استاد پیشکسوت منبت‌کاری: هنر و هنرمند تاریخ انقضا ندارد

به گزارش گروه فرهنگی ایرنا، استاد مهدی طوسی هنرمند پیشکسوت منبت‌کار متولد سال ۱۳۳۰، دارای مدرک درجه یک هنری (معادل دکتری) و بازنشسته پژوهشکده هنرهای‌ سنتی پژوهشگاه میراث ‌فرهنگی،گردشگری و صنایع‌دستی است؛ او با مدرک دیپلم سال ۱۳۶۱ در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی استخدام شد و به عنوان راهنمای موزه و بخش تبلیغات در مجموعه‌های فرهنگی تاریخی سعدآباد و نیاوران و موزه آبگینه فعالیت داشت. طوسی پیش از آغاز دوران کاری هنری و انتقال به پژوهشگاه میراث ‌فرهنگی، ۱۲سال مسئول روابط عمومی سعدآباد بود.

آثار و نگاره‌های چوبی استاد طوسی در گروه منبت ظریف یا چاقویی قرار دارد؛ هنری بسیار ظریف و دقیق که بر روی قطعات کوچک چوب‌های شمشاد (زرد) و عناب (قرمز) و گردو (قهوه‌ای) و با استفاده از قلم‌های ریز و ذره‌بین انجام می‌شود، هنری که به سوزن در چشم فروبردن معروف است.

حضور در بیش از ۸۰ نمایشگاه داخلی و خارجی، کسب رتبه‌های برگزیده و برتر در ۲۵ نمایشگاه و مسابقه بین‌المللی، دریافت جوایز و تقدیرنامه از بیشتر مقامات عالی‌رتبه کشور و خلق بیش از ۱۴ اثر فاخر موزه‌ای در کارنامه هنری این پیشکسوت هنرمند به چشم می‌خورد.

طراحی و خلق آثاری از جمله کتاب‌های نمادین از قرآن کریم و دیوان حافظ و با نقش و نگارهای منبت مشبک، تذهیب تا مقرنس و خوشنویسی، رحل قرآن و آثاری مزین به نام ائمه‌اطهار (ع)، قلم و قلمدان و جای‌مرکب و انواع تابلوهای خوشنویسی و نظایر آن‌ها با زمینه‌ها و طرح‌های فرهنگی، اسلامی و عرفانی که اکنون در موزه‌های مختلف کشور از جمله گنجینه موزه هنرهای سنتی میراث فرهنگی و موزه صنایع دستی و موزه ملی قرآن و موزه بنیاد امیرکبیر نگهداری می‌شود، حاصل بیش از سه دهه تجربه زندگی هنری و از آثار ماندگار این استاد پیشکسوت منبت کار است.

طوسی ریشه گرایش به هنر را علاقه و تماشای دقیق اماکن تاریخی باستانی و هنر معماری و سنگ‌نگارانه و نقوش، آیینه‌کاری‌هایی که در سفر به مناطق مختلف کشور در دهه ۵۰، قبل از ورود به سازمان میراث‌فرهنگی و فعالیت در شرکت‌های راه‌وساختمانی در بخش خصوصی داشته، می داند و معتقد است «در کار هنری، ۹۹ درصد نگاه‌کردن و تفکر و فقط یک درصد کار کردن است، روش کار و  ابزار کار را می‌توان آموخت، اما تولید یک اثر هنری به خلاقیت و اندیشه بستگی دارد.»

با انتقالی به پژوهشگاه با دو گروه شغلی تنزل، حقوقم نصف شد

طوسی در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا بیان کرد: از همان ابتدا به کار اداری علاقه‌ای نداشتم، اما متاهل شده بودم و نمی‌توانستم ریسک کنم به فکر شغل دوم بودم، اما همچنان درونم برای هنر می‌جوشید، چندسالی هم خوشنویسی آموزش دیدم؛ در اواخر دهه ۶۰ در پژوهشکده کارگاه‌های آموزشی رایگان برای کارکنان برگزار می‌کردند، به کار چوب علاقه داشتم و آموزش منبت را انتخاب کردم، که از میان منبت ظریف و ریز چاقویی و منبت درشت که مربوط به طراحی و ساخت مبلمان و بوفه است، با شناخت ابزار و چوب، منبت ظریف را که میخ و چکش و میز و گیره و کارگاه بزرگ لازم نداشت و سرو صدایی هم نداشت، انتخاب کردم.

هنرمند پیشکسوت منبت‌کار گفت: اوایل حتی پول نداشتم چوب بخرم، حقوقم حدود ۳۵۰۰ تومان بود؛ مغر گردوهایی را که می‌خوردیم، روی پوست گردو کنده‌کاری می‌کردم، گاهی تصویر حدود ۳۰ حیوان را روی پوست گردو کنده‌کاری می‌کردم، حتی مرا به عنوان گردویی می‌شناختند، آن زمان میان هنرمندان ناشناخته بودم در هیچ نمایشگاهی هم شرکت نکرده بودم، روزی کارهایم را به استاد پرویز بهزاد (پسر مرحوم استاد حسین بهزاد) که نقاش و نگارگر هستند به سعدآباد آمده بودند، نشان دادم تا نظرش را بپرسم، نگاهی کرد و ایراد نگرفت و راهنمایی هم نکرد گفت «کار کن،کار کن»، فهمیدم که باید پشت‌کار داشته باشم و زحمت بکشم تا بتوانم مسیر خود را پیدا کنم و در مسیر کار توانستم نواقص و معایب کار خود را رفع کنم.

طوسی اظهار داشت: همان دوران یکی از مسئولان پژوهشگاه گفت «شما که به هنر علاقه داری حیف است که در قسمت اداری کار کنی بیا در بخش پژوهشی و هنری ...»؛ قبول کردم، وقتی از بخش اداری به بخش هنری در پژوهشگاه میراث‌فرهنگی انتقالی گرفتم، هم حقوقم نصف شد و از ۳۲هزار تومان به ۱۶ هزار و ۵۰۰تومان رسید و هم دو گروه شغلی هم تنزل پیدا کردم؛ آن زمان با دو فرزند دختر و یک خانواده چهار نفری، حقوق نصف شده و بدون پست ریاست، مثل توپ میان خانواده و دوستان و همکاران پیچید.

وی ادامه داد: شرایط زندگی سخت شد، حتی در مسیر اداره مسافرکشی می‌کردم و ساعت ۸ شب به خانه برمی‌گشتم، دو اتاق تودرتو هم بیشتر نداشتیم در یکی از اتاق‌ها تا دیر وقت آرام کار می‌کردم؛ میز چرخ خیاطی همسرم را زیر دستم می‌گذاشتم یک چراغ مطالعه روشن می‌کردم و روی پوست گردو کار می‌کردم؛ البته آن زمان می‌گفتند که حقوق زیر ۱۶ هزار و۵۰۰تومان زیر خط فقر محسوب می‌شود، یک حکم متمم صادر کردند و دو هزار تومان حقوقم افزایش پیدا کرد. البته طبق قانون آثار هنرمندان ارزیابی می‌شود و درجه هنری به کارمندان دولت داده می‌شود، و هم‌تراز مقاطع تحصیلی، درجه معادل دانشگاهی می‌دهند که در افزایش حقوق تاثیر داشت؛ بعد از مدت‌ها با چند نمونه کاری که انجام داده بودم در ارزیابی کمیته ارزشیابی پست استادی به من دادند.

نمایش اولین اثر در نمایشگاه بین المللی کتاب سال ۷۹

هنرمند پیشکسوت منبت‌کار گفت: اولین آثارم یک کتاب چوبی نمادی از دیوان حافظ بود؛ چهار سال روی آن کار کردم، اولین اثرم بود که در مجامع هنری به نمایش گذاشته میشد، از همه نگاره‌ها و نگارگری‌ها از تذهیب، نقش‌برجسته، گل‌ومرغ تا خوشنویسی با خط غبار، منبت‌ظریف، مشبک‌منبت بر روی این اثر با استفاده از ذره‌بین انجام دادم؛ این اثر به اندازه استاندارد صنعت چاپ قطع وزیری (۲۵*۱۷.۵سانتی‌متر) دو صفحه داخلی روی جلد و پشت جلد است و اکنون در گنجینه موزه پژوهشگاه میراث‌فرهنگی است.

طوسیگفت: اواخر سال ۷۸ وزیر وقت فرهنگ‌وارشاد اسلامی(عطاءالله مهاجرانی) در بازدید از کارگاه هنرهای سنتی میراث فرهنگی گفت «این اثر (کتاب چوبی دیوان حافظ) را می‌توانی برای نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران(سیزدهمین دوره-اردیبهشت ۷۹) آماده کنی؟..»؛ آن زمان سیدمحمدبهشتی رییس سازمان میراث‌فرهنگی بود، قرار شد یک جایگاه مناسب در نمایشگاه کتاب به این اثر اختصاص داده شود تا رونمایی و معرفی شود. آن سال به نام امام علی(ع) نام‌گذاری شده بود. همه تعطیلات نوروز را در خانه مشغول کار بودم و اثر را به نمایشگاه رساندم که با حضور رییس‌جمهوری افتتاح شد، که یک گروه تشویقی هم آن سال دریافت کردم.

وی بیان کرد: شیوه‌ای که در منبت ظریف من انجام می‌دهم به منبت ظریف، قلم‌زنی روی چوب یا منبت چاقویی معروف است؛ این سبک به اندازه‌ای ظریف و ریز است که به سوزن در چشم فرو بردن مشهور است؛ من به دنبال تولید اثر موزه‌ای فاخر بودم؛ در کاخ سعدآباد به اندازه کافی آثار هنری از شرق و غرب جهان از همه رشته‌های هنری از هنرمندان معروف دیده بودم و ایده گرفته بودم؛ و در ذهن من شکل گرفته بود از خلق اثر فاخر هراسی نداشتم؛ و یقین داشتم که می‌توانم اثر فاخر تولید کنم.

اگر هنرمند صرفا دنبال اقتصاد و معیشت باشد دنبال اثر هنری فاخر نمی‌رود، زیرا خلق چنین آثاری زمان‌بر است.

بدنبال خلق اثر فاخر هنری و میراث‌فرهنگی برای آیندگان هستم

طوسی با بیان اینکه کوچکترین خطا در آثار منبت ظریف به کل اثر آسیب می زند، اظهار داشت: در منبت درشت اگر خطایی هم ایجاد شود امکان مرمت وجود دارد، اما در منبت ظریف اگر کار آسیب ببیند، قابل ترمیم نیست و اگر هم مرمت شود قابل رویت است و ارزش اثر کاهش می‌یابد. هدف من تولید اثر موزه و فاخر بود این که اثری برای آیندگان به عنوان میراث‌فرهنگی به یادگار بگذارم.

هنرمند پیشکسوت منبت‌کار گفت: از مجموعه آثار تولیدی در این سال‌ها، پنج اثر در گنجینه پژوهشکده هنرهای‌سنتی، سه اثر در موزه سازمان صنایع‌دستی قبل از ادغام با سازمان میراث‌فرهنگی (موزه ولنجک)، سه اثر در موزه بنیاد امیرکبیر و سه اثر نفیس در بزرگترین موزه ملی قرآن کریم دارم؛ در بیش از یکصد نمایشگاه داخلی و خارجی شرکت کرده‌ام، فقط ۱۸ دوره در نمایشگاه بین‌المللی قرآن حضور داشتم و به عنوان خادم فعال برگزیده هنر قرآنی برگزیده شدم.

وی گفت: با توجه به شیوه منبت ظریف، در هر سال فقط یک اثر می‌توانم تولید کنم، در نمایشگاه‌ها برخی علاقه‌مندان و اهالی این رشته آثار مرا دیده بودند و می‌شناختند، اما همه مردم هم نمی‌توانستند کارهای مرا ببینند؛ معمولا در هر دوره کارهای قبلی را به نمایش می‌گذاشتم و یک کار جدید را هم رونمایی می‌کردم که نشان دهم سکون و ایستایی ندارم؛ اثر قرآنی که خلق کردم و در موزه ملی قرآن کریم قرار دارد، تولید آن دو سال طول کشید، یک‌بار چهل‌ساعت بی‌وقفه و بدون استراحت روی یک اثر کار کردم، البته آن اثر فلسفه و حکمت خاص خود را دارد.

هنرمند می‌میرد، اما آثارش ماندگار است

طوسی گفت: در مجموعه آثاری که تولید کردم، کارهایی که در موزه است و یا در منزل دارم، همه تجلی هنر در آموزه‌های دینی و همه کار روی چوب است و فلسفه و عرفان دینی را با آن آثار ارائه می‌دهم، بیننده معمولا ظاهر اثر را می‌بیند، اما من آن تفکر و ارتباطات عرفانی و دینی را در مراحل تولید اثر نقش می‌زنم و طرح‌ها را اجرا و پیاده می‌کنم و تلاش می‌کنم افراد با دیدن آثار بتوانند جدای از زیبایی آثار، فلسفه و حکمت آن را نیز درک کنند؛ گاهی در بازدیدها و افتتاح‌ها که مقامات ارشد کشور می‌آمدند دقایق زیادی مکث می‌کردند و من کاملا فلسفه و حکمت این آثار هنری قرآنی را بیان می‌کردم که برای آنها جذاب بود.

هنرمند منبت‌کار افزود: پس از نمایش آثار اول در نمایشگاه‌های بین‌المللی قرآن و کتاب در ایران، از طرف اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان در اروپا و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به انگلستان دعوت شدم و آثار را در سه شهر به نمایش گذاشته شد، بعد از این آثار، وارد منبت و خوشنویسی شدم؛ آیه «بسم الله الرحمن الرحیم» را به صورت سیاه‌مشق با ترجمه تنظیم کردم و داخل دنگ قلم از قبای ریز تا درشت با قوت و ضعف پهنای قلم کم از ۳ تا ۷ تا ۱۰ میلی‌متر را خوشنویسی کردم و دوباره داخل آن تذهیب و گل‌ومرغ کار کردم و داخل آیه قرآن و در انتها ترجمه آیه را به زبان لاتین در دنگ قلم کار کردم و نوشتم که در نمایشگاه بین‌المللی قرآن (در زمان آقای صفار هرندی) به نمایش گذاشته شد.

وی گفت: از هیچ مقامی هم توقع هیچ چیزی نداشتم و بیشتر در عشق و حال هنری خودم بودم، فقط کار می‌کردم زیرا کار و اثر هنرمند زبان دست هنرمند است؛ هنرمند می‌میرد ولی آثارش ماندگار است؛ هنر متعلق به آثار است، ولی آثار فاخر هنرمند متعلق به دیگران است؛ کاوشگران و باستان‌شناسان که آثار فرهنگی هنرمندان پیشین را بررسی می‌کنند از آثار آنها می‌فهمند که هنرمندان چه خصوصیات، خلاقیت و اعتقاداتی داشته است و چه مسائلی به ذهن او خطور می‌کرده و از اثرش او را می‌فهمند.

حضور در جشنواره رضوی از مسابقات تا داوری

طوسی گفت: بعد از چند دوره حضور در جشنواره بین‌الملل قرآن در جشنواره رضوی شرکت کردم. تا آن زمان برای پیامبر(ص) و مولا علی(ع) و قرآن کریم آثار مختلفی تولید کرده بودم؛ اما برای امام رضا(ع) اثری تولید نکرده بودم، جشنواره رضوی هر ساله برگزار میشد و من مطلع نبودم؛ برگزارکنندگان با من تماس گرفتند و مرا دعوت کردند؛ این جشنواره‌ در تمام رشته‌ها در سراسر کشور بود و شاخه هنرهای‌سنتی و صنایع‌دستی در اصفهان برگزار میشد.

وی بیان کرد: اصفهان خودش همواره مهد هنر بوده و هست، تا آن زمان که در نمایشگاه‌های ملی آثارم مقام‌های نخست داشت، نگران بودم این بار اثری که تولید می‌کنم مقام دوم کسب کند؛ با توکل به خدا و توسل به امام رضا(ع) کار را شروع کردم؛ به امام رضا(ع) گفتم «یک اثر را برای خودت آغاز می‌کنم بعد به عشق خودت به آستان قدس هدیه کنم»؛ باید کاری انجام می‌دادم که نه در تصویر و نه در مشق، تاکنون انجام نشده بود.

هنرمند پیشکسوت منبت‌کار یادآور شد: در آن دوره یک «یا علی‌موسی‌الرضا» با نقش بارگاه امام و هشت بلبل بنام هشتمین امام و حدیث سلسله‌الذهب را در یک عبارت «یا علی» ترکیب و تلفیق کردم که آن دوره مقام اول جشنواره رضوی را کسب کرد، بعد از آن یک اثر دیگر هم برای امام رضا(ع) کار کردم؛ البته وقتی پیاپی مقام اول می‌آوردم، دیگر برای مسابقات مرا دعوت نکردند و در دوره‌های بعد مرا به عنوان داور دعوت می‌کردند.

هنر و هنرمند تاریخ انقضا و بازنشستگی ندارد

طوسی با بیان اینکه هنر و هنرمند تاریخ انقضا و بازنشستگی ندارد گفت: هنر زیور انسان و انسان هم زیور جهان است، وقتی انسان به زیبایی می‌اندیشد، جهان زیباتر می‌شود و البته بر اساس علاقه و عشق و استعداد و نعمتی که خدا به وی عطا کرده، وظیفه دارد در راستای تعالی فرهنگ و هنر کشورش تا جایی که چشم و دست او کار می‌کند برای پیشرفت هنر کار کند و با خلق آثار علاوه تجلی عشق در هنر، مسیری برای توجه و رشد استعدادهای جوان در هنر و تکامل و تحول در تاریخ هنر شود.

هنرمند منبت‌کار  ۹۹ درصد هنر را نگاه کردن و فکرکردن و یک درصد آنرا خلق اثر هنری دانست، تصریح کرد: یک هنرمند وقتی وارد عرصه هنری می‌شود باید در ابتدا سبک و شیوه و تکنیک‌های گذشتگان را مد نظر قرار دهد، چون اساتید و پیشکسوتان راهنمایان اصلی هنرجویان نسل جوان هستند؛ البته اگر هنرمند فقط همان روش و شیوه پیشینیان خود را ادامه دهد، نوآوری و خلاقیت بوجود نمی‌آید؛ معمولا ۳۰ تا ۴۰ سال طول می‌کشد تا یک هنرمند بتواند دارای سبک و شیوه ابداعی منحصر بفرد در یک رشته هنری شود، او باید تلاش کند بعد از سه دهه سبک و مکتب انحصاری خود را ایجاد کنند تا نام و هنرش ماندگار شود.

وی افزود: بازار هنر معمولا انتظار دارد که هنرمند اثر خود را سریع، زیبا و ارزان خلق کند،در این شیوه فقط سری‌کاریِ‌بازاری انجام می‌شود، گروهی از هنرمندان صرفا برای امرار معاش و گذران زندگی برای بازار هنر کار می‌کنند، مردم زیبایی را دوست دارند و به فرهنگ و هنر سرزمین خود علاقه دارند، اما اگر شرایط اقتصادی آنها مناسب نباشد حتی نمی‌توانند همین هنر سنتی و صنایع‌دستی در بازار را هم خریداری کنند.

طوسی خاطرنشان کرد:روش کار و ابزار کار در تولید اثر هنری مشخص است، اما خلق یک اثر فاخر به ذهن و نگاه خلاق نیاز دارد؛ دوره زندگی هنری یک هنرمند با توجه با استعدادهای درونی و آشنایی با خلاقیت های گذشتگان و اساتید صاحب سبک،آغاز می‌شود، اما اگر بخواهند در حوزه هنر فاخر و ثبت مکتب جدید در رشته خود ماندگار شوند باید از مسیر صرفا اقتصادی و بازاری سری‌کاری دور شوند تا آثار هنرهای خلاقانه را که در آینده میراث فرهنگی سرزمین‌شان می‌شود، خلق کنند که قطعا زیبا است، اما دیگر سریع تولید نمی‌شود و ارزان قیمت هم نخواهد بود.

ارزش و قیمت هنر فاخر را اهل فن تشخیص می‌دهند

طوسی با بیان اینکه هنر فاخر و برجسته قیمت و ارزش دارد، گفت: ارزش مادی و معنوی یک اثر هنری فاخر را فقط متخصصان و اهل فن می‌تواند تشخیص دهند و تعیین کنند، زمانی می‌خواستم برخی از آثار خوشنویسی خط ثلث و نستعلیق و خط کوفی را بفروشم، به داوری و کارشناسی تشخیص موزه‌ای و فاخر گذاشته شد، یکی از داوران گفت «استاد کاش اسم استاد خوشنویسی را هم می‌نوشتید» گفتم خط خود شما است، البته او در اندازه  ۸۰ در ۱۲۰ سانتی‌متر نوشته بود،اما من آنها را ۱۰ در ۱۲ سانتی‌متر روی چوب کار کرده بودم که اگر یک فتحه و ضمه آن بیفتد و بشکند، قابل مرمت نیست.

وی گفت: یک خوشنویس با سابقه ۵۰ ساله، وقتی اثری تولید می‌کند یک تا دو ساعت یا یک روز و نهایت ۵ روز طول می‌کشد، و اگر خراب هم شود پنج روز دیگر وقت می‌گذارد؛ اما من یک سال می‌نشینم روی یک تخته چوب ۱۰سانتی‌متر کار می‌کنم، اگر بشکند باید یک تا دو سال دیگر زمان بگذارم؛ کار منبت ظریف، کار ذره‌بینی است، گاهی حتی باید با میکروسکوپ نگاه کنند که خطایی نداشته باشد؛ هنرمندی که این گونه کار می‌کند باید حمایت شود باید سفارش کار به او بدهند و از او آثار فاخر موزه‌ای بخواهند تا برای نسل‌های آینده بماند تا روند تحول هنر را از گذشته اکنون و آینده حفظ کند.