عجله و شتاب در قرآن کریم

خسارات عظیمی که از ناحیه شتابزدگی بی‏مورد،دامن افراد یا اجتماع را می‏ گیرد،بیش از آن است که به حساب اید. قرآن مجید به عنوان یک برنامه جامع زندگی،همه‏ انسان‏ها را به‏«صبر»و بردباری و پرهیز از«عجله و شتاب‏»دعوت می‏ کند و با اشاره به‏ داستان‏ های انبیاء و سرگذشت رهبران بزرگ جامعه انسانی،زیان‏های عجله و ثمرات‏ شیرین صبر و بردباری را آشکار می‏ کند. با این اشاره به سراغ قرآن مجید می ‏رویم و با بیان سرگذشت پیامبران پیشین که این‏ مساله در زندگی آنها نقش مؤثری داشته است،آغاز می ‏کنیم:

۱-  قَالَ لَهُ مُوسَی هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلَی أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا قَالَ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا وَکَیْفَ تَصْبِرُ عَلَی مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا قَالَ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ صَابِرًا وَلا أَعْصِی لَکَ أَمْرًا  (کهف،۶۶ تا ۶۹)؛حضرت موسی علیه السلام به او گفت:«آیا از تو پیروی کنم تا از آنچه به تو تعلیم داده شده ومایه رشد و صلاح است،به من بیاموزی؟»-گفت:«تو هرگز نمی‏توانی با من شکیبایی کنی!و چگونه می‏توانی در برابر چیزی که از رموزش آگاه نیستی،شکیبا باشی؟!»-حضرت موسی علیه السلام گفت:«به خواست‏ خدا مرا شکیبا خواهی یافت و در هیچ کاری با فرمان تو مخالفت نخواهم کرد!»

۲-وَهَلْ أَتَاکَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرَابَ ...وَظَنَّ دَاوُدُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاکِعًا وَأَنَابَ  (ص،۲۱-۲۴)؛ 
۳-  فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلا تَکُنْ کَصَاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نَادَی وَهُوَ مَکْظُومٌ لَوْلا أَنْ تَدَارَکَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَرَاءِ وَهُوَ مَذْمُومٌ فَاجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحِینَ  (قلم،۴۸ تا ۵۰)؛ اکنون که چنین است صبر کن و منتظر فرمان پروردگارت باش و مانند صاحب ماهی(یونس)مباش(که در تقاضای مجازات قومش عجله کرد و گرفتار مجازات ترک اولی شد) درآن زمان که با نهایت اندوه خدا را خواند،در حالی که مملو از اندوه بود -و اگر رحمت‏ خداوند به یاریش نیامده بود(از شکم ماهی) بیرون افکنده می‏شد،در حالی که نکوهیده بود!-ولی پروردگارش او را برگزید و از صالحان‏ قرار داد!

۴- ... وَلا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضَی إِلَیْکَ وَحْیُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْمًا  (طه،۱۱۴)؛ ...پس نسبت‏ به(تلاوت)قرآن عجله مکن،پیش از آن که وحی آن بر تو تمام شود و بگو: «پروردگارا!علم مرا افزون کن!»

۵-  خُلِقَ الإنْسَانُ مِنْ عَجَلٍ سَأُرِیکُمْ آیَاتِی فَلا تَسْتَعْجِلُونِ (انبیاء،۳۷)؛(آری)انسان از عجله آفریده شده ولی عجله نکنید،به زودی آیاتم را به شما نشان‏ خواهم داد.

۶- وَیَدْعُ الإنْسَانُ بِالشَّرِّ دُعَاءَهُ بِالْخَیْرِ وَکَانَ الإنْسَانُ عَجُولا  (اسراء،۱۱)؛ انسان(بر اثر شتابزدگی)بدی ها را طلب می‏ کند،آن گونه که نیکی ها را می‏ طلبد و انسان‏ همیشه عجول بوده است!

۷-  وَیَسْتَعْجِلُونَکَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ وَقَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلاتُ وَإِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِلنَّاسِ عَلَی ظُلْمِهِمْ وَإِنَّ رَبَّکَ لَشَدِیدُ الْعِقَابِ  (رعد،۶)؛ آنها پیش از حسنه(و رحمت)از تو تقاضای شتاب در سیئه(و عذاب)می‏ کنند،با این‏که پیش از آنها،بلاهای عبرت انگیز نازل شده است!و پروردگارت نسبت‏به مردم- با این که‏ ظلم می‏ کنند- دارای مغفرت است،(و در عین حال)پروردگارت دارای عذاب شدید است!

۸-  وَلَوْ یُعَجِّلُ اللَّهُ لِلنَّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجَالَهُمْ بِالْخَیْرِ لَقُضِیَ إِلَیْهِمْ أَجَلُهُمْ فَنَذَرُ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ  (یونس،۱۱)؛ اگر همان گونه که مردم در به دست آوردن‏«خوبی‏»ها عجله دارند،خداوند در مجازاتشان شتاب می‏ کرد،(به زودی)عمرشان به پایان می‏ رسید(و همگی نابود می‏ شدند)،ولی کسانی را که ایمان به لقای ما ندارند،به حال خود رها می‏ کنیم تا در طغیانشان سرگردان‏ شوند!

۹-  وَیَقُولُونَ مَتَی هَذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ - فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَانْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ  (سجده، ۲۸،۳۰)؛ آنان می‏ گویند:«اگر راست می ‏گویید،این پیروزی شما کی خواهد بود؟!»...حال که‏ چنین است،از آنها روی بگردان و منتظر باش،آنها نیز منتظرند(تو منتظر رحمت‏ خدا و آنهاهم منتظر عذاب او!)

۱۰-  فَاصْبِرْ کَمَا صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ مَا یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلا سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ بَلاغٌ فَهَلْ یُهْلَکُ إِلا الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ (احقاف،۳۵) ؛ پس صبر کن آن گونه که پیامبران‏«اولو العزم‏»صبر کردند و برای(عذاب)آنان شتاب مکن! هنگامی که وعده ‏هایی را که به آنها داده می شود،ببینند،احساس می‏ کنند که گویی فقط ساعتی از یک روز(در دنیا)توقف داشتند.این ابلاغی است‏برای همگان،آیا جز قوم فاسق هلاک می‏ شوند؟!

 
تفسیر و جمع ‏بندی
در نخستین بخش از آیات،سخن از داستان حضرت خضر علیه السلام و حضرت موسی علیه السلام‏ است،البته قرآن تعبیر به‏«خضر»نکرده،بلکه تنها به عنوان‏«عبدا من عبادنا، بنده‏ برگزیده ‏ای از بندگان ما»از او یاد کرده است.
این داستان را همه خوانندگان،کم و بیش شنیده اند.آنچه در این جا برای ما اهمیت‏ دارد،این است که حضرت موسی علیه السلام در یک ماموریت ویژه‏ ای،به دنبال فراگیری‏ بخشی از علوم، نزد حضرت خضر علیه السلام آمد،علومی که با آنچه تا آن روز از طریق وحی‏ دریافته بود، متفاوت بود.علومی که مربوط به اسرار و حقایق مخفی جهان و زندگی‏ انسان‏ها بود که باید پیامبر اولو العزمی همانند حضرت موسی علیه السلام لا اقل بخشی از آن رافرا گیرد تا دیدگاهایش در مسایل انسانی و اجتماعی کمی شفاف تر گردد.
حضرت خضر در برابر درخواست‏ حضرت موسی علیه السلام گفت:که تو صبر و تحمل دربرابر کارهای من نداری،زیرا از عمق قضایا آگاه نیستی،ولی حضرت موسی علیه السلام قول‏ داد که صبر و تحمل و بردباری را پیشه کند و از عجله و شتاب بپرهیزد.حضرت‏خضر علیه السلام با او شرط کرد که اگر به دنبال من می‏ آیی،باید هر چه را می‏بینی،سکوت کنی، هر چند ظاهرا کار زننده ‏ای باشد و بدان حکمتی دارد که من به موقع،تو را از آن آگاه‏ می‏کنم. « فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا...- قَالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِی فَلا تَسْأَلْنِی عَنْ شَیْءٍ حَتَّی أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْرًا »[کهف/ ۶۵- ۷۰.]  
به این ترتیب حضرت خضر علیه السلام اصرار داشت که روح صبر و بردباری را در برابرمسایل مختلف در حضرت موسی علیه السلام پرورش دهد و او را از«عجله و شتاب‏» (مخصوصا عجله در قضاوت،آن هم در مورد کارهای مردان بزرگ)باز دارد.
با این قول و قرار،آنها به راه افتادند و در مسیر خود ناچار بودند با کشتی از دریابگذرند.در میان دریا حضرت موسی علیه السلام با تعجب دید که حضرت خضر علیه السلام مخفیانه ‏کشتی را سوراخ می‏ کند.حضرت موسی علیه السلام از این کار برآشفت و زبان به اعتراض‏ گشود و هنگامی که حضرت خضر علیه السلام پیمان خود را با او یادآورد شد،در مقام‏ عذرخواهی برآمد.
باز به راه خود ادامه دادند،ناگهان حضرت خضر علیه السلام دست‏به کار عجیب‏ تری زد ونوجوانی را که بر سر راه خود دید،به قتل رسانید،در این جا،فریاد حضرت موسی علیه السلام‏ بلندتر شد که چرا انسان بی‏گناهی را کشتی،این چه کار زشتی بود که انجام دادی؟!
حضرت خضر علیه السلام بار دیگر،پیمان خود را یادآور شد.حضرت موسی علیه السلام دندان برجگر گذاشت و مجددا در مقام عذرخواهی برآمد و گفت:اگر بار سوم اعتراض کنم،حق داری از من جدا شوی.
باز به راه افتادند تا به شهری رسیدند که مردمی بسیار«بخیل‏»داشت و کمترین‏ پذیرایی را از میهمانان تازه وارد نکردند،ولی با نهایت تعجب حضرت خضر علیه السلام شروع ‏به مرمت دیواری نمود که در حال سقوط بود.حضرت موسی علیه السلام که در بدو نظر،این‏کار را ابلهانه می‏ دید،بار دیگر در حالی که تمام عهد و پیمان خود را به فراموشی سپرده ‏بود،به خروش آمد و زبان به اعتراض گشود.
در این جا حضرت خضر علیه السلام در حالی که اسرار هر سه کار خود را برای او شرح‏ می‏داد، و حقایق جالبی را که از نظر حضرت موسی علیه السلام پنهان بود،برایش بیان می‏ کرد و حضرت موسی علیه السلام را به جهان تازه ‏ای از اسرار زندگی انسان‏ها وارد می ‏ساخت، اعلام‏ جدایی کرد و حضرت موسی علیه السلام نیز در حالی که کوله‏ باری از معرفت را با خود حمل‏ می‏ کرد با حضرت خضر علیه السلام خدا حافظی کرد و وداع گفت.
حضرت خضر علیه السلام به او گفت:«اگر کشتی را سوراخ کردم،به این دلیل بود که می‏خواستم ‏آن را ظاهرا از کار بیندازم،زیرا حاکم ستمکاری وجود داشت که هرگاه کشتی سالمی رامی‏ یافت مصادره می‏ کرد.من خواستم صاحبان این کشتی که گروهی بینوا بودند، کشتی خود رااز دست ندهند.
دیگر این که اگر آن نوجوان را کشتم،به خاطر این بود که او جوانی بی‏ایمان و خطرناک وسرکش بود که کم‏ کم پدر و مادر خویش را نیز به کفر و بدبختی می‏ کشاند.خدا می ‏خواست، این جوان هرزه بی‏ مصرف ستمگر را از آنها بگیرد و فرزندی با ایمان و مهربان به آنها عطاکند.
اما تعمیر آن دیوار در حال سقوط،به خاطر آن بود که در زیر آن،گنجی متعلق به دو کودک‏ یتیم بود که پدر صالح و با ایمانشان برای آنها ذخیره کرده بود،خدا می‏ خواست آنها به حد رشدبرسند و گنج‏ خود را استخراج کنند.من این کارها را از پیش خود نکردم،بلکه همه به فرمان‏ حق بود.[سوره کهف/ آیات ۶۰ تا 82]
اگر حضرت موسی علیه السلام در قضاوت خویش عجله نمی‏ کرد،به یقین بیشتر از علم ودانش حضرت خضر علیه السلام بهره‏ مند می‏ شد،ولی‏«عجله و شتاب‏»او سبب شد که بیش از سه‏ خوشه از آن خرمن دانش بر نگیرد.

در دومین بخش از آیات مورد بحث،سخن از آزمون بزرگ دیگری نسبت ‏به یکی ‏از پیامبران بزرگ الهی است که او هم به خاطر شتابزدگی و عجله در قضاوت از سوی‏ خداوند مورد مؤاخذه قرار گرفت.
داستان این بود که روزی دو نفر نزد حضرت داود علیه السلام حضور یافتند که یکی از آنهااز دیگری شکایت داشت.شاکی می ‏گفت:این برادر من نود و نه میش دارد و من یکی بیش ندارم، ولی او اصرار دارد که این یکی را هم از من بگیرد و در سخن نیز بر من غلبه‏ کرده است، « إِنَّ هَذَا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَتِسْعُونَ نَعْجَةً وَلِیَ نَعْجَةٌ وَاحِدَةٌ فَقَالَ أَکْفِلْنِیهَا وَعَزَّنِی فِی الْخِطَابِ  ‏»[ص/ 23]
حضرت داود علیه السلام پیش از آن که تحقیق بیشتری کند،به داوری مقدماتی نشست وگفت:«به یقین او با درخواست‏ یک میش تو برای افزودن به میش هایش به تو ستم کرده است، ...

"خسارات عظیمی که از ناحیه شتابزدگی بی‏مورد،دامن افراد یا اجتماع را می‏ گیرد،بیش از آن است که به حساب اید"لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِکَ إِلَی نِعَاجِهِ... »[ص/ 24]
این جا بود که حضرت داود علیه السلام به ترک اولی خود پی برد«و دانست که ما او را با این‏ ماجرا امتحان کردیم،در مقام استغفار برآمد و به سجده افتاد و توبه کرد، ... وَظَنَّ دَاوُدُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاکِعًا وَأَنَابَ »[ص/ 24]
این ماجرا با تمام شاخ و برگ هایش که این جا جای بحث آن نیست باز این حقیقت را بیان می ‏کند که‏«عجله و شتاب‏»در کارهامخصوصا«عجله در قضاوت‏»و داوری مایه سرافکندگی و ایجاد مشکلات در زندگی‏ فردی و اجتماعی است.

در سومین بخش از آیات،سخن از پیامبر بزرگ دیگری است که لحظه‏ ای درمسؤولیت عظیم خود سهل انگاری کرد و گرفتار ترک اولی گردید و خداوند او را به‏ خاطر این کار تحت فشار قرار داد.
داستان این است که حضرت یونس علیه السلام مدت‏ها همانند پدری مهربان و دلسوز به ‏تبلیغ و هدایت قوم خویش پرداخت،ولی در برابر منطق حکیمانه‏ اش چیزی جز مغالطه‏ و سفسطه از دشمنان نشنید.تنها گروه اندکی که شاید از دو نفر تجاوز نمی ‏کرد(یک عابدو یک عالم)به او ایمان آوردند.سرانجام از آنها تقریبا مایوس شد و به پیشنهاد مردعابد،آنها را نفرین کرد،نفرین او مستجاب شد و به او وحی آمد که در فلان روزعذاب الهی فرا می رسد،هنگامی که زمان عذاب نزدیک شد،حضرت یونس علیه السلام بدون‏ آن که بار دیگر اتمام حجت کند تا شاید قومش در این واپسین لحظات به خود آیند و راه توبه را پیش گیرند،همراه مرد عابد از میان آنها بیرون رفت،ولی مرد عالم در میان‏ آنها ماند و به ادامه تبلیغ پرداخت.
این تبلیغات همراه با احساس نزدیک شدن لحظات عذاب،تحولی بنیادین در روح‏ آن جمعیت ایجاد کرد،همراه آن عالم به درگاه خدا روی آوردند و به توبه نشستند و راه ایمان و توحید پیش گرفتند و خداوند آنها را نیز بخشید،ولی حضرت یونس علیه السلام رابه خاطر عجله و ترک اولی مورد سرزنش و تحت فشار قرار داد.
قرآن در این زمینه خطاب به پیامبر اسلام می‏ گوید:«(در تقاضای عذاب برای امتت،عجله مکن)و مانند صاحب ماهی(یونس)نباش(که در تقاضای مجازات قومش عجله کرد وخود گرفتار کیفر ترک اولی شد)،در آن زمان که خدا را خواند،در حالی که مملو از اندوه بود واگر رحمت‏ خدا به یاریش نیامده بود(از شکم ماهی)بیرون افکنده می‏ شد،در حالی که موردنکوهش قرار داشت، « فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلا تَکُنْ کَصَاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نَادَی وَهُوَ مَکْظُومٌ لَوْلا أَنْ تَدَارَکَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَرَاءِ وَهُوَ مَذْمُومٌ »[قلم/ ۴۸ و49]
ولی خداوند توبه او را در برابر این ترک اولی پذیرفت و هنگامی که از شکم ماهی‏ بیرون آمد،از هر گناه و ترک اولی پاک بود.به همین دلیل در آیه بعد از آن می‏ خوانیم:
«پروردگارش او را برگزید و از صالحان قرار داد، فَاجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحِینَ »[ یونس/ ۴۸- 50]
گرچه حضرت یونس علیه السلام به قدر کافی و به اندازه لازم اتمام حجت نمودند ولی‏ خداوند از پیامبرش،بیش از این صبر و حوصله و بردباری می‏ طلبد،از این رو همین‏ مقدار«عجله و شتاب‏»را بر او نبخشید.

چهارمین آیه،پیامبر اسلام- صلی الله علیه و اله - را از«عجله و شتاب‏»باز می‏ دارد و می‏ فرماید: «بزرگ‏و بلند مرتبه است‏ خداوندی که سلطان بر حق است و در مورد قرآن عجله مکن،پیش از آن‏که وحی آن بر تو تمام شود،و بگو پروردگارا!علم مرا افزون کن، فَتَعَالَی اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ وَلا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضَی إِلَیْکَ وَحْیُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْمًا  »[ طه/ 114]
از بعضی آیات دیگر قرآن استفاده می ‏شود که پیامبر- صلی الله علیه و اله - به هنگام نزول وحی، شور مخصوصی داشت که سبب می‏ شد برای دریافت وحی عجله کند که خداوند او را از این‏کار بازداشت، لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ » [ قیامت‏16- 18]
گرچه در تفسیر این آیه،مفسران بزرگ احتمالات متعددی داده‏ اند،ولی همه آنهاناظر به این است که پیامبر- صلی الله علیه و اله - نباید در کار خود عجله کند،هر چند کار الهی و مساله‏ه دایت انسان‏ ها باشد.
گرچه عجله پیامبر- صلی الله علیه و اله - در دریافت وحی یا تلاوت بر اصحاب یا تقاضای نزول ‏وحی،همه به خاطر عشق و شوق او به هدایت انسان‏ ها بود،ولی حتی در این کار نیز بایدبا صبر و حوصله گام برداشت.
در پنجمین آیه درباره همه انسان‏ ا یا به تعبیر دیگر،طبیعت انسان می‏ فرماید:انسان‏ از عجله آفریده شده است(گویی آن قدر عجول است که ذات او عین عجله شده است)،ولی هرگز در برابر من عجله نکنید.من آیات خود را به زودی به شما ارائه می‏ دهم، « خُلِقَ الإنْسَانُ مِنْ عَجَلٍ سَأُرِیکُمْ آیَاتِی فَلا تَسْتَعْجِلُونِ » [ انبیاء/ 37]
اشاره به این که هر چند از روز نخست در طبیعت انسان‏«عجله و شتاب‏»قرار داده‏ شده است ولی آن را در جایی باید به کار برد که مقدمات آن فراهم باشد،نه پیش ازفراهم شدن اسباب و مقدمات.
تعبیر«بآیاتی‏»ممکن است اشاره به معجزات پیامبر- صلی الله علیه و اله - یا آیات قرآن و یا نشانه ‏های‏ عذاب الهی یا پیروزی مسلمین بر کفار یا فرا رسیدن قیامت و یا همه اینها داشته باشد که هرکدام از این چهار تفسیر باشد،در بحث ما تفاوتی نمی‏ کند،زیرا هم نزول آیات قرآن و هم ظهور معجزات و هم فرا رسیدن قیامت و هم نزول عذاب الهی،هر کدام باید درظرف خاصی انجام گیرد که موافق حکمت پروردگار باشد و عجله و شتاب قبل از آن کار صحیحی نیست،زیرا خداوند حکیم کاری بر خلاف حکمت انجام نمی‏ دهد،بنابراین در برابر آن نباید عجله کرد.
این که قرآن مجید در آیه فوق می ‏گوید:«انسان در عجله و شتاب آفریده شده است‏»
اشاره به انسان‏ هایی است که تحت تربیت های الهی قرار نگرفته‏ اند و به تعبیر دیگر،طبع ‏انسان نخستین است و فلسفه آن حرکت‏ سریع به سوی خواسته‏ ها و نیازهاست،شبیه‏ چیزی که در آیه ۱۹ سوره معارج آمده است « إِنَّ الإنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا ،به یقین انسان‏ حریص و کم طاقت آفریده شده است‏»
لذا در بعضی از آیاتی که اشاره به عجول بودن انسان شده،قبل از آن،سخن ازهدایت انسان به میان آمده است،مانند آیه ۱۱ سوره اسراء که به زودی به آن اشاره‏ خواهیم کرد.
این ویژگی انسان(عجول بودن)مانند هوای نفس و تمایلات درونی،نیروی‏سازنده‏ای است که اگر تعدیل شود،در مسیر سعادت انسان قرار خواهد گرفت که در این‏صورت از حالت ویرانگری خارج می ‏شود،درست‏ شبیه سیلابی است که از دامنه کوه‏ سرازیر می‏ شود،گرچه ظاهرش ویرانگر است،اما اگر به وسیله سدها مهار شود،سرچشمه عمران و آبادی و روشنایی می گردد.

در ششمین آیه مورد بحث،همان محتوای آیه قبل دیده می ‏شود،با این تفاوت که ‏در این آیه به یکی از پیامدهای سوء«عجله و شتاب‏»نیز اشاره می ‏کند:«انسان(بر اثرشتابزدگی)به سراغ بدی ها می‏ رود،آن گونه که نیکی‏ ها را می‏ طلبد و انسان همواره‏«عجول‏» بوده است، وَیَدْعُ الإنْسَانُ بِالشَّرِّ دُعَاءَهُ بِالْخَیْرِ وَکَانَ الإنْسَانُ عَجُولا  » [ اسراء/ 11]
باز در این جا واژه انسان،اشاره به طبیعت نخستین انسان‏هاست،هم در آغاز آیه وهم در پایان آیه که لفظ انسان در آن تکرار شده است.
«دعا»در این آیه به معنی طلب کردن و خواستن است،خواه با زبان باشد و یا درعمل و از آن جا که عجول بودن انسان و شتابزدگی او برای کسب منافع بیشتر،گاه سبب می‏ شود که جوانب مساله را بررسی نکند و خیر و شر خود را نشناسد و خود را به پرتگاه های خطرناک بیفکند.
این‏«دعا»گاه به صورت لفظی است،یعنی،از خدای خود با اصرار فراوان مسائلی رامی‏ خواهد که نه تنها خیر او در او نیست،بلکه مایه بدبختی اوست،آن گونه که امام‏صادق علیه السلام می‏ فرمایند:«و اعرف طریق نجاتک و هلاکک کی لا تدعوا الله بشی‏ء عسی‏ فیه هلاکک و انت تظن ان فیه نجاتک قال الله تعالی‏« وَیَدْعُ الإنْسَانُ بِالشَّرِّ دُعَاءَهُ بِالْخَیْرِ وَکَانَ الإنْسَانُ عَجُولا  »،راه نجات و هلاک خود را درست‏ بشناس،مبادا از خدا چیزی ‏طلب کنی که هلاک تو در آن است، در حالی که گمان داری،نجات تو در آن است،خداوندمتعال می ‏فرماید:«انسان بدی ها را طلب می‏ کند،آن گونه که نیکی ها را می‏ طلبد،زیرا انسان‏ همواره عجول بوده است‏» 
انسان،گاه در عمل اصرار به انجام کارهایی دارد که ریشه آن هواپرستی و نتیجه آن‏ بدبختی است،اما بر اثر تسویلات شیطان و تزیین هوای نفس،آن را خیر و موجب‏ سعادت خویش می‏ پندارد و از نرسیدن به آن ناراحت می‏ شود،در حالی که گذشت زمان‏چه بسا روشن می‏ کند که اگر خواسته او انجام می‏ گرفت تا پایان عمر بیچاره بود.

در هفتمین آیه مطلب تازه‏ای در زمینه عجول بودن انسان مطرح شده است و آن این‏که گاه این انسان عجول به جای این که حداقل در راه نیکی ها عجله کند،همیشه در راه شرو فساد عجله می‏ک ند.همان گونه که گاه کفار لجوج و عنود در برابر پیامبر اسلام- صلی الله علیه و اله - که ‏آنها را تهدید به عذاب الهی می‏ کرد،اصرار داشتند که چرا این عذاب فرا نمی‏ رسد وبی‏ صبرانه در واقع مرگ و نابودی خود را از پیامبر- صلی الله علیه و اله - می‏ طلبیدند،چنان که در آیه ‏مورد بحث آمده است:«آنها پیش از حسنه(نیکی و رحمت)از تو تقاضای تعجیل سیئه(بدی و عذاب)می‏ کنند،با این که قبل از آنها بلاهای عبرت انگیز نازل شد(و آنها شنیدند ومی‏ دانند که این مساله شوخی نیست،بنابراین تاخیر عذاب و مجازات آنها،تنها به خاطرلطف و رحمت ‏خدا،حتی بر گنه کاران است،شاید بیدار شوند و بازگردند) و پروردگار تو نسبت‏ به مردم،با این که ظلم و ستم می‏ کنند،باز دارای مغفرت است و نیز پروردگارت عذاب شدیددارد(بنابراین نباید به غفران الهی مغرور شوند، وَیَسْتَعْجِلُونَکَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ وَقَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلاتُ وَإِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِلنَّاسِ عَلَی ظُلْمِهِمْ وَإِنَّ رَبَّکَ لَشَدِیدُ الْعِقَابِ  » [رعد/ 6]
آری!اگر شتابزدگی انسان با لجاجت آمیخته شود،نتیجه‏ اش همان است که در آیه ‏گذشته آمد، به جای این که برای نیکی‏ ها عجله کند،برای بدی عجله می‏ کند و خود راگرفتار امواج بدبختی می‏ سازد،شبیه آنچه در آیه ۱ سوره معارج آمده است: « سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ لِلْکَافِرینَ لَیْسَ لَهُ دَافِعٌ  ،تقاضا کننده‏ای تقاضای عذابی کرد که واقع‏شد،این عذاب مخصوص کافران است و هیچ کس نمی‏تواند مانع آن شود».
بسیاری از مفسران و ارباب حدیث گفته ‏اند که این آیه درباره‏«نعمان بن حارث‏فهری‏»نازل شده است.نقل شده است که در غدیر خم،جانشینی علی علیه السلام را از سوی ‏پیامبر- صلی الله علیه و اله - با جمله تاریخی‏«من کنت مولاه فهذا علی مولاه‏»شنید، برآشفت و نزد پیامبر- صلی الله علیه و اله - آمد و شدیدا اعتراض کرد و هنگامی که فهمید این امر طبق یک دستور الهی‏انجام شده است،ناراحتی‏ اش بیشتر شد و گفت:خداوندا! اگر این حق است و از سوی توست،سنگی از آسمان بر ما بباران.چیزی نگذشت که قطعه سنگ آسمانی بر سرش ‏فرود آمد و او را کشت و آیه فوق نازل شد. 
آیا بهتر نبود که این قبیل اشخاص به جای لجاجت و عناد در برابر حق،از خداوندتقاضای هدایت و برچیدن تعصب و لجاج درونی خویش می‏ کردند و طبق آیه موردبحث مغفرت خداوند را بر عذابش مقدم می‏ کردند،«سبقت رحمته غضبه‏»که خداوندمتعال تا امکان هدایت وجود داشت،آنها را عذاب نمی‏ کرد،ولی افسوس!که همیشه‏ انسان‏ های خیره‏ سر،عجله بر عذاب الهی دارند،نه مغفرت! 

هشتمین آیه از آیات مورد بحث،ضمن نگرش از زاویه دیگر به مساله عجول بودن ‏انسان، می‏ فرماید:«اگر خداوند در مجازات مردم(بدکار)عجله می ‏کرد،آن گونه که آنها در به دست آوردن خیر و نیکی عجله دارند،مرگ همه آنها فرا می‏ رسید(و اثری از آنان باقی ‏نمی ‏ماند)، وَلَوْ یُعَجِّلُ اللَّهُ لِلنَّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجَالَهُمْ بِالْخَیْرِ لَقُضِیَ إِلَیْهِمْ أَجَلُهُمْ... » [یونس/ 11] ولی ازآنجا که خداوند غفور و رحیم و آمرزنده و مهربان است،هرگز در مجازات بدکاران‏ شتاب نمی‏ کند،شاید بیدار شوند و به راه هدایت‏ بازگردند.
قرآن در پایان همین آیه می‏ افزاید:«ما آنها را که ایمان به رستاخیز ندارند،به حال خودرها می‏ کنیم تا در طغیانشان،حیران و سرگردان شوند(آن گاه آنها را مجازات می‏ نماییم)، ... فَنَذَرُ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ  » [یونس/ 11]
بنابراین خدا همانند شما عمل نمی‏ کند،شما در به دست آوردن نیکی ها عجول‏ هستید،ولی خداوند در مجازات شما شتابی ندارد.مقصود خداوند متعال مجازات‏ نیست‏ بلکه مقصود اصلیش هدایت است.
طبق آیات دیگر قرآن،این احتمال نیز در تفسیر آیه داده شده که منظور از آیه،این‏است که آنها با عجله از خداوند درخواست مجازات و عذاب می‏ کردند،همان گونه که ‏در تقاضای نیکی ها عجول بودند،قرآن می‏ گوید:«اگر خداوند تقاضای شما را به سرعت درمساله عذاب می‏پذیرفت، کسی از شما زنده باقی نمی‏ ماند.»  ولی معنی اول یا تفسیر اول باظاهر آیه سازگارتر است.

در نهمین آیه ضمن اشاره به اضطراب و شتابزدگی کفار و مشرکان در برابر وعده‏ های ‏پیروزی مسلمانان و شکست و مجازات دردناک دشمنان آن ها،می‏ فرماید:«آنهامی‏گویند:اگر راست می‏ گویید این فتح و پیروزی شما در چه زمانی است؟(چرا این وعده‏ هاتحقق نمی ‏یابد؟و این دلیل بر آن است که شما دروغ می‏ گویید و خودتان را فریب می‏ دهید، وَیَقُولُونَ مَتَی هَذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ » [سجده/ 28]
قرآن در پاسخ آنها به پیامبر- صلی الله علیه و اله - دستور می‏ دهد:«بگو(عجله نکنید!)این پیروزی فرامی‏ رسد و در آن روز،ایمان کافران سودی به حال آنها نخواهد داشت و مهلتی به آنان داده نمی ‏شود، قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمَانُهُمْ وَلا هُمْ یُنْظَرُونَ...

» [سجده/ 29]
خداوند به لطف و کرم و عنایتش،امروز به شما مهلت داد تا به خود آیید و راه حق‏در پیش گیرید،ولی آن روز که عذاب الهی نازل شود،درهای توبه بسته خواهد شد وراه بازگشت وجود ندارد.پس به جای این که شتابزده،خواهان نابودی خودتان باشید،ازاین فرصت و مهلت الهی بهره بگیرید و خود را اصلاح کنید.
سپس به پیامبر اسلام - صلی الله علیه و اله - دستور می‏ دهد:«اکنون که چنین است از آنها روی بگردان ومنتظر باش،آنها هم منتظرند(تو منتظر پیروزی و رحمت الهی باش و آنها هم منتظرشکست و عذاب)، فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَانْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ  » [سجده/ 30]
جمعی از مفسران گفته ‏اند که جمله « إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ  ‏» اشاره به انتظاری است که کافران‏ درباره مرگ پیامبر اسلام - صلی الله علیه و اله - یا شکست او داشتند،ولی تفسیری که در بالا گفتیم، مناسب تر به نظر می‏ رسد.
در دهمین آیه مخاطب پیامبر اکرم -صلی الله علیه و اله- است و با این که آن حضرت- صلی الله علیه و اله - به گواه‏ تاریخ،هرگز عجولانه و شتابزده عمل نمی‏کردند،بلکه همیشه با صبر و حوصله،هرکاری را انجام می‏ دادند،به عنوان تاکید،حضرت- صلی الله علیه و اله - را مخاطب قرار داده که صبر وحوصله کن،آن گونه که پیامبران اولوالعزم شکیبایی کردند و برای (عذاب) آنها عجله‏ مکن،هنگامی که وعده‏ هایی را که به آنها داده شده است(در مورد عذاب)می‏ بینند، احساس می‏ کنند که گویی ساعتی از یک روز،در دنیا توقف داشتند، فَاصْبِرْ کَمَا صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ مَا یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلا سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ.» [ احقاف/ 35]
با توجه به این که تمام عمر دنیا در برابر آخرت،ساعتی زودگذر بیش نیست، بنابراین‏ عجله مکن تا اتمام حجت کافی بر آنها شود.از این تعبیر استفاده می ‏شود که همه ‏پیامبران الهی در برابر خیره‏ سری امت‏های لجوج و جاهل و نادان،صبور و بردبار بودند و بیشترین مهلت را برای اصلاح به آنها می ‏دادند.
پیامبر اسلام - صلی الله علیه و اله- نیز چنین بود و آنچه در آیه فوق آمده،در واقع جنبه تاکید یا آموزشی برای دیگران و یا هشداری برای کافران است که از مهلت الهی سوء استفاده نکنند.
این آیه گواه روشنی است‏بر این که صبر و بردباری و ترک عجله،فضیلتی است که ‏در تمام پیامبران بزرگ بوده است، همان هایی که در طول تاریخ بشری،اسوه و الگو برای‏ خلق خدا بوده‏ اند.
 
نتیجه
از مجموع آیات فوق روشن می‏ شود که عجله و شتابزدگی که در اقوام و ملل‏ گوناگون بوده و هست،تا چه اندازه از نظر اسلام،یک ضد ارزش است و صبر و بردباری و حوصله تا فراهم شدن زمینه‏ های هر کار، در ردیف مهمترین فضایل اخلاقی و انسانی است. فضیلتی که تمام انبیای بزرگ الهی و رهبران بشریت ‏به آن آراسته بودند.