محاکمه حمید نوری: دادگاهی تاریخی برای جنبش دادخواهی ایران

حمید نوری با نام مستعار حمید عباسی، دادیار سابق قوه قضائیه و شکنجه‌گر زندان گوهردشت در دهه شصت، پس از یک سال و ۹ بازداشت موقت در کشور سوئد به دلیل دست داشتن در کشتار زندانیان سیاسی در دهه شصت و مشخصاً تابستان سال ۱۳۶۷ محاکمه خواهد شد.

این اولین بار است که طی بیش از سه دهه پس از کشتار جمعی زندانیان سیاسی در تابستان ۶۷، یکی از متهمان به دست داشتن در این جنایت در دادگاه محاکمه خواهد شد.

علیه فراموشی

محاکمه حمید نوری همزمان شده با نخستین روزهای بر سر کار آمدن ابراهیم رئیسی (عضو هیأت مرگ) به عنوان رئیس‌جمهوری. او از اعضای اصلی هیأت مرگ در جریان اعدام‌های سال ۶۷ بود و به جنایت علیه بشریت متهم است.

حمید نوری کیست؟

حمید نوری در دهه شصت دادیار قوه قضائیه جمهوری اسلامی بود و طبق اظهارات زندانیان سیاسی سابق و بازماندگان کشتار دهه شصت، او دستیار فردی به نام «ناصریان» بوده است. بر اساس اسناد، مدارک و شهادت بازماندگان، حمید نوری در آن زمان با نام مستعار «حمید عباسی» در جریان اعدام‌های سال ۶۷ در زندان گوهردشت مشارکت داشت.

گفته می‌شود که «ناصریان» نام مستعار قاضی «محمد مقیسه» است. فردی که بعد از دهه شصت به ریاست شعبه ۲۸ دادگاه انقلاب منصوب شد و نقش بزرگی در صدور احکام سنگین اعدام و زندان علیه زندانیان سیاسی-عقیدتی دارد.

" علیه فراموشیمحاکمه حمید نوری همزمان شده با نخستین روزهای بر سر کار آمدن ابراهیم رئیسی (عضو هیأت مرگ) به عنوان رئیس‌جمهوری"

در دوره‌ای که حمید نوری در سمت دادیار در دستگاه قضایی جمهوری اسلامی فعالیت می‌کرد، چندین هزار زندانی از گروه‌های مختلف سیاسی اعدام شدند. ایرج مصداقی، فعال سیاسی و از جان به در بردگان دهه شصت گفته حمید نوری زندانیان را در زندان گوهردشت جهت اعدام برای «هیأت مرگ» انتخاب می‌کرد.

ایرج مصداقی که خود شاهد جان‌به‌در‌برده تابستان ۶۷ در گوهردشت کرج است، روایت می‌کند که حمید نوری پس از هر سری اعدام زندانیان سیاسی، شیرینی و نان خامه‌ای پخش می‌کرد.

مصداقی پیش‌تر به زمانه گفته بود حمید نوری از دهه شصت با ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری جدید ایران رابطه نزدیکی داشته و به عنوان دادیار قضایی تحت نظر رئیسی که آن زمان دادستان بود، کار می‌کرده.

حمید نوری پس کناره‌گیری از قوه قضائیه به وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی منتقل شده و در آنجا با مصطفی پورمحمدی و علی فلاحیان همکاری کرده است.

نوری متهم به مشارکت مستقیم و فعال در آزار، شکنجه و اعدام زندانیان سیاسی در جریان کشتار جمعی زندانیان سیاسی در سال ۱۳۶۷ در زندان‌های اوین و گوهردشت است.

اعضای اصلی هیأت مرگ متشکل بودند از مرتضی اشراقی، حسینعلی نیری، ابراهیم رئیسی و مصطفی پورمحمدی.

بازداشت حمید نوری در سوئد

حمید نوری متولد ۹ اردیبهشت ۱۳۴۰ است و اکنون ۶۰ سال دارد. او زمانی که به قصد دیدار با اقوامش به کشور سوئد سفر کرده بود، بعد از ظهر شنبه ۹ نوامبر ۲۰۱۹ برابر با ۱۸ آبان ۱۳۹۸ در فرودگاه بین‌المللی آرلاندای استکهلم، با حکم دادسرای این شهر به صورت موقت بازداشت شد.

دادستانی سریعا حکم بازداشت موقت حمید نوری را همان ابتدا به مدت یک ماه صادر کرد تا به اتهام‌های مطرح شده علیه او رسیدگی کند. نخستین جلسه رسیدگی به شکایت علیه حمید نوری چهارشنبه ۱۳ نوامبر ۲۰۱۹ برگزار شد.

اینس (اگنس) کالامار، گزارشگر وقت ویژه اعدام‌های فراقانونی در سازمان ملل متحد درباره بازداشت حمید نوری گفت:

«این نخستین گام مهم به سوی عدالت درباره اعدام‌های سال ۱۳۶۷ است.»

Important first step towards justice for the ۱۹۸۸ massacre #Iran: This would be the very first time that someone is charged in relation to the events that took place in ۱۹۸۸ in Iran, during which thousands of detainees were killed https://t.co/aAXrWWZ7mc

— Agnes Callamard (@AgnesCallamard) November 13, ۲۰۱۹

در طول ۱۹ ماه گذشته بازداشت حمید نوری به درخواست دادستانی سوئد چندین مرتبه تمدید شد.

آخرین بار در تاریخ اول ژوئیه ۲۰۲۱ برابر با ۱۰ تیر ۱۴۰۰ قرار بازداشت نوری تمدید شد.

اتهام‌های حمید نوری چیست؟

دادستانی سوئد ۲۷ ژوئیه ۲۰۲۱ (۵ مرداد ۱۴۰۰) در اطلاعیه‌ای تحت عنوان «پیگرد جنایات جنگی در ایران» خبر از تحویل رسمی کیفرخواست حمید نوری به دادگاه داد.

بر اساس این کیفرخواست حمید نوری با دو اتهام اصلی روبه‌روست:

• جنایت جنگی (نقض حقوق عمومی بین‌الملل، از نوع سنگین)
• قتل

هر دوی این اتهامات به دلیل نقش مستقیم در کشتار بیش از ۱۰۰ تن از مخالفان و زندانیان سیاسی در سال‌های پایانی جنگ ایران و عراق (در دهه ۶۰ و مشخصاً سال ۱۳۶۷) علیه نوری مطرح شده است.  

در اطلاعیه دادستانی سوئد در این باره آمده است که در فاصله ۳۰ ژوئیه تا ۲۵ اوت سال ۱۹۸۸ در زندان گوهردشت کرج، شمار بسیار زیادی از زندانیان اعدام شدند و حمید نوری در آن زمان دادیار در زندان گوهردشت بوده است.

بر اساس متن کیفرخواست، «نوری به همراه دیگر عاملان این زندان در اعدام‌های جمعی شرکت کرده و مظنون است که عمدا جان شمار زیادی از زندانیانی را که با مجاهدین همدردی می‌کردند، گرفته و بر زندانیان رنج‌های سختی تحمیل کرده است که دادستان‌ها [در دادگاه استکهلم] آن را مصداق شکنجه و رفتار غیرانسانی می‌دانند.»

در این بیانیه آمده است که حمید نوری با تکیه بر نقش رهبری‌کننده خود در زندان گوهردشت در همراهی و همفکری با سایر مأموران عالی رتبه زندان گوهردشت احکام اعدام را اجرا کرده است. همچنین آمده است که حمید نوری زندانیان وابسته به سازمان مجاهدین خلق را در معرض شکنجه و آزار قرار می‌داد و تصمیم می‌گرفت کدام یک از آنها باید اعدام شود و آنها را به کمیته مرگ معرفی می‌کرد.

در بیانیه دادستانی سوئد حمید نوری تسهیل‌کننده قتل‌ها، شکنجه‌ها و رفتارهای غیرانسانی معرفی شده است.

در مورد اتهام جنایت جنگی، از آنجایی که زندانیان اعدام شده غیرنظامی بودند دادستانی سوئد حمید نوری را نقض‌کننده شدید ماده ۱۴۷ کنوانسیون ژنو و همچنین نقض‌کننده مواد ۷۵ و ۸۵ پروتکل الحاقی آن و همچنین بندهای اساسی پذیرفته‌شده همگانی حقوق بین‌المللی حقوق بشری دانسته است.

تحویل رسمی کیفرخواست حمید نوری به دادگاه بدین معنی است که برای نخستین بار یکی از متهمان کشتار ۶۷ در دادگاهی رسمی محاکمه خواهد شد.

روند دادگاه به چه صورت خواهد بود؟

دادگاه بررسی به اتهامات حمید نوری دادگاهی طولانی‌ خواهد بود.

"او از اعضای اصلی هیأت مرگ در جریان اعدام‌های سال ۶۷ بود و به جنایت علیه بشریت متهم است"جلسه اول دادگاه از تاریخ ۱۰ آگوست ۲۰۲۱ برابر با ۱۹ مرداد ۱۴۰۰ شروع و جلسه آخر در تاریخ ۱۲ آوریل ۲۰۲۲ برابر با ۲۵ فروردین ۱۴۰۱ برگزار خواهد شد.

دادگاه در مجموع ۹۳ جلسه خواهد بود و در سه بخش پرونده بررسی خواهد شد.

در بخش اول گروهی از محققان و متخصصان به بررسی وقایع و سیر تاریخی اعدام‌ها در دهه شصت خواهد پرداخت. اسامی این محققان به شرح زیر است:

• دیوید تورفیل، دکترای الهیات در تاریخ ادیان در دانشگاه اوپسالا و مدرس ارشد و محقق در کالج دانشگاه Södertörn در استکهلم سوئد که تحقیقات خود را درباره اسلام شیعه، ایران شناسی و آیین شناسی انجام داده است.
• پروفسور جان کی. کلفنر، استاد حقوق بین‌الملل در دانشگاه دفاع سوئد و استاد فوق‌العاده در دانشکده حقوق دانشگاه پرتوریا در آفریقای جنوبی. تحقیقات او در زمینه حقوق بین‌الملل عمومی با تمرکز ویژه بر حقوق بین‌الملل عملیات نظامی از جمله حقوق درگیری‌های مسلحانه و عملیات صلح، حقوق جزای بین‌المللی و حقوق بشر است.
• سالی لانگ ورث، کاندید دکتری حقوق بین‌الملل عمومی در دانشکده حقوق دانشگاه استکهلم. تحقیقات او بر رابطه بین حقوق بشر و حقوق بین‌الملل بشردوستانه از طریق استفاده از حق آزادی بیان در درگیری‌های مسلحانه متمرکز است.
• تورون لیندلهم، استاد روان‌شناسی اجتماعی و معاون گروه روان‌شناسی در دانشگاه استکهلم.

  حوزه تخصصی او «صحت در شهادت شاهدان عینی، تحریف حافظه در تصمیم‌گیری‌های قانونی و پزشکی و اشکال تصمیم‌گیری و عدالت درک شده» است. 

• مارک کلمبرگ، استاد حقوق بین‌الملل در دانشگاه استکهلم و عضو مرکز حقوق و عدالت بین‌المللی استکهلم.
• اُووِ برینگ، استاد بازنشسته حقوق بین‌الملل مرتبط با دانشگاه استکهلم و دانشگاه دفاع ملی سوئد و مشاور حقوقی سابق در وزارت امور خارجه سوئد.
• مارک آدم کمبلرگ، استاد حقوق بین‌الملل عمومی در دانشگاه استکهلم.
• روزبه پارسی که تز دکترای خود را درباره مدرنیته، ناسیونالیسم و جنسیت در ایران بین دو جنگ جهانی نوشت. او بین سال‌های ۲۰۰۹ ​تا ۲۰۱۳ پژوهشگر ارشد در مؤسسه مطالعات امنیتی اتحادیه اروپا (EUISS) در پاریس بود که بر خاورمیانه به طور کلی و ایران و کشورهای خلیج فارس به طور خاص تمرکز داشت. پارسی بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۹ مدرس ارشد حقوق بشر و تاریخ در دانشگاه لوند سوئد بود.

پرونده حمید نوری نزدیک به ۱۰۰ شاکی و شاهد دارد که همگی از خانواده‌های قربانیان سال ۶۷ یا جان به در بردگان هستند و مراحل دوم و سوم دادگاه به شکایات شکات و شهادت شهود رسیدگی خواهد کرد.

ابتدا قرار بود دادگاه حمید نوری هشتم ژوئن ۲۰۲۱ برابر با ۱۸ خرداد ۱۴۰۰ برگزار شود اما به درخواست وکیل او و با موافقت دادستان و دادگاه، دو ماه به تعویق افتاد.

.