از شعار 'نه شرقی، نه غربی' تا سیاست 'نگاه به شرق'

حق نشر عکس

Ilna

Image caption

سر در وزارت خارجه ایران که شعار 'نه شرقی، نه غربی' بر آن نقش بسته است

تصویب سند همکاری بلندمدت ایران و چین در دولت حسن روحانی صدای سلفش را در آورد.

محمود احمدی‌نژاد در جمع هوادارنش اعتراض کرد که "می‌خواهند یک قرارداد جدید ۲۵ساله با یک کشور خارجی منعقد کنند و هیچ‌کس هم خبر ندارد."

او همچنین با اشاره به مذاکرات محرمانه ایران با قدرت‌های جهانی که به توافق هسته‌ای (برجام) منجر شد گفت: "انقلاب کردیم تا هیچ مسئله‌ای به‌ویژه مسائل مهم از ملت پنهان نباشد و کسانی خود را مالک ملت ندانند."

آقای احمدی‌نژاد البته نگفت که چنین مذاکراتی در زمان دولت خودش هم جریان داشت و مفاد آنها به مردم اعلام نمی‌شد.

طرح همکاری ۲۵ ساله ایران و چین مبتنی بر سیاست "نگاه به شرق" جمهوری اسلامی است که در دولت احمدی‌نژاد بیش از گذشته بر آن تأکید می‌شد.

بیشتر بخوانید:

• ناگفته‌های روابط ایران و چین؛ از دوره جنگ تا زمان تحریم‌ها

• مدیر تلگرام: توجه‌مان را معطوف به دور زدن فیلترینگ در ایران و چین می‌کنیم

• واکنش وزارت خارجه ایران به انتقاد احمدی نژاد: قرارداد ایران و چین 'راهبردی' است

• هشدار احمدی‌نژاد درباره 'قرارداد ۲۵ ساله مخفیانه' ایران با یک کشور خارجی

یک سال و نیم بعد از آغاز ریاست جمهوری او یک تحلیلگر در پژوهشنامه مرکز مطالعات استراتژیک وابسته به مجمع تشخیص مصلحت نظام راجع به شعار "نه شرقی، نه غربی" و سیاست خارجی مستقل نوشت:

"شرایط بین‌المللی در دوران جنگ سرد و رویکردی مطلق‌گرایانه به این سیاست مانع از آن گردید که ایران بتواند متحد و همپیمان استراتژیکی برای خویش بیابد... در مقطع کنونی سیاست نگاه به شرق در حالی مطرح می‌شود که مذاکرات با کشورهای اروپایی و غرب در مورد پرونده هسته‌ای ایران با مشکلاتی مواجه گردیده و نتوانسته است به نحو مطلوب تأمین‌کننده منافع ملی باشد."

ناصر ثقفی عامری با اشاره به ظهور قدرت‌های اقتصادی آسیایی گفت که آنها برای ایران جذاب‌تر شده‌اند.

نزدیک به یک دهه بعد، این ملاحظات را رهبر ایران در دیدار با رئیس جمهوری چین در تهران مطرح کرد.

آیت‌الله علی خامنه‌ای از طرح بلندپروازانه چین برای احیای جاده ابریشم استقبال کرد و گفت: "جمهوری اسلامی ایران هیچ‌گاه همکاری‌های چین در دوران تحریم را فراموش نخواهد کرد."

او توافق دو کشور برای روابط استراتژیک ۲۵ ساله را "حکمت‌آمیز" توصیف کرد و گفت که باید حتماً به مرحله عملیاتی برسد.

Image caption

تصویری از سفر علی خامنه‌ای رئیس جمهور وقت ایران به چین در اردیبهشت ۱۳۶۸، یک ماه پیش از جانشینی آیت‌الله خمینی

حالا دولت ایران سند این توافق "همکاری‌های جامع و راهبردی" را تصویب کرده هرچند گفته که فعلاً در حد پیش‌نویس است و باید در هر دو کشور به تأیید نهایی برسد.

جزئیات این توافق هنوز رسماً اعلام نشده است. اما وزارت خارجه ایران آن را در راستای منافع دو کشور و "افتخارآمیز" خوانده است.

مجله "پترولیوم اکونومیست" بعد از سفر سال گذشته وزیر خارجه ایران به پکن نوشت که محور اصلی برنامه همکاری بلندمدت دو کشور سرمایه‌گذاری ۴۰۰ میلیارد دلاری چین در بخش‌های انرژی و زیرساخت‌های تولید و حمل و نقل ایران است.

بر اساس گزارش این مجله چاپ لندن، قرار شده که چین پول صادرات نفت و گاز و محصولات پتروشیمی ایران را به جای دلار با یوان یا ارزهای ضعیف‌تر، آن هم با حداکثر ۳۲ درصد تخفیف و تا دو سال دیرتر، بپردازد و برای محافاظت از پروژه‌های خود در ایران پنج هزار پرسنل امنیتی چینی مستقر کند.

مقام‌های دولت ایران این گزارش را تکذیب کرده‌اند.

وزارت خارجه ایران اعلام کرده که سند توافق در مورد ابعاد همکاری‌های اقتصادی دو کشور برنامه‌ریزی شده است و اگر قطعی شود می‌توان متن آن را منتشر کرد و چیز ابهام‌آمیزی در آن وجود ندارد.

اما تا اینجای کار بعضی از ایرانی‌ها نگران شده‌اند.

حق نشر عکس

Getty Images

مشابه همین نگرانی‌ها در مورد مذاکرات ایران با روسیه و چند جمهوری دیگر اتحاد جماهیر شوروی سابق درباره سهم طرفین از دریای خزر هم مطرح شده است.

منتقدان می‌گویند که جمهوری اسلامی برای مقاومت در برابر غرب بر سر برنامه‌های هسته‌ای، موشکی و منطقه‌ای‌اش به قدرت‌های شرقی امتیازهای زیادی داده و حالا با تشدید فشارهای آمریکا ممکن است بیش از پیش به روسیه و چین "باج" بدهد.

این روزها که آمریکا برای تمدید تحریم تسلیحاتی ایران در شورای امنیت سازمان ملل تلاش می‌کند جمهوری اسلامی به حمایت این دو عضو دارای حق وتو در شورای امنیت امید بسته است.

آمریکا با سیاست فشار حداکثری و تشدید تحریم‌ها ایران را هر چه بیشتر به طرف قدرت‌های شرقی سوق داده است.

حکومت ایران در توجیه سیاست‌های پرهزینه و بحث‌انگیز خود برای مقابله با غرب مسئلۀ دفاع از منافع ملی را پیش می‌کشد در حالی که از نظر منتقدان، همین سیاست‌ها منافع ملی را به خطر انداخته است.

آنها همچنین به تناقضات ایدئولوژیک در سیاست خارجی ایران اشاره می‌کنند که نزدیک‌ترین روابط را با کشورهای کمونیستی مانند چین و کره شمالی برقرار کرده است.

به نظر می‌رسد که ایدئولوژی ضدیت با آمریکا و متحدانش بر ملاحظات ایدئولوژیک دیگر در روابط خارجی ایران غلبه کرده و نیازهای اقتصادی، نظامی و راهبردی هم مزید برعلت شده است.

نمونه‌های دیگری از این نوع اولویت‌بندی را می‌توان در سکوت حکومت ایران در قبال برخورد بحث‌انگیز دولت‌های چین و روسیه با مسلمانان اویغور و چچن مشاهده کرد.

این روش در داخل ایران هم تضادها و تنش‌هایی ایجاد کرده است.

یک نمونه اخیر آن دفاع سپاه پاسداران و وزارت خارجه از دولت چین در برابر سخنگوی وقت وزارت بهداشت ایران است که از مقام‌های چینی به خاطر پنهان‌کاری درباره ابعاد بحران کرونا در آن کشور انتقاد کرده بود.

سپاه به کیانوش جهانپور تاخت که "خلاف منافع ملی" عمل کرده و موجب "دل‌خوری" دولت چین شده و از وزارت خارجه خواست که برای جبران "اظهارات بی‌جای" او اقدام کند.

او وادار به عقب نشینی شد. وزارت خارجه ایران از کمک‌های چین برای مهار کرونا تشکر کرد.

"اما عبور مداوم از شعار "نه شرقی، نه غربی" به نفع قدرت‌های شرقی بحث مصالح جمهوری اسلامی و نسبت آنها با منافع ملی ایران را بیش از پیش به میان افکار عمومی کشیده است."خود او هم.

حق نشر عکس

Getty Images

Image caption

کمک‌های پزشکی چین به ایران در دوره کرونا

وزارت خارجه ایران در سال‌های گذشته همچنین از چین و روسیه بابت نقششان در قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه برنامه‌های هسته‌ای و موشکی این کشور تشکر کرده و گفته که آنها از سر "دل‌سوزی" برای ایران به این قطعنامه‌های تحریم رأی داده‌اند تا جلوی "فتنه بالاتر" را بگیرند.

این مواضع آنها در مجلس ایران تنش‌هایی ایجاد کرده که گذرا بوده است.

اما عبور مداوم از شعار "نه شرقی، نه غربی" به نفع قدرت‌های شرقی بحث مصالح جمهوری اسلامی و نسبت آنها با منافع ملی ایران را بیش از پیش به میان افکار عمومی کشیده است.