کودزانای وایلت هومی: پرتره‌های سیاه همچون اعماق آفریقای خودم

رادیو زمانه - ۲۱ بهمن ۱۴۰۲

چیماماندا انگوزی آدیچی می‌گوید:

تک‌داستان کلیشه‌ساز است. ایراد کلیشه این نیست که حقیقت ندارد، بلکه ناقص است و یک داستان را تنها داستان موجود جا می‌زند.

مقصود چیماماندا که تجربه آفریقایی بودن و سیاهپوست بودن را دارد این است که چهره و داستان آفریقا فقط داستان فقر و فلاکت و زشتی نیست. او ریشۀ چنین تصوراتی از آفریقا و آفریقایی را سنت تصویرسازی از این قاره در ادبیات غربی می‌داند که از نظر چیماماندای آفریقایی ربط چندانی به تصور آفریقایی از خود ندارد.

آدیچی خاستگاه‌های این سنت داستان‌گویی درباره آفریقایی را تا تاجری لندنی به نام جان لاک پی می‌گیرد که در سال ۱۵۶۱ به سفر آفریقا رفت و آفریقایی‌ها را «جانوران بی‌خانمان» توصیف کرد: «آنها مردمانی بی‌سرند، دهان و چشم‌ها روی سینه‌شان قرار دارد.» آدیچی به زبان تحقیرآمیز نویسنده انگلیسی معروف، رادیارد کیپلینگ، هم اشاره می‌کند که در شعرِ «بار مسئولیت مرد سفید» نژادهای غیراروپایی را «نیمه‌عفریت- نیمه‌کودک» توصیف کرد:

«بپذیر مسئولیت مرد سفیدپوست را-
بهترین فرزندانت را گسیل کن-
پسرانت را هجرت بده
تا حاجت اُسرایت را برآورده سازند؛
با سازوبرگ جنگی سنگین در خدمتِ
قوم و وحوش سرآسیمه درآیند-
[در خدمت] تازه‌اسیران خیره‌سر،
نیمه‌عفریت و نیمه‌کودک.»

آدیچی می‌گوید:

تک‌داستان کرامت انسان‌ها را به غارت می‌برد. تشخیص برابری انسان‌ها را دشوار می‌سازد و به جای شباهت‌ها روی تفاوت‌ها انگشت می‌گذارد.

هنر به واسطه قدرت تصویر می‌تواند ویژگی‌های جسمانی و حسیّات درونی انسان را بازنمایی و لذا انسانیت سوژه‌هایی را اعاده کند که با زبان هنر، شعر یا داستان به شکلی اگزوتیک بازنمایی شده یا می‌شوند. در میان هنرمندان سیاهپوست، به نظر اِدی چیمبرز، منتقد هنری، هنرمندان سیاهپوست انگشت‌شماری هستند که در مقایسه با معاصران سفیدپوست «ایماژهایی از خویشتن‌پذیری» داشته باشند.

"در میان هنرمندان سیاهپوست، به نظر اِدی چیمبرز، منتقد هنری، هنرمندان سیاهپوست انگشت‌شماری هستند که در مقایسه با معاصران سفیدپوست «ایماژهایی از خویشتن‌پذیری» داشته باشند"کودزانای وایلت هومی، هنرمند جوان اهل زیمباوه، را می‌توان از جمله این تعداد انگشت‌شمار محسوب کرد. او به نسلی تعلق دارد که دیجیتال را با آنالوگ، عکس خانوادگی را با تصویر اینترنتی، خاطره را با شور تجربه و همۀ این‌ها را با کنجکاوی دربارۀ واقعیت و امکان‌پذیری چند روایت‌ روی یک بوم (و اخیراً لایه‌لایه بوم) می‌آمیزد.

Ad placeholder

کودزانای وایلت هومی در سال ۱۹۹۳ در گوتو زیمباوه به دنیا آمد. در سال ۲۰۰۲ که ۹ سال داشت، به دنبال فروپاشی اقتصادی و آشوب سیاسی زیمباوه، کشورش را ترک کرد و تا هفده سالگی ساکن آفریقای جنوبی بود. او اکنون در انگلستان زندگی می‌کند.

در سال ۲۰۱۶، همزمان با فارغ‌التحصیلی از کالج هنر ویمبلدون، جایزۀ کلاید اند کامپنی و جایزۀ جوان موفق جوایز بین‌المللی زنان زیمباوه را دریافت کرد و در فهرست نامزدهای نقاشان معاصر بلومبرگ درآمد.

کارهای کودزانای هومی نگاهی است عمیقاً شخصی به زندگی آفریقای جنوبی. تجربه‌اش از غربت و آوارگی خمیرمایه‌ای در اختیارش گذاشته تا منابع مختلفی، از تصاویر آرشیوهای آنلاین گرفته تا عکس‌های شخصی، را با هم تلفیق کند و درک و فهم ما از خودمان و دیگران را در زمینۀ واقعیت اجتماعی پیچیده بکاود؛ واقعیتی که رفته‌‌رفته هر چه بیشتر بر مبنای تصویر شکل می‌گیرد.

بسیاری از نقاشی‌های کودزانای خودنگاره و تصاویری از خانواده و بستگان اوست.

یکی دیگر از نقاط عزیمت این نقاش، فیگورهای عریان است که جسورانه مسأله تن سیاهپوست و بازنمایی‌اش، همین‌طور سکشوالیته (میل جنسی)، جنسیت و معنویت را مطرح می‌کند. تکنیک کاری‌ او عکاسی و تصاویری است که به صورت دیجیتال کلاژ شده‌ و روی کاغذ یا بوم‌هایی با ابعاد بزرگ در ترکیب با رنگ روغن کار شده‌اند. در کار کودزانای اغلب اوقات این کلاژ-نقاشی‌ها با رسانه‌ها و تکنیک‌های دیگری مانند چاپ سیلک، سیاه‌قلم و مدادشمعی هم می‌آمیزند. کاربرد اشیای واقعی، تصاویر و چیزهای بی‌دوامی همچون بریده روزنامه‌ها و مجلات در کلاژ موجب می‌شود تفکیک اثر به‌اصطلاح هنری از اشیای روزمره، تحدیدهای بین فرهنگ والا و فرهنگ پایین زیر سؤال برود. این مرزشکنی در کار هنرمند سیاهپوست کوئیر معنای مضاعفی را تداعی می‌کند: امکان‌پذیری هم‌نشینی مصالح و مدیوم‌های مختلف فرهنگ عامه، و مهم‌تر از آن، گشوده‌شدن سپهرهای معنایی جدید در نتیجه این هم‌نشینی.

کودزانای درباره تأثیر تجربه آوارگی بر کارش می‌گوید:

با فروپاشی جغرافیا و زمان و فضا، من دیگر محصور در جامعه‌ای واحد نیستم بلکه همزمان زیمباوه و آفریقای جنوبی و انگلستان را در ذهنم تجربه می‌کنم.

"کودزانای وایلت هومی، هنرمند جوان اهل زیمباوه، را می‌توان از جمله این تعداد انگشت‌شمار محسوب کرد"من در انگلستانم، اما هر جا بروم این مکان‌ها را با خودم دارم.

نقاشی‌های کودزانای هومی در ۵۸امین دوسالانه ونیز ۲۰۱۹ در غرفه زیمباوه نمایش داده شد. او جوان‌ترین هنرمند شرکت‌کننده در این دوسالانه بود. کودزانای در نمایشگاه‌های انفرادی و گروهی متعددی شرکت کرده است، از جمله: «اگر همین طور به جنوب بروی به خودت می‌رسی»، ۲۰۱۷ «رؤیای خانه»، موزۀ هنر لسلی لومان نیویورک (۲۰۲۳)، «زنان پشت پنجره» در گالری دالویچ پیکچر لندن (۲۰۲۲)، «وقتی خودمان را می‌بینیم: یک قرن فیگورسازی سیاه در نقاشی»، کیپ‌تاون (۲۰۲۲)، «قدرت دست‌های من»، موزۀ هنر مدرن پاریس (۲۰۲۱)، «اوبونتو: رؤیایی روشن»، پاله دوتوکیو پاریس (۲۰۲۲-۲۰۲۱). سال گذشته نمایشگاه انفرادی او با نام «خمیرۀ ارواح» در گالری ویکتوریا میرو لندن برگزار شد.

Ad placeholder

روایت‌های متعدد به کمک کلاژ

کودزانای سبک نقاشی متمایز خود را با آمیختن فیگورها، عناصر نمادین و رنگ‌های سیر ایجاد کرده است تا تابلوهای چشمگیری در ابعاد بزرگ خلق کند. او از عکس‌های خانوادگی الهام گرفته و با تکنیک‌های تجربی فیگورها و صحنه‌هایی نقاشی کرده که تصویری هستند از نوستالژی و اشتیاق آوارگان به وطن.

این کارها مراقبه‌ای هستند بر ایده وطن و چندوطنی بودن. داستان این تابلوها به سمت خودزندگینامه میل می‌کند و با نوسان بین پرتره و سلف‌پرتره پیوندهای خانوادگی و حافظۀ مشترک را می‌کاود. جالب اینکه تصور این هنرمند جوان آفریقایی از نوستالژی بیش از حزن و پریشانی با شوق تجربه‌گری آمیخته است:

خوبی دوری از وطن این است که به ما این توانایی را می‌دهد تا خودمان و معنایی آفریقایی بودن را از نو بسازیم (البته اگر معنای مشترکی وجود داشته باشد). از نو تعریف کنیم که زمیباوه‌ای مهاجر ساکن در انگلستان یعنی چه، معنای تعلق به فرهنگ ال‌جی‌بی‌تی‌، فرهنگ ایمو، فرهنگ اینترنت، فرهنگ کوسا،[۱]شونا، فرهنگ رنگین‌پوست و انگلستان چیست. این‌ها لایه‌هایی هستند که تجربۀ فردی مرا می‌سازند.

امر خانوادگی و آشنا مضمون قوی مکرر در کارهای کودزاناست: شادی کودکی همراه با حال‌وهوای تجربه‌گری خلاقانۀ این دوران، رها از حدومرز.

"در سال ۲۰۰۲ که ۹ سال داشت، به دنبال فروپاشی اقتصادی و آشوب سیاسی زیمباوه، کشورش را ترک کرد و تا هفده سالگی ساکن آفریقای جنوبی بود"عشق به آزادی و تخیل نیز پشتوانۀ رویکرد هنرمند به واقعیت‌های غالباً دلسردکنندۀ زندگی معاصر است، چه در رابطه با مسائل سیاسی و چه حقوق ال‌جی‌بی‌تی‌کیو که خود هنرمند به این گروه تعلق دارد. کار او نوعی اتوپیای آفریقایی خوش‌بینانه را به نمایش می‌گذارد: تجلی زندگی پرشور درونی و طرح امکانات آتی.

کارهای کودزانای هومی نگاهی است عمیقاً شخصی به زندگی آفریقای جنوبی. تجربه‌اش از غربت و آوارگی خمیرمایه‌ای در اختیارش گذاشته تا منابع مختلفی، از تصاویر آرشیوهای آنلاین گرفته تا عکس‌های شخصی، را با هم تلفیق کند و درک و فهم ما از خودمان و دیگران را در زمینۀ واقعیت اجتماعی پیچیده بکاود؛ واقعیتی که رفته‌‌رفته هر چه بیشتر بر مبنای تصویر شکل می‌گیرد. بسیاری از نقاشی‌های کودزانای خودنگاره و تصاویری از خانواده و بستگان اوست.

روال کاری کودزانای معمولاً به این صورت است که آزادانه با تصاویر، عکس‌ها و متن‌ها بازی می‌کند تا کلاژهای دیجیتال را بسازد. می‌بُرد و کلاژ می‌کند و از نو می‌چیند تا کمپوزیسیونی بسازد.

به نظرش مرحلۀ کلاژ دیجیتال خلاقانه‌ترین و شهودی‌ترین قسمت این کار است. بعد به سراغ انتقال تصاویر روی بوم‌هایی در ابعاد بزرگ می‌رود و حساسیت نقاشانۀ خود را به این آمیزۀ فرم و رنگ جسورانه اضافه می‌کند.

نمایشگاه «اگر همین طور به سمت جنوب بروی به خودت می‌رسی»

«دل تو دلم نبود/ رفتم به ایسگا/ دل تو دلم نبود/ دمبال یه واگن باری می‌گشتم/ که غِلَم بده ببرتم یه جایی تو جنوب.»[۲]

کودزانای وایلت هومی: خانواده‌نگاری، ۲۰۱۷، آکریلیک و رنگ روغن روی بوم، ۲۲۰ در ۲۹۸ سانتی‌متر pic.twitter.com/Yx1N98uFYK