که میرزا محمد مهدی پسر شیخ الشریعه در رساله‌ای که در این باره نوشته ـ بنگرید به ادامه بحث ـ از آن نقل کرده است.[۱۷]

در این زمینه میرزا محمد مهدی فرزند شیخ الشریعه اصفهانی نیز در حالی جوان بود رساله ای با عنوان  إعلام الأعلام بمولد سید الأنام‏ در تعیین تاریخ تولد پیامبر (ص) نوشته است. این رساله تقریر عقیده پدر او یعنی شیخ الشریعه است که با گفته‌های میرزای نوری در میزان السماء موافق نبوده است.

آقابزرگ که با وی محشور بوده است، با اشاره به این که نسخه ای از لسان الخواص قزوینی در اختیار شیخ الشریعه بوده،[۱۸] می‌گوید که به همین دلیل، مرحوم شیخ الشریعه در انجام اعمال مستحبی روز ولادت، احتیاط کرده هم در ۱۲ و هم در ۱۷ آن اعمال را به جای می‌آورد.[۱۹] در میان متأخرین، مرحوم تستری در رساله تواریخ النبی و الال تمایل به ۱۲ ربیع داشت، اما به طور عموم، در میان شیعیان، ولادت همان روز ۱۷ پذیرفته شده است. این در حالی است که از زمان طرح بحث وحدت شیعه و سنی در ایران پس از انقلاب، هفته ای که ۱۲ و ۱۷ در آن است، به عنوان هفته وحدت اعلام شده است.

"امّا آنچه که در شیعه وجود دارد، اعتبار دادن به این روزها به عنوان روز عید یا سوگ، نکته‏ای است که اهل سنّت برای آن اهمیتی قائل نبودند"اکنون به بحث اصلی خود باز گردیم.

تواریخ شرعیه در «الکافی»

بدون تردید، کتاب الکافی با توجّه به تاریخ نگارش آن، یکی از کهن‏ترین آثاری است که تواریخ شرعیه مربوط به معصومان علیهم السلام را ثبت کرده است. این، افزون بر مطالبی است که با سند در تاریخ معصومان (ع) دارد و حجم قابل ملاحظه‏ای از صفحات را به خود اختصاص داده است. مقصود ما در این جا، اطّلاعاتی در حد چهار ـ پنج صفحه درباره تاریخ تولّد و وفات معصومان (ع) به علاوه برخی از جزئیات است. حجم این اطلاعات، زیاد نیست؛ امّا آنچه جالب است این که در روال طبیعی اسنادی مانند آنچه در طبیعت کتاب الکافی آمده، نیست. به همین دلیل است که مورد انتقاد میرزا حسین نوری قرار گرفته است.

وی می‏نویسد:

شیخ کلینی، اگرچه ثقة الاسلام و فخر شیعه است و کتابش در اعتبار، بی‏نظیر، امّا بر ناقد بصیر، پوشیده نیست که ایشان، در مقام ذکر تاریخ موالید و وفات، معتنی به تحقیق و تمیز صحیح از سقیم نبودند. لهذا با آن اعتنا به ذکر سند در هر خبری،در این جا قناعت کردند. به عبارت بعضی از مورّخان که در نزد ایشان حاضر بود، چه ثمری در معارف حقّه و اخلاق حسنه و اعمال جوارحیه ـ که مرتّب بر معرفت آنها باشد ـ نبود و وضع کتاب برای آن سه فایده جلیله که بحمدالله متکفّل و مغنّی و چون نامش شافی و کافی است و اخبار موجوده در آن معادل، بلکه زیاده از موجود در تمام صحاح ستّه اهل سنّت، و مؤیّد این مطلب، آن که در روز هم به ایشان موافقت کردند که دوشنبه بود.[۲۰]

میرزا حسین نوری، با ارائه نقل‏های فراوانی ـ که نخستین آنها از شیخ مفید است ـ، به نقد نظر کلینی پرداخته و قرن به قرن از این عالمان، از جمله کراجکی، شیخ طوسی، شیخ رضی الدین علی حلّی (در العدد القویّة)، ابن طاووس و عدّه‏ای دیگر، نظر هفدهم را نقل کرده است.[۲۱]

وی پس از نقل اقوالی که به نظر وی، حاوی احادیثی در این باره است، می‏نویسد:

مدّعی تشیّع و متابعت ائمّه شیعه علیهم السلام، با ورود این اخبار معتبره و تصریح اساطین دین، چگونه جرئت بر مخالفت کند و ترجیح قول دیگر دهد؟![۲۲]

از سوی دیگر، با توجّه به حدیثی بودن او و دقّت وی در اسناد، انتظار آن می‏رود که گرچه سند این قبیل عبارات را نیاورده است، امّا آنها را بر اساس اسناد اختصاصی خود و همین طور با توجّه به آنچه در میان شیعیان شهرت داشته، تنظیم کرده باشد.

اطلاعات کلینی درباره تاریخ معصومان (ع) بیش از همه درباره پیامبر (ص) است که جزئیاتی را ارائه کرده است. متن آن چنین است:

وُلِدَ النَّبِیُّ صلّی الله علیه و آله و سلّم لاِثْنَتَیْ عَشْرَةَ لَیْلَةً مَضَتْ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأوَّلِ فِی عَامِ الْفِیلِ یَوْمَ الْجـُمُعَةِ مَعَ الزَّوَالِ وَرُوِیَ أیْضا عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ قَبْلَ أنْ یُبْعَثَ بِأرْبَعِینَ سَنَةً وَحَمَلَتْ بِهِ أُمُّهُ فِی أیَّامِ التَّشْرِیقِ عِنْدَ الْجـَمْرَةِ الْوُسْطَی وَکَانَتْ فِی مَنْزِلِ عَبْدِالله بْنِ عَبْدِ الْمـُطَّلِبِ وَوَلَدَتْهُ فِی شِعْبِ أبِی طَالِبٍ فِی دَارِ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ فِی الزَّاوِیَةِ الْقُصْوَی عَنْ یَسَارِکَ وَأنْتَ دَاخِلُ الدَّارِ وَقَدْ أَخْرَجَتِ الْخـَیْزُرَانُ ذَلِکَ الْبَیْتَ فَصَیَّرتَهُ مَسْجِدا یُصَلِّی النَّاسُ فِیهِ وَبَقِیَ بِمَکَّةَ بَعْدَ مَبْعَثِهِ ثَلاَثَ عَشْرَةَ سَنَةً ثُمَّ هَاجَرَ إِلَی الْمـَدِینَةِ وَمَکَثَ بِهَا عَشْرَ سِنِینَ ثُمَّ قُبِضَ علیه السلام لاِثْنَتَیْ عَشْرَةَ لَیْلَةً مَضَتْ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ یَوْمَ الاْءِثْنَیْنِ وَهُوَ ابْنُ ثَلاَثٍ وَسِتِّینَ سَنَةً وَتُوُفِّیَ أبُوهُ عَبْدُ الله بْنُ عَبْدِ الْمـُطَّلِبِ بِالْمـَدِینَةِ عِنْدَ أخْوَالِهِ وَهُوَ ابْنُ شَهْرَیْنِ وَمَاتَتْ اُمُّهُ آمِنَةُ بِنْتُ وَهْبِ بْنِ عَبْدِ مَنَافِ بْنِ زُهْرَةَ بْنِ کِلَابِ بْنِ مُرَّةَ بْنِ کَعْبِ بْنِ لُؤَیِّ بْنِ غَالِبٍ وَهُوَ علیه السلام ابْنُ أرْبَعِ سِنِینَ وَمَاتَ عَبْدُ الْمـُطَّلِبِ وَلِنَّبِیِّ صلی الله علیه وآله نَحْوُ ثُمَانِ سِنِینَ وَتَزَوَّجَ خَدِیجَةَ وَهُوَ ابْنُ بِضْعٍ وَعِشْرِینَ سَنَةً فَوُلِدَ لَهُ مِنْهَا قَبْلَ مَبْعَثِهِ علیه السلام الْقَاسِمُ وَرُقَیَّةُ وَزَیْنَبُ واُمُّ کُلْثُومٍ ووُلِدَ لَهُ بَعْدَ الْمـَبْعَثِ الطَّیِّبُ وَالطَّاهِرُ وَفَاطِمَة علیها السلام وَرُوِیَ أیْضا أنَّهُ لَمْ یُولَدْ بَعْدَ الْمـَبْعَثِ إلَّا فَاطِمَةُ علیها السلام وَأنَّ الطَّیِّبَ وَالطَّاهِرَ وُلِدَا قَبْلَ مَبْعَثِهِ وَمَاتَتْ خَدِیجَةُ علیها السلام حِینَ خَرَجَ رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله مِنَ الشِّعْبِ وَکَانَ ذَلِکَ قَبْلَ الْهِجْرَةِ بِسَنَةٍ وَمَاتَ أبُو طَالِبٍ بَعْدَ مَوْتِ خَدِیجَةَ بِسَنَةٍ فَلَمَّا فَقَدَهُمَا رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله شَنَأ الْمـُقَامَ بِمَکَّةَ وَدَخَلَهُ حُزْنٌ شَدِیدٌ وَشَکَا ذَلِکَ إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَأوْحَی الله تَعَالَی إلَیْهِ اخْرُجْ مِنَ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أهْلُهَا فَلَیْسَ لَکَ بِمَکَّةَ نَاصِرٌ بَعْدَ أبِی طَالِبٍ وَأمَرَهُ بِالْهِجْرَةِ.[۲۳]

این عقیده کلینی، با آنچه که شیعیان در طول تاریخ به روز ولادت پیامبر خدا (ص) پذیرفته‏اند، متفاوت است. یک پرسش مهم این است که شیخ کلینی این متن را از کجا گرفته است؟‌ آیا اصل آن حدیث معصوم بوده یا آن که از روی یک متن تاریخی برداشته است.

"برای مثال، دیده نشده است که در قرون نخستین اسلامی، اهمیتی برای روز ولادت پیامبر (ص) قائل باشند"آنچه عجالتا می‌توان گفت شباهت اندکی است که میان آن و عبارتی برگرفته از زبیر بن بکار در باره مولد النبی (ص) است که در  البدایة و النهایه ابن کثیر و امتاع الاسماع مقریزی آمده است. ماجرا حمل آمنه به پیامبر در ایام تشریق به خصوص در آن متن قید شده و محل تولد نیز آمده است.[۲۴] نقل ابن کثیر از زبیر بن بکار شبیه‌تر از عبارت مقریزی به نقل کافی است. ابن کثیر می نویسد:

قال الزبیر بن بکار: حملت به أمه فی أیام التشریق فی شعب أبی طالب عند الجمرة الوسطی. و ولد بمکة بالدار المعروفة بمحمد بن یوسف أخی الحجاج بن یوسف لثنتی عشرة لیلة خلت من شهر رمضان.[۲۵]

با این عبارت، تقریبا می‌توان اطمینان یافت که شباهتی در حد آن که اظهار کنیم منبع کلینی عبارت زبیر بن بکار یا منبع مشترکی برای هر دو بوده، وجود دارد.

از آنچه شیخ مفید در مسار الشیعة اظهار کرده تا زمان ابن طاووس، بر اساس آنچه در اقبال آورده،[۲۶] سیره پذیرفته شده میان شیعه، تعظیم و بزرگداشت روز هفدهم ربیع الأوّل بوده است. با این حال، بررسی این مسئله، بر اساس روایات و نقل‏ها، خالی از فایده نخواهد بود.

دیدگاه‏های موجود درباره تاریخ ولادت پیامبر خدا  (ص)

درباره تاریخ ولادت پیامبر۶، دو دیدگاه اصلی و چند دیدگاه فرعی وجود دارد که بر هر یک، مرور کرده و شواهد موجود در منابع و معتقدان به هر نظر را مرور می‏کنیم:

الف ـ دوازدهم ربیع الأوّل

این نظریه مشهور میان اهل سنّت است که شاید کهن‏ترین نص آن، مربوط به ابن اسحاق است که آرای او در بسیاری از اخبار سیره، رسمیت یافته‏اند.

عبارت ابن اسحاق، این است:

قال ابن إسحاق: وُلد رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم یوم الاثنین، لاثنتی عشرة لیلة خلت من شهر ربیع الأوّل، عام الفیل.[۲۷]

در میان شیعیان، ثقة الاسلام کلینی (م ۳۲۹ ق) به این نقل باور دارد و اخبار دیگری هم دال بر آن در میان برخی از کتاب‏های شیعی وجود دارد. در اثبات الوصیة هم ـ که منتسب به مسعودی است ـ ، روز ولادت پیامبر (ص) را ابتدا دوم ربیع الأوّل و پس از آن روز جمعه، دوازدهم ربیع الأوّل دانسته و آن را اصحّ می‏داند.[۲۸] در زیج مفرد، اثر ابو جعفر محمّد بن ایّوب طبری شیعی (زنده در ربع اخیر سده پنجم)، ولادت پیامبر خدا (ص) در روز دوازده ربیع الأوّل، درج شده است.[۲۹]

بنا بر این، سخن علاّمه مجلسی، دایر بر این که عقیده به روز دوازدهم، در میان شیعیان، صرفاً از کلینی است،[۳۰] قابل قبول نیست؛ زیرا روایاتی در برخی از منابع شیعه، در تأیید این نظر آمده است.

ابان بن عثمان احمر (م حدود ۱۷۰ ق) روایتی در باره داستان ولادت پیامبر خدا (ص) نقل کرده و ضمن آن، روز دوازدهم ربیع الأوّل را روز ولادت ایشان دانسته است:[۳۱]

عن علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر عن أبان بن عثمان رفعه بإسناده، قال: لمّا بلغ عبد الله بن عبدالمطلّب (إلی أن قال) فولد رسول الله صلی الله علیه وآله عام الفیل لاثنتی عشرة لیلة مضت من ربیع الأوّل یوم الاثنین....[۳۲]

در بحار الأنوار، به نقل از موالید الأئمّة (که در جایی، آن را از جهضمی دانسته)، پس از آن که تولّد را در هفدهم ربیع الأوّل نقل کرده، قول دوم را دوازده ربیع الأوّل یاد کرده است. این، نشان می‏دهد که در روایات شیعی قرن دوم یا سوم، روایت دوازدهم ربیع الأوّل هم بوده است.[۳۳]

ابن طاووس هم می‏نویسد: قد روینا فی کتاب التعریف للمولد الشریف عدّة مقالات أنّ الیوم الثانی عشر من ربیع الأوّل کانت ولادة رسول الله صلی الله علیه وآله فصومه احتیاطا للعبادة بما یبلغ الجهد إلیه.[۳۴]

نکته دیگر، آن است که ابن طاووس معتقد است که ما در کتب برخی از اصحاب خود از عجم، یافتیم که مستحب است در روز دوازدهم، دو رکعت نماز با حمد و سه بار سوره کافرون و رکعت دوم، حمد با سه بار قل هو الله، خوانده شود.[۳۵] این هم می‏تواند شاهدی بر آن باشد که شیعیان عجم، ولادت را دوازدهم ربیع الأوّل می‏دانسته‏اند.

ب ـ هفدهم ربیع الأوّل

این نظریه، در میان شیعیانْ شهرت یافته و قدیمی‏ترین مورّخ رسمی تواریخ شرعی ـ که کتابش برجای مانده ـ، یعنی شیخ مفید، در رساله مسار الشیعة و برخی از آثار دیگر خود، هفدهم ربیع الأوّل را روز ولادت دانسته است. علاّمه تُستَری می‏نویسد: ما پیش از شیخ مفید، به هیچ عبارتی دست نیافتیم که روز هفدهم را روز ولادت بداند.[۳۶]

ضمن اشاره به این که در تاریخ أهل البیت ـ که کهن‏ترین متن درباره تواریخ شرعی اهل بیت علیهم السلام است ـ ، یادی از روز تولّد پیامبر خدا صلی الله علیه وآله نشده است.[۳۷]

با این توجّه باید گفت که عبارت شیخ مفید، هسته اصلی باور شیعیان به تعیین روز هفدهم برای ولادت پیامبر خدا(ص) است:

وفی السابع عشر منه مولد سیدنا رسول الله صلی الله علیه وآله عند طلوع الفجر من یوم الجمعة فی عام الفیل وهو یوم شریف عظیم البرکة ولم یزل الصالحون من آل محمّد علیهم السلام علی قدیم الأوقات یعظمونه ویعرفون حقّه ویرعون حرمته ویتطوعون بصیامه. وروی عن أئمة الهدی علیهم السلام أنّهم قالوا من صام الیوم السابع عشر من شهر ربیع الأوّل و هو مولد سیدنا رسول الله صلی الله علیه وآله کتب الله سبحانه له صیام سنة، ویستحب فیه الصدقة والإلمام بزیارة المشاهد والتطوع.[۳۸]

ابن طاووس، از حدائق الریاض و زهرة المرتاض و نور المسترشد شیخ مفید، این نقل را آورده است:

السابع عشر منه مولد سیدنا رسول الله صلی الله علیه وآله عند طلوع الفجر من یوم الجمعة عام الفیل وهو یوم شریف عظیم البرکة ولم تزل الشیعة علی قدیم الأوقات تعظمه و تعرف حقّه و ترعی حرمته وتتطوّع بصیامه وقد روی عن أئمّة الهدی من آل محمّد علیهم السلام أنّهم قالوا من صام یوم السابع عشر من ربیع الأوّل و هو یوم مولد سیدنا رسول الله صلی الله علیه وآله کتب الله له صیام سنة ویستحب فیه الصدقة والإلمام بمشاهد الأئمّة علیهم السلام والتطوّع بالخیرات وإدخال السرور علی أهل الإیمان.[۳۹]

کراجکی هم در کنز الفوائد نوشته است:

وُلِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه وآله یَوْمَ الْجـُمُعَةِ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فِی الْیَوْمِ السَّابِعَ عَشَرَ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الأوَّلِ رُوِیَ أنَّ مَنْ صَامَهُ کُتِبَ لَهُ صِیَامُ سَنَة.[۴۰]

شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق) نیز در مصباح المتهجّد، همین راه را رفته و بر اساس عبارت شیخ مفید، نوشته است:

وفی الیوم السابع عشر منه کان مولد سیدنا رسول الله صلی الله علیه وآله عند طلوع الفجر من یوم الجمعة فی عام الفیل وهو یوم شریف عظیم البرکة و فی صومه فضل کثیر وثواب جزیل وهو أحد الأیّام الأربعة، فروی عنهم علیهم السلام أنّهم قالوا من صام یوم السابع عشر من شهر ربیع الأوّل کتب الله له صیام سنة ویستحب فیه الصدقة وزیارة المشاهد.[۴۱]

شیخ طوسی در تهذیب نیز تولد را در روز هفدهم ربیع الاول دانسته است.

"بیرونی سخن اخیر ما شاء الله را چنین نقد می‏کند که همه اتفاق دارند که حضرت، شب به دنیا آمده است"همین طور در النهایه و مبسوط.[۴۲]

علی بن محمّد تمیمی (زنده در ۵۳۳ ق) ذیل ماه ربیع الأوّل نوشته است: روز هفدهم این ماه، مولد پیغمبر  (ص) بوده است. روز آدینه نزدیک برآمدن صبح، در آن لحظه که فیل آوردند تا کعبه را خراب کنند. روز بزرگواری است و در روزه داشتن این روز، ثواب جزیل است و فضل بسیار. و این روز، یکی است از آن چهار روز که در سال روزه بباید داشت. روایت کرده‏اند از ائمّه (ع) که گفته: هر که روز هفدهم ماه ربیع الأوّل روزه دارد، خدای تعالی بنویسد وی را ثواب یکساله روزه و سنّت بود صدقه دادن در این روز و زیارت مشاهد ائمّه علیهم السلام کردن.[۴۳]

نویسنده نزهة الزاهد هم در سال ۵۹۸ ق، نوشته است:

هفدهم این ماه بود مولد پیغمبر (ص).

روایت کرده‏اند از ائمّه (ع) که هر که این روز روزه دارد، خدای تعالی، وی را روزه یکساله بنویسد و مستحب بود در آن، صدقه دادن و زیارت مشهدها کردن.[۴۴]

در یک روایت داستانی هم که در بحار الأنوار آمده است، به نقل از واقدی، ولادت پیامبر (ص)، شب جمعه، قبل از طلوع فجر روز هفدهم ربیع الأوّل ذکر شده است.[۴۵]

پس از وی، طبرسی نیز در اعلام الوری، همین نظریه را پذیرفته و آن را عقیده شیعه دانسته و برابر آن را نظریه اهل سنّت می‏داند که روز تولّد را دوشنبه دوم ربیع الأوّل یا دهم آن می‏دانند.[۴۶]

شهرت روز هفدهم، به حدّی است که بعدها مجلسی نوشت: اتّفاق امامیه روی همین تاریخ است، گرچه بیشتر مخالفان، روز دوازدهم را معیّن کرده‏اند. تنها کلینی، روز دوازدهم را گفته است که می‏تواند اختیار آزادانه او یا از روی تقیّه باشد.[۴۷]

به هر روی، روز هفدهم، به عنوان روز ولادت، تقریبا میان شیعه شهرت داشته و اجماعی تلقّی شده است.[۴۸]

مرحوم مجلسی از کتاب موالید الأئمّة علیهم السلام نقل کرده است که ولادت پیامبر(ص) در هفدهم ربیع الأوّل عام الفیل، روز جمعه در وقت زوال بوده و گفته‏اند که وقت طلوع فجر، چهل سال پیش از بعثت، و مادرش در ایام تشریق در نزدیکی جمره وسطی در منزل عبد الله بن عبد المطلب، حامله شد و در شعب ابی طالب، خانه محمّد بن یوسف در زاویه انتهایی.[۴۹] البته در همین کتاب موالید الائمّة آمده است:

گفته‏اند که تولّد، روز دوشنبه آخر روز دوازدهم ربیع الأوّل سال ۹۰۸ اسکندری در شعب ابی طالب، در وقت پادشاهی انوشیروان بوده است.[۵۰]

راوندی هم در قصص الأنبیاء، روز هفدهم را روز ولادت پیامبر (ص) دانسته است.[۵۱]

ابن طاووس هم درباره رسمیت عقیده به هفدهم در اقبال می‏نویسد:

إن الذین أدرکناهم من العلماء کان عملهم (علمهم) علی أن ولادته المقدّسة صلی الله علیه وآله وعلی الحافظین لأمره أشرقت أنوارها یوم الجمعة السابع عشر من شهر ربیع الأوّل فی عام الفیل عند طلوع فجره.[۵۲]

در العُدَد القویّة نیز اقوال مختلف از جمله سخن کلینی، به عنوان نقل از «کتاب الحجّة» آمده است؛ امّا بیشتر نقل‏ها همان روز هفدهم است.[۵۳]

در میان اهل سنّت نیز چنین نیست که اصلاً روایت هفدهم ربیع الأوّل وجود نداشته باشد. این نقل، در الاوائل عسکری آمده است: قال أبو الحسن النسابة: رواه لنا أبو أحمد عنه ولد علیه السلام یوم الإثنین السابع عشر من ذی ماه، وهو الیوم العاشر من نیسان، وقد مضت من ملک أنوشروان أربع ثلاثون سنة وثمانیة أشهر.[۵۴]

همان گونه که اشاره شد، رسمیت این روز از مسار الشیعة شیخ مفید و همین طور، عبارتی است که سیّد از کتاب حدائق او نقل کرده است. از این عبارت، دو استدلال برای تعیین روز هفدهم به دست می‏آید:

یک. سیره صالحان از «قدیم الزمان» که این روز را گرامی داشته، به عنوان «یوم شریف» و «عظیم البرکة» تلقی می‏کردند.

دو.

"بیرونی، سپس از محمّد بن جابر بتانی در کتاب کسوفات نقل کرده است که حضرت، روز دوشنبه، بیست نیسان سال ۸۸۲ اسکندری، به دنیا آمد"روایتی از ائمّه هدی علیهم السلام که روزه روز هفدهم ربیع الأوّل را توصیه کرده‏اند. مضمون روایت که در مسار الشیعة آمده چنین است: من صام الیوم السابع عشر من شهر ربیع الأوّل ـ و هو مولد سیدنا رسول الله صلی الله علیه وآله ـ کتب الله سبحانه له صیام سنة.

همین دو استدلال (یعنی احادیث نقل شده ـ که نوعا تکرار مطالب منابع قبلی است ـ و سیره صالحان)، استدلال‏هایی هستند که میرزا حسین نوری هم در میزان السماء نقل می‏کند. وی پس از نقل احادیث و روایات نقل شده در مسار الشیعة، مصباح، اقبال، العدد القویّة، قصص الانبیاء و... می‏نویسد:

قطع نظر از اخبار و آثار ائمّه اطهار علیهم السلام و اتّفاق علمای اخیار و سستی مستند اغیار از سیره عملیه قطعیه طایفه امامیه ـ نَصَرَهُمُ الله تعالی ـ این مدّعا را می‏توان به منصّه ثبوت رساند؛ چه، هر سال جمّ غفیر و جمع کثیری از دور و نزدیک و تُرک و تاجیک، از طوایف مختلفه و اهالی بلاد متباعده، محض درک زیارت امیر المؤمنین علیه السلام در روز هفدهم و امتثال فرمان حضرت صادق علیه السلام که در آن روز، به جهت شرافت ولادت، آن جناب را زیارت کنند، در آن بقعه مطهّره، حاضر می‏شوند.[۵۵]

متن این روایت، در تهذیب الأحکام آمده است که ضمن آن، امام هادی علیه السلام از روزهایی که روزه آنها مستحب است، روز هفدهم ربیع الأوّل را یاد کرده‏اند.[۵۶] ظاهرا همین روایت است که شیخ در مصباح المتهجّد آورده[۵۷] و از آن جا در آثار بعدی، مانند جامع الأخبار، با این عبارت: «روی عنهم علیهم السلام أنّهم قالوا من صام الیوم السابع عشر من شهر ربیع الأول کتب الله له صیام ...» آمده است.[۵۸]

در این روایت، امام، خطاب به ابو اسحاق بن عبد الله علوی عریضی، با اشاره به سؤال او درباره ایّامی که روزه آنها مستحب است، می‏فرماید:

ویَوْمُ مَوْلِدِه صلی الله علیه وآله وَهُوَ السَّابِعَ عَشَرَ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الأوَّل.

تستری با اشاره به این سخن شیخ حرّ عاملی که گفته است: «هفت حدیث در باره روزه روز هفدهم که مولد است، وارد شده»[۵۹] و این که صاحب مستدرک، دو خبر بر آن افزوده[۶۰] می‏گوید: ما پیش از شیخ مفید، هیچ نصّی از قدما در باره روز هفدهم نداریم؛ امّا روایات نُه‏گانه نیز در واقع دو روایت است که دومی آنها، دلالتی بر این که تولّد، روز هفدهم باشد، ندارد.[۶۱]

اگر چنین باشد، در آن صورت، روایت موجود در مسار الشیعة، صراحتی در اخبار به این که روز هفدهم، روز ولادت است ندارد؛ بلکه اهمیت این روز می‏تواند به مسئله دیگری باشد که از آن جمله، احتمال تحقّق معراج در این روز است. علاّمه تُستری،[۶۲] بلافاصله با اشاره به آنچه که ابن طاووس به نقل از کتاب شفاء الصدور از ابو بکر نقّاش آورده است ـ که معراج در شب هفدهم ربیع الأوّل رخ داده و بر آن اساس، لزوم تعظیم آن روز را توصیه کرده ـ، این احتمال را مطرح کرده است که اهمیت روزه آن روز به این جهت باشد.[۶۳]

البته روایت موجود در تهذیب، صراحت در این امر دارد و تعبیر به تعیین روز هفدهم، گویا از متن روایت است.

درباره سیره صالحان باید گفت که نظر کلینی و صدوق، اگر به عنوان دو رجل علم و حدیث در شیعه شناخته می‏شوند، برخلاف این سیره است.

به علاوه نمی‏دانیم این سیره، قبل از قرن چهارم هم بوده است یا نه!

ج. دهم ربیع الأوّل

امّا نظر دیگری که به امام باقر علیه السلام منسوب شده، روز دوشنبه دهم ربیع الأوّل است. گرچه مرحوم مجلسی گفته است که برخی از مخالفان، ندرتا به این نظر باور دارند.

واقدی، از ابو بکر بن عبد الله بن ابی سبره، از اسحاق بن عبد الله بن ابی فروه و او از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود:

ولد رسول الله صلی الله علیه وآله یوم الاثنین لعشر لیال خلون من شهر ربیع الأوّل. وکان قدوم أصحاب الفیل قبل ذلک للنصف من المحرم. فبین الفیل وبین مولد رسول الله صلی الله علیه وآله خمس وخمسون لیلة.[۶۴]

مرزوقی اصفهانی (م ۴۲۱ ق) با اشاره به سبک تاریخ‏گزاری عرب در انتخاب یک حادثه مهم برای سال (مانند عام الفیل)، معتقد است که پیامبر (ص) در همین سال ـ که سال ۳۸ ملک انوشیروان بود ـ به دنیا آمد.

"سلامی هم در کتاب التاریخ، معتقد است که آن حضرت، شب دوشنبه، دوازدهم رمضان عام الفیل، هنگام طلوع فجر به دنیا آمد"سپس از ابو العیناء به سند او از امام باقر علیه السلام روایت می‏کند که: ولد رسول الله صلی الله علیه وآله لیلة الاثنین لعشر لیال خلون من شهر ربیع الأوّل، وکان الفیل فی النصف من المحرّم بینه وبین مولد رسول الله صلی الله علیه وآله خمس وخمسون لیلة. وبذلک الإسناد أنّ رسول الله صلی الله علیه وآله ماتت أمّه وله ستّ سنین.[۶۵]

ابن عساکر نیز آورده است: أخبرنا أبو محمّد بن الأکفانی، أنبأنا أبو بکر الخطیب، أنبأنا أبو الحسن الحمّامی، أنبأنا أبو الحسن علی بن أحمد بن أبی قیس الدقاق قالا: نبأنا ابن أبی الدنیا أخبرنی محمّد بن صالح القرشی، أنبأنا محمّد بن عمر، حدّثنا ابن أبی سبرة، عن أبی جعفر محمّد بن علی قال: ولد رسول الله صلی الله علیه وآله یوم الاثنین لعشر خلون من ربیع الأوّل وکان قد قدم الفیل للنصف من المحرم، فبین الفیل وبین مولد النبی صلی الله علیه وآله خمس وخمسون لیلة.[۶۶]

د. دوم و هشتم ربیع الأوّل

از میان مورّخان کهن، محمّد بن حبیب، این دو تاریخ را مطرح کرده است:

ولد رسول الله صلی الله علیه وآله یوم الاثنین للیلتین خلتا من شهر ربیع الأوّل، ویقال لثمان لیال خلون من شهر ربیع الأوّل.[۶۷]

مسعودی نیز در مروج الذهب، هشتم ربیع الأوّل را تاریخ ولادت دانسته است: الذی صحّ من مولده ـ علیه الصلاة والسلام ـ أنّه کان بعد قدوم أصحاب الفیل مکّة بخمسین یوما، وکان قدومهم مکّة یوم الاثنین لثلاث عشرة لیلة بقیت من المحرّم، سنة ثمانمائة واثنتین وثمانین من عهد ذی القرنین، وکان قدوم أبرهة مکّة لسبع عشرة خلت من المحرّم ولست عشرة ومائتین من تاریخ العرب، الذی أوّله حجّة الغدر ولسنة أربعین من ملک کسری أنوشروان. وکان مولده ـ علیه الصلاة والسلام ـ لثمان خلون من ربیع الأوّل من هذه السنة بمکّة، فی دار ابن یوسف.[۶۸]

بخشی از این اختلاف نظرها را حمزه اصفهانی، مورّخ، منجّم و جغرافیدان معروف نیز آورده است. وی با اشاره به آنچه طبری در این باره آورده، می‏نویسد: برخی دوم ربیع، برخی هشتم و برخی سیزدهم این ماه را روز ولادت می‏دانند؛ امّا در دو چیز اختلاف ندارند: یکی این که مولد در نیمه نخست ماه بوده و دیگری این که روز دوشنبه بوده است.[۶۹]

این که طبری، روز سیزدهم را جزو اقوال آورده باشد، در تاریخ طبری (نه متن اصلی و نه ذیل المذیل موجود) نیست.

آنچه در طبری آمده، همان روایت مشهور ابن اسحاق یعنی روز دوازدهم است.[۷۰]

ه‍ . دهم رمضان

چهار مستند برای این تاریخ وجود دارد:

نخست، روایت امام جعفر صادق علیه السلام از طریق یعقوبی که طبق معمول، سند آن را نقل نکرده و احتمال می‏رود که با استفاده از کتاب مغازی ابان، آن را نقل کرده باشد؛ زیرا در مصادر خود در مقدّمه، یک طریق خود را این طور معرفی کرده: «و أبان بن عثمان عن جعفر بن محمّد». عبارت یعقوبی این است:

وقال من رواه عن جعفر بن محمّد یوم الجمعة حین طلع الفجر لاثنتی عشرة لیلة خلت من شهر رمضان.[۷۱]

دوم، روایت زبیر بن بکار، نسب‏شناس و مورّخ معروف قرن سوم، که معتقد است ولادت، روز دوازدهم رمضان بوده است. عبارت مقریزی این است:

وقیل ولد یوم الاثنین لاثنتی عشرة مضت من رمضان حین طلع الفجر، وقد شذّ بذلک الزبیر بن بکار.

مقریزی می‏افزاید که این تاریخ، با آنچه که نقل کرده است که: «إن اُمّه صلی الله علیه وآله حملت به أیّام التشریق، فیکون حملها مدّة تسعة أشهر»، موافقت دارد.[۷۲]

حمل در ایام تشریق نکته‌ای است که کلینی هم دارد و به احتمال آن را از همین زبیر بن بکار یا مأخذی که زبیر بن بکار از آن بهره برده، گرفته است،  جز آن که وی روی دوازدهم ربیع الاول یعنی قول اولی که زبیر بن بکار داشته ایستاده، نه قول دوم ـ دهم رمضان  ـ که به قیل نسبت داده و با حمل در ایام تشریق هم به لحاظ عدد ماه های حمل درست در می‌آید.

ابن کثیر، پس از نقل قول دوازدهم ربیع الأوّل (و نقل هفدهم از منابع شیعه و ردّ آن)، قول دوم را همین دهم رمضان می‏داند:

والقول الثانی انّه ولد فی رمضان نقله ابن عبد البرّ عن الزبیر بن بکار ـ و هو قول غریب جدّا ـ وکان مستنده انّه ـ علیه الصلاة والسلام ـ أوحی إلیه فی رمضان بلا خلاف وذلک علی رأس أربعین سنة من عمره فیکون مولده فی رمضان وهذا فیه نظر والله اعلم.[۷۳]

و باز در ادامه، عین عبارت و استدلال‏های زبیر بن بکار آمده است:

قال الزبیر بن بکار: حملت به اُمّه فی أیّام التشریق فی شعب أبی طالب عند الجمرة الوسطی. وولد بمکّة بالدار المعروفة بمحمّد بن یوسف أخی الحجّاج بن یوسف لثنتی عشرة لیلة خلت من شهر رمضان.[۷۴]

سوم، روایت دیگر که هر چند حمل را در محرم دانسته، امّا ولادت را در رمضان می‏داند:

ورواه الحافظ ابن عساکر من طریق محمّد بن عثمان بن عقبة بن مکرم عن المسیّب بن شریک عن شعیب بن شعیب عن أبیه عن جدّه قال: حمل برسول الله صلی الله علیه وآله فی یوم عاشوراء فی المحرّم وولد یوم الاثنین لثنتی عشرة لیلة خلت من شهر رمضان سنة ثلاث وعشرین من غزوة أصحاب الفیل.[۷۵]

چهارم ـ که به جای دهم، به دوازدهم رمضان اشاره دارد ـ، خبر سلامی در کتاب التاریخ که گفته است:

انه ولد لیلة یوم الاثنین، الثانی عشر من رمضان عام الفیل، مع طلوع الفجر.[۷۶]

روز ولادت: جمعه یا دوشنبه

تفاوت دیگر، این است که در میان شیعه، روز جمعه شهرت دارد و در میان اهل سنّت، روز دوشنبه.

"شروع آن از مرحوم کلینی در کافی است که ولادت رسول خدا(ص)‌ را در ۱۲ ربیع الاول دانسته در حالی که از شیخ مفید به بعد، تاریخ ولادت ۱۷ ربیع عنوان و میان علما پذیرفته شده است"در عبارت کلینی، دوازدهم، روز ولادت است؛ امّا مصادف با روز جمعه است، نه دوشنبه.

برای شیعه، این مهم بوده است که ولادت پیامبر صلی الله علیه وآله، روز جمعه بوده، نه دوشنبه که اهل سنّت، غالبا آن را گفته‏اند.[۷۷]

یک روایت شیعی، روی این نکته تأکید کرده است. علی بن جعفر می‏گوید:

جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَخِی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام فَقالَ إِنِّی اُرِیدُ الْخُرُوجَ فَادْعُ لِی قَالَ وَمَتَی تَخْرُجُ قَالَ یَوْمَ الاْءِثْنَیْنِ فَقَالَ لَهُ وَلِمَ تَخْرُجُ یَوْمَ الاْءِثْنَیْنِ قَالَ أَطْلُبُ فِیهِ الْبَرَکَةَ لِأَنَّ رَسُولَ الله صلی الله علیه وآله وُلِدَ یَوْمَ الاْءِثْنَیْنِ قَالَ کَذَبُوا وُلِدَ رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَمَا مِنْ یَوْمٍ أَعْظَمَ شُؤْما مِنْ یَوْمِ الاْءِثْنَیْنِ یَوْمَ مَاتَ فِیهِ رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله وَانْقَطَعَ فِیهِ وَحْیُ السَّمَاءِ وَظُلِمْنَا فِیهِ حَقَّنَا.[۷۸]

به هر حال، کراهت سفر در روز دوشنبه، منشأش همین است که روز دوشنبه، روز وفات است، نه روز تولّد.[۷۹]

وقت حمل

در این باره، سه نظر وجود دارد:

اوّل، ایام تشریق، که کلینی ـ به احتمال به نقل از زبیر بن بکار ـ آن را نقل کرده است. دیاربکری در تاریخ الخمیس از سیره یعمری و حلبی هم در سیره خود این مطلب را آورده‌اند.[۸۰] زبیر بن بکار که تولد را در ۱۲ رمضان می داند با تاریخ این حمل مشکلی ندارد اما این سخن کلینی، پس از اعلام روز ۱۲ ربیع الاول به عنوان روز ولادت رسول الله، با این اعتراض مواجه شده است که در این صورت، چه طور تولّد می‏تواند در ربیع الأوّل باشد؟ پاسخ ارائه شده با تفصیلاتی که مرحوم مجلسی داده، به باور اعراب جاهلی، به نسی‏ء و جابه‏جا کردن ماه‏های حرام بر می‏گردد که با پیچیدگی‏های محاسباتی روبه‏رو شده است.[۸۱] جوابهای مفصل دیگری هم بر اساس محاسبات نجومی مرحوم ثقة الاسلام شهید در رساله ایضاح الانباء آورده و همه آنها را ناکافی می‌شمارد.

دوم، هجدهم جمادی الثانی، که شیخ صدوق در کتاب النبوة آورده است.[۸۲] اگر این تاریخ درست باشد، تولّد باید دوازدهم ربیع الأوّل باشد که دوره حمل بیش از نُه ماه نباشد.[۸۳]

سوم، روز عاشورا، بر اساس روایتی که ابن عساکر آورده است:

حمل برسول الله صلی الله علیه وآله فی یوم عاشوراء فی المحرّم.[۸۴]

وقت ولادت

کلینی دو نقل دارد: نخست، وقت زوال، و دیگری، وقت طلوع شمس. در منابع دیگر، وقت طلوع شمس یا طلوع فجر آمده است. در روایتی تأکید شده است که «ولد لیلاً».[۸۵] بیرونی، در آثار الباقیة، تولّد در شب را مسلّم دانسته و با آن، خبری را که تولّد را در روز دانسته، نقد کرده است.

علاّمه مجلسی معتقد است که مشهور میان شیعه و اهل سنّت، طلوع فجر است؛ امّا برخی، وقت زوال هم گفته‏اند.[۸۶]

سال ولادت

رایج‏ترین تطبیق برای سال ولادت، «عام الفیل» است. در این زمینه نیز اختلافات فراوانی وجود دارد. بخصوص در منابع اهل سنّت که سال ولادت و تناسب آن با عام الفیل، مختلف ذکر شده است؛ امّا چنان که گفته شده، در میان شیعیان، تقریبا همگی اتّفاق بر این دارند که تولّد، در عام الفیل بوده است.[۸۷] از قدمای مورخان اهل سنت، خلیفة بن خیاط نیز بر این باور است که در مورد تولد حضرت در عام الفیل اتفاق نظر وجود دارد.[۸۸]

رساله مولودیه / آقا رضی الدین محمد قزوینی (م ۱۰۹۶)

آقا رضی قزوینی از علمای بنام نیمه دوم قرن یازدهم هجری و نویسنده چندین اثر از جمله ضیافة الاخوان است. کتاب معروف او که تاکنون به چاپ نرسیده لسان الخواص است. از وی رساله های فراوانی برجای مانده که یکی از آنها همین رساله مولودیه است که در مباحث گذشته، شرحی از چگونگی آن به دست دادیم.

"بحث یاد شده ضمن بحث های تقویمی که زمان صفویه در باره نوروز نوشته شد، بار دیگر طرح گردید.یکی از نخستین مسائل بر اساس گفته کلینی، فاصله میان زمان حمل و ولادت رسول خدا (ص) بود"اکنون این رساله را بر اساس نسخه  ۱۶۸۷۱ کتابخانه مجلس که شماری از رسائل وی در آن آمده، تصحیح و خدمت دوستداران ارائه می کنیم. گفتنی است که متن عربی این رساله، به عنوان بخشی از لسان الخواص آمده است.[۸۹]

بسم الله الرحمن الرحیم

بعد الحمد و الصلوة اقلّ خلق الله رضی الدین محمد قزوینی: بر ضمیر منیر اذکیاء انصاف پیشه، و راست طبعان درست اندیشه، عرض می کند که روز مولد حضرت خاتم النبیین ـ علیه و آله الصلات و السلام ـ به اتّفاق خواص و عوام، از جمله ایّام مشرّفه معظّمه است و از ائمه هدی ـ علیهم السلام ـ استحباب غسل و روزه و تصدّق در آن روز مأثور و در کتب فقهای شیعه امامیّه