درس‌های مشروطه برای جامعه ایران/تجربه‌های تاریخی ما

خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ: درس‌های جنبش مشروطیت همراه تجربیات جنبش ملی‌شدن صنعت نفت از مقدمات اساسی پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۵۷ بود که به برچیده شدن کامل نظام سلطنت در ایران انجامید.

مهدی فروزش، پژوهشگر و مدرس دانشگاه به مناسبت ۱۴ مرداد سالروز صدور فرمان مشروطیت یادداشتی با عنوان «ابعاد فرهنگی جنبش مشروطیت» نوشته و آن را در اختیار خبرگزاری مهر قرار داده است.

مشروح متن این‌یادداشت در ادامه می‌آید:

از مشروطیت در ایران به عنوان انقلاب، جنبش و یا نهضت مشروطیت یاد می‌شود. کلمه مشروطه نشان از یک‌تحول دارد، آن تحول یک شرط و شروط هایی است که بر روی امری گذاشته می شود. در پاسخ به چرایی شکل گیری این جنبش باید گفت که مردم ایران به این نتیجه رسیدند که باید شروطی برای حاکم و حکومت بگذارند تا شرایط ناگوارشان تغییر کند. مشخص است که ایرانیان در آن زمان به یک بیداری رسیده بودند. قرن ها گذشت تا مردم متوجه شدند که مشکل در راس حکومت است.

"کلمه مشروطه نشان از یک‌تحول دارد، آن تحول یک شرط و شروط هایی است که بر روی امری گذاشته می شود" راس حکومتی که تا کنون سایه خدا بر زمین بود، آسمانی بود، قدیس بود ولی خدا که ظالم و جاهل نیست پس چگونه سایه اش ظالم و جاهل باشد؟ این مردم دیگر نمی خواستند جاهل باشند، نمی خواستند زیر بار ظلم و ستم روند. این مساله نشان از تغییر باور و نگرش مردم داشت.

حال، این‌سوال مطرح می شود که چه دلایلی باعث شد که ایرانیان به این بیداری برسند؟ در سال هایی که به مشروطه ختم می شود، میزان مطالعه مردم افزایش یافته بود. این مطالعه بر اثر رشد صنعت چاپ در جهان، افزایش کتاب، افزایش کتابخانه ها، افزایش روزنامه ها و نشریات بود. تعداد نشریه در ابتدای جنبش از شش فقره را به یکصد فقره در عرض ده ماه رساند. حتی در مرحله اول جنبش که تصمیم گرفتند نوز روسی (رئیس گمرکات کشور) را عزل کنند چاپ اعلامیه‌ها و انتشار تصاویر نوز روسی که به روحانیون و اسلام اهانت کرده بود در خروش مردم موثر افتاد.

همین موارد، مردم را که تا کنون در جهل و ناآگاهی بودند، مثال تشنگانی که به آب رسیده اند و حریص هستند برای سیراب شدن، حریص کرد برای آگاه شدن. برای رسیدن به آگاهی، مدارس، حوزه‌های علمیه، کانون های فرهنگی نظیر مجمع آدمیت، احزاب مانند حزب اجتماعیون عامیون نیز رشد و گسترش یافتند. نقش بانوان را همینجا از یاد نبریم که حتی کانون های فرهنگی بانوان نیز در این برهه تشکیل و شروع به فعالیت کردند.

ایرانی‌ها حتی به داخل بسنده نکردند و به فکر تحصیل علوم و فنون از خارج افتادند. سفرهای شاهان قاجار به روسیه و اروپا که با خود همراهانی را برده و به کشور بازگرداندند، چشم و گوش ایرانیان را باز کرد و آنها از این همه تفاوت علم و رفاه و تکنولوژی بین ایران و دیگران به حیرت افتادند. داوطلبانی برای کسب علوم و فنون که اغلب البته از بین شاهزاده ها و قشر بالای جامعه بودند برای کسب علوم مختلف نظیر پزشکی، مهندسی، نظامی و ...

"در پاسخ به چرایی شکل گیری این جنبش باید گفت که مردم ایران به این نتیجه رسیدند که باید شروطی برای حاکم و حکومت بگذارند تا شرایط ناگوارشان تغییر کند"و حتی چاپ و پخت و پز و پرورش گل و گیاه به فرنگ رفته و ضمن کسب علم و تجربه، فرهنگ غربی را با خود به کشور آوردند. مساله دیگر اخبار بود. رشد نشریات و تاسیس شبکه پستی و تلگراف، خبر هر اتفاقی را سریعا در کشور پخش می کرد. مثلا همین اتفاق اعتراض به اقدامات نوز روسی با سرعت در کشور منتشر شد و مردم ایالات مختلف با تلگراف به دربار حمایت خود را از انقلابیون و انزجار خود را از وضعیت موجود اعلام کردند. خبر جنگها و قراردادها در دنیا به گوش مردم می رسید و این بر ذهنیت مردم اثر گذاشت، مردمی که تاکنون گمان می‌کردند کشور باید پادشاه داشته باشد و با سیستم ارباب رعیتی زندگی کنند، اکنون پادشاه و سیستم حکومتی را سد رسیدن به آرزوهایی دیدند که اخیرا این آرزوهای جدید ایجاد شده بود، اخیرا با ترجمه آشنا شده بودند، وضعیت اروپا و روسیه را دریافته بودند، مشاغل جدید را احساس کرده بودند، نوع غذاها، پوشش جدید و...

.

مساله بعد نظم بود. ایرانیان از بی‌نظمی و هرج و مرج خسته شده بودند. تمایل به قانون را از خود نشان دادند و با نگاهی به سامان جدید در کشور های غربی به این نتیجه رسیدند که باید در کشور قانون باشد. در کنار توسعه نهضت ترجمه، این‌ترجمه به زبان واحد فارسی باعث رشد و توسعه زبان فارسی شد. طوری‌که ترک و لر و عرب و عجم و بلوچ و...

"این مطالعه بر اثر رشد صنعت چاپ در جهان، افزایش کتاب، افزایش کتابخانه ها، افزایش روزنامه ها و نشریات بود"دیگر همه با زبان فارسی آشنایی داشتند و بدین سان این وحدت زبان به وحدت همه جانبه برای رسیدن به آرزوها تبدیل شد.

فرهنگ تشیع و الهام گرفتن از نهضت عاشورا که مبارزه با هرگونه ظلم و زورگویی را ترویج می کند در جنبش مشروطه تاثیرات زیادی گذاشت. به طوری که عزاداری های ماه محرم همراه با توسعه مساجد، تکایا، حمام های عمومی، زورخانه ها و قهوه خانه به سرعت جنبش کمک کرد.تنوع و تمایل به چند صدایی دلیل دیگر پیشرفت جنبش بود. مردم به این نتیجه رسیدند که تک صدایی و دیکتاتوری و زورگویی مانع مشورت و شورا می شود، حال آنکه مجالس شورا و پارلمان در اروپا به پیشرفت آنها کمک کرده است. تکیه به تاریخ و استفاده از تجربیات گذشته نظیر جنبش تحریم تنباکو که در آن برهه ایرانیان توانسته بودند از تحمیل یک قرارداد ننگین بر کشورشان جلوگیری کنند، امید ها را برای پیروزی در یک جنبش دیگر افزایش می داد. یقینا توسعه صنعت چاپ، نشریات و ارتباطات در این مهم تاثیرگذار بود.

فرهنگ کار جمعی هم از عومل فرهنگی اثرگذار دیگر در جنبش مشروطه بود.

هر گوشه جنبش مشروطه به تحصنی گره خورده است. یکبار مردم به همراه علما در اعتراض به تنبیه و مجازات تجار و بازاریان معترض، در حرم شاه عبدالعظیم تحصن کردند. تحصن در حرم حضرت معصومه (س) در قم، تحصن در سفارت انگلیس و... نیز نشان از گسترش ارتباطات و تمایل به تحرکات جمعی است.

روحانیون و روشنفکران دو نیروی عمده در شکل گیری جنبش مشروطه بودند. تعداد علمای تشیع بعد از صفویه افزایش یافتند و در آن مقطع شاهد افزایش روحانیون و حوزه های علمیه هستیم.

"حتی در مرحله اول جنبش که تصمیم گرفتند نوز روسی (رئیس گمرکات کشور) را عزل کنند چاپ اعلامیه‌ها و انتشار تصاویر نوز روسی که به روحانیون و اسلام اهانت کرده بود در خروش مردم موثر افتاد"روحانیون در دفاع از جنبش مشروطه و حتی رهبری آن نقش اصلی را داشتند. روشنفکران هم کسانی بودند که به فرنگ رفته بودند و از لحاظ فرهنگی دچار تغییر و تحول شده بودند و با نوشتن کتاب و چاپ نشریه، فرهنگ جامعه را تحت تاثیر قرار دادند. وجه مشترک خواسته روحانیون و روشنفکران آزادی قلم و بیان بود که روحانیون از جنبه و امرهم شوری بینهم و امر به معروف و نهی از منکر زبانی و قلمی قلمداد می‌کردند و روشنفکران جنبه های لیبرالی و غربی آن را تبلیغ می کردند. این تاکید بر آزادی زمینه نقد حکومت و اعتراض به زورگویی، احتکار، شکنجه ها و اعدام ها را فراهم می‌کرد.

مقوله دیگر فرهنگی دخیل در جنبش مشروطه، مشارکت مردم در امور بود. مردم به این‌نتیجه رسیدند که باید در در مورد حاکم و  اداره کشور نظر دهند.

قبل از این طبقاتی‌بودن جامعه ایرانی اجازه نمی داد که طبقات پایین در مورد نحوه اداره کشور نظر بدهند، ولی اکنون برخوردهای طبقاتی، ارتباطات، تنوع خواسته ها و آرزوها، رشد علم و... باعث شد که افراد جامعه به فکر تغییر جایگاه و منزلت طبقاتی خود بیفتند.

ظهور و بروز مفاهیم جدید نظیر ملت ایران، مساوات و برابری، عدالت، قانون، حقوق و... نیز در پیشرفت جنبش موثر بود. به طور مثال برای اولین بار بعد از پیروزی در محله اول جنبش که مظفرالدین شاه پذیرفت نوز روسی را عزل کند مردم در خیابان ها فریاد زدند "زنده باد ملت ایران". ناظم الاسلام کرمانی در یادداشتهایش می نویسد که عبارت "ملت ایران" قبلا هرگز در خیابان‌های تهران به گوش نخورده بود.

مجموعه این‌تغییرات فرهنگی در کنار دیگر ابعاد، به پیروزی جنبش مشروطیت ختم شد و سلطنت مطلقه در ایران بعد از حدود ۲۴۰۰ سال به سلطنت مشروطه تبدیل شد و قانون اساسی و مجلس شورا در کشور به وجود آمد و اختیارات شاه و دربار کاهش یافت.

بعدها جنبش مشروطیت در مدت زمان اندکی پس از پیروزی بر اثر سستی ایرانیان در حفاظت از این موفقیت، اختلاف بین نخبگان علمی و مذهبی، تبدیل شدن برخی خواص به ستون پنجم بیگانگان و عامل بیگانه شدن آنها، دچار شکست شد ولی در نهایت قانون اساسی و مجلس شورا در ایران پدیدار گشت.

درس‌های جنبش مشروطیت به همراه تجربیات جنبش ملی شدن صنعت نفت از مقدمات اساسی پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۵۷ بود که به برچیده شدن کامل نظام سلطنت در ایران انجامید.

"همین موارد، مردم را که تا کنون در جهل و ناآگاهی بودند، مثال تشنگانی که به آب رسیده اند و حریص هستند برای سیراب شدن، حریص کرد برای آگاه شدن"جامعه ایرانی باید از تاریخ جنبش مشروطیت، ملی شدن صنعت نفت و پیروزی انقلاب اسلامی  درس و الهام گرفته و نگذارد این چنین شیرینی هایی که شکست استبداد و استعمار را در پی داشته و دارد به تلخی گراید. این میسر نمی شود مگر با تلاش و پشتکار برای دستیابی به علم و آگاهی همه جانبه، رشد انسانیت و پرهیز از خوی و خصلت های حیوانی.