ضرورت رویکرد طبیبانه به آسیب‌های اجتماعی

به گزارش خبرآنلاین، مصطفی معین، گفت: شهر که در وضعیت مطلوب آن فضای مناسب اجتماعی، فرهنگی و  زیستی برای انسان است، تحت تاثیر عوامل مختلف انسانی و اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، فرهنگی و اخلاقی و فرآیندهای ناشی از ظهور و بروز مسایل نو و حل نشدن مسائل کهنه و مزمن به محیطی مخاطره انگیز و ناامن از نظر ذهنی و عینی تبدیل شده است. به این اعتبار "شهرنشینی" را که اکنون مستعد آسیب پذیری های گوناگون مانند سوانح طبیعی، تصادفات و مشکلات اجتماعی است، باید در مواجهه با تهدیدهای جدید و جدی نظیر ابتلای عمومی به بیماری نوظهور و عالم گیر کرونا ، هم از مناظر مختلف مورد توجه قرار داد.

این استاد دانشگاه در ادامه از منظر یک طبیب به طرح و بررسی برخی چالش ها و راهکارها و ضرورت های اخلاق و فرهنگ شهرنشینی پرداخت و با اشاره به ضرورت آسیب شناسی شهرنشینی در ایران عنوان کرد: رشد شتابان و بدقواره شهرها در ایران، روند شهرنشینی و شهر گرایی را به صورت ناموزون و نامتوازن و نا همزمان پیش برده است، به گونه ای که به رغم تحولات مختلف، حیات شهری امروز کلان شهرها و حتی شهرهای کوچک ما مملو از عدم تعادل های فضایی، اجتماعی و  زیست محیطی شده و سلامت تن و روان تحت تاثیر همین دسته از تهدیدهای انسانی و کالبدی دچار اختلال شده است.

او مهم ترین آسیب های مشهود شهری را دسته بندی و تصریح کرد: تشدید چهره تبعیض‌آمیز شمالی-جنوبی شهرها که در یک سوی طیف آن کاخ‌نشینی‌ها و در سوی دیگر آن خیابان‌خوابی‌هاست، رشد حاشیه‌نشینی که دربرخی کلان شهرها تا یک‌سوم جمعیت آنها را در بر گرفته و بنا به آمارهای رسمی بین ۱۱ تا ۱۸ میلیون نفر را شامل شده است. در جهان نیز اکنون گفته می شود که بیش از یک میلیارد تن از انسان ها در این بخش قرار گرفته اند و به تعبیری "جهان چهارم" را تشکیل داده اند. تخریب محیط زیست و تشدید انواع آلودگی های زیستی ، فضایی جسمی و روانیو رشد عوامل و فرآیندهای گسیخته ساز که زمینه های عینی آنها به صورت "کاهش توان تولید و ثروت و رفاه" ، "فقر و نابرابری"، "بیکاری و بی ثباتی شغلی"، "فساد سازمان یافته" مشاهده می شود و زمینه های ذهنی و نگرشی آنها را بصورت "رشد فردگرایی"، "مادی شدن نظام ترجیهات ارزشی"، تضعیف نظام هنجارهای اخلاقی و قانونی" و نتیجتاً عمومی تر شدن احساس زوال اجتماعی، احساس ناامیدی و عدم اطمینان از آینده و اغتشاش های هنجاری( آنومی) می توان دید.رشد فضاهای بی دفاع شهری که به تعبیر جامعه شناسان فضاهایی مستعد وقوع جرم و ناامنی و ناهنجاری های اجتماعی هستند و در آنها به ویژه کودکان ، زنان ، سالمندان و اقشار محروم در معرض آسیب های بیشتری قرار میگیرند.

معین ادامه داد، بنا به پژوهش های  ارزنده جامعه‌شناسانه‌ای که انجام گرفته است، جامعه ایرانی به طور عام و جامعه شهری به طور خاص مواجه با خطر آماس زوال اجتماعی است که ناظر به چهار عنصر نگرشی شامل بدبینی نسبت به آینده یا یاس اجتماعی، احساس تبعیض و نابرابری همه جانبه، احساس زوال ارزش های اخلاقی و قانونی و فرسایش اعتماد عمومی است.در چنین وضعیتی، فرد با نگرانی‌ها و اضطراب‌های روز افزونی رو به روست؛ خانواده در معرض سست شدن پیوندهای خانوادگی، کوتاه شدن عمر خانواده و افزایش طلاق روبه رو می شود و در سطح مدنی و شهروندی هم پیوند شهروندان، گروه ها و طبقات اجتماعی دچار اختلال می گردد. به تعبیر طبیبانه حال شهر و نه حال جامعه شهری خوش نیست.

رییس نخستین همایش اخلاق و فرهنگ شهرنشینی در بخش دیگری از سخنان خود بر ضرورت رویکردی طبیبانه به بیماری‌های اجتماعی یا آسیب‌های اجتماعی تاکید و خاطرنشان کرد:از نظر پزشکان، تشخیص و علت‌یابی بیماری شرط لازم برای درمان درست است؛ اگر تشخیص به درستی انجام گیرد، هم انجام درمان و هم اقدام پیشگیری میسر است.

"در جهان نیز اکنون گفته می شود که بیش از یک میلیارد تن از انسان ها در این بخش قرار گرفته اند و به تعبیری "جهان چهارم" را تشکیل داده اند"البته در تشخیص به عوامل زمینه ای و محیطی باید توجه بیشتر داشت و در اینجاست که نقش اقتصاد، نقش مدیریت، نقش سیاست، نقش اجتماع، نقش فرهنگ و نقش اخلاق اعم از آنکه مستقیم تاثیرگذار باشند یا غیر مستقیم، مهم است. بنا به این رویکرد من فهرستی از مجموعه موثر در به هم خوردن نظم اخلاق و فرهنگی را مطرح می‌کنم. نخستین موضوع فقر و نابرابری است؛ جامعه شهری ما مواجه با تشدید فاصله های طبقاتی و شکل‌گیری مدام حس فرودستی و تحقیر اجتماعی است. گروه هایی که قدرت، سرمایه و منابع اجتماعی بالاتری در شهرها دارند در روند تحولات شهری دامنه تاثیرگذاری بیشتری پیدا می کنند و متقابلاً گروه ها و طبقات پایین تر با احساس بی قدرتی بیشتر رو به رو می شوند. از سویی حاشیه نشینی و روند رشد مهاجرت های بی رویهتغییرات اقلیمی از قبیل خشکسالی و تحولات جمعیتی و محدودیت فر صت های شغلی و رشد بیکاری موجب جابجایی جمعیت به حاشیه شهرهای بزرگ شده و ترکیب های قومی خاصی را به وجود آمده است.حاشیه نشینان و ساکنان مناطق فقیرنشین معمولا در موقعیت های تثبیت نشده زندگی می کنند و در برابر اتفاقات ناگهانی مثل بیماری آسیب پذیر و بی پناه می شوند.نابرابری های فضایی و توسعه نامتوازن و ناپایدار شهرها دیگر موضوع مهم در این خصوص است؛ در تحولات شتابان شهرگرایی و شهرنشینی، ساخت ها و بافت های کالبدی شهرها در معرض تغییرات فراوان و عمدتا گسیخته از حیات شهری و معناهای جمعی زندگی و تراکم نامتوازن جمعیت و محله های ناآشنا برای شهروندان قرار می گیرند.

بد قوارگی کالبدی شهرها بر مناسبات و ارتباطات اجتماعی و نهایتا بر اخلاق شهری اثرگذار شده است. موضوع دیگر نیز فردگرایی خودخواهانهاست و رشد فردگرایی و گرایش به کسب ارزش های مادی دو روند اصلی در تغییرات اجتماعی ایران است که بیش و پیش از هر جا در شهرها خود را نشان می دهد. این گرایش در رشد اجتماعی بر نهادهای اصلی جامعه مثل خانواده، سیاست و حتی دین داری تاثیر گذاشته و ارزش های دیگرخواهانه، مسئولیت پذیری و پایبندی به اخلاق را در سطوحی به مخاطره انداخته است. در چنین شرایطی وظایف سنگین تری به عهده "نهادهای آموزشی" و "رسانه ها" قرار می گیرد. که انها باید بتوانند از شکاف های فرهنگی بکاهند و در انتقال ارزش های فراگیر جمعی نقش آفرین شوند که به دلایل مختلف در انجام این مهم توفیق های لازم را نداشته اند.

"بنا به این رویکرد من فهرستی از مجموعه موثر در به هم خوردن نظم اخلاق و فرهنگی را مطرح می‌کنم"نقش موانع وضعف‌های برنامه‌ریزی و مدیریت شهری را نیز در این بین باید مورد توجه قرار داد؛جامعه شهری نیازمند سیاست گذاری اجتماعی عدالت محور، انسان محور و اخلاق محور است که خود را در همه جوانب زندگی شهری از حمل نقل و ایاب و ذهاب گرفته تا زندگی های جمعی، خرید، رفت و آمد، تفریح، بهداشت و ... باید نشان دهد. در این زمیته ضعف ها و موانع اساسی وجود دارد که محققان و اندیشمندان این حوزه در این نشست به آن می پردازند.

او سپس به نقش اخلاق در پیشگیری و کنترل آسیب‌های اجتماعی پرداخت و با اشاره به اینکه اخلاق در هر سه مرحله تشخیص، پیشگیری و درمان بیماری‌های انسان و آسیب‌های اجتماع نقش محوری دارد، خاطرنشان کرد:  اساس امر اخلاقی جلب اعتماد، مشارکت و امید در فرایند رفع بیماری ها و حل مسائل و آسیب هاست، از این رو همه وجوه آن از اخلاق فردی تا اخلاق نهادی در سامان دادن اخلاقی به زندگی شهری و فرهنگ شهرنشینی مؤثرند.

معین در بخش دیگری از این سخنرانی اخلاق پزشکی را در چهار اصل آزادی و حق انتخاب بیمار، سود رسانی، عدم زیان رسانیو عدالت خلاصه و خاطرنشان کرد: اصل آزادی و حق انتخاب،هر شهروندی فراتر از مرزبندی‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، قومیتی، نژادی و ایدئولوژیک، از آزادی و حق انتخاب سرنوشت در چارچوب های قانونی برخوردار است. در واقع تبلور حقوق و آزادی های اساسی مندرج در اعلامیه جهانی حقوق بشر مصرح در فصل سوم قانون اساسی از جمله حقوق و آزادی های فردی، اجتماعی، قضایی و امنیتی مردم را در فضای شهر و مسائل شهرنشینی مطلوب باید بتوان مشاهده کرد.

او در تشریح اصل سودرسانی گفت:  همانگونه که در حدیث شریف نبوی(من اصبح و لم یهتم به امور المسلمین فلیس بمسلم، اهتمام به خیر رسانی به جامعه و رفع مشکلات آنها، شرط مسلمانی دانسته شده است، اصل همدلی و همکاری و تعاون و احساس مسئولیت متقابل در میان شهروندان از شاخص های شهرنشینی اخلاقی است.طبق اصل عدم زیان رسانی نیز همانگونه که طبیب در تجویز دارو و درمان خود موظف به عدم ضرر و زیان رسانی به بیمار است، حاکمیت کشور و مدیران شهری نیز در سیاستگذاری ها و برنامه ریزی های خود در هیچ شرایطی نباید حقوق شهروندی و آسایش و امنیت شهرنشینان را در معرض مخاطره قرار دهند. اصل ۴۰ قانون اساسی بر همین موضوع تاکید کرده است که: "هیچ کس نمی تواند اعمال حق خویش را وسیله اضرار به غیر یا تجاوز به منافع عمومی قرار دهد".

تعمیم اصل عدالت در اخلاق پزشکی به امور اخلاقی و فرهنگ شهرنشینی، علاوه بر تاکید بر دسترسی برابر همه شهروندان به دارو و درمان و خدمات شهری، بر کنترل عوامل خطرزا در محیط زندگی و تمهید شرایط سالم اجتماعی توسط حاکمیت و مدیریت‌های شهری و پیشگیری اولیه از بیماری ها تاکید می کند.

برابری و عدم تبعیض در همه جنبه های فردی، خانوادگی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی برای آحاد جمعیت شهری بر پایه اصل عدالت نیازمند برنامه‌ریزی در مدیریت‌های شهری است.

۲۳۵۲۳۵