ماجراهای دین و فلسفه؛ از ترجمه دائرة المعارف قرآن تا مرگ 'فیلسوفِ قرآن'

ماجراهای دین و فلسفه؛ از ترجمه دائرة المعارف قرآن تا مرگ 'فیلسوفِ قرآن'

• یاسر میردامادی
• پژوهشگر دینی

در کنار زندگی شلوغ روزمرّه و به دور از چشم‌ِ همگان ماجراهایی در هزارتوی دین‌ و فلسفه در ایران و جهان رخ می‌دهد که شاید اثر مستقیم و سریعی بر زندگی‌مان نگذارند. وانگهی، ما که همه دین‌پژوه و فلسفه‌خوان نیستیم و حتی شاید از دور هم دستی بر آتش این امور نداشته باشیم. اما تجربه نشان داده که رخدادهای فکری ـــ به ظاهر ـــ بی سر و صدایِ دور و برمان می‌توانند در میان یا دراز مدّت اثر ماندگاری بر زیست جمعی‌مان‌ بگذارند.

در صفحه ماهانه "ماجراهای دین و فلسفه" به رخدادهایی می‌پردازیم که گرچه اکنون در حال نواخته شدن در ایران یا جهان اند صدای‌شان شاید بعداً به گوش برسد. این رخدادها می‌تواند نشر کتاب، مقاله‌ یا مجلّه‌ای باشد، می‌تواند سخنرانی، مناظره، گفت‌وگو یا نزاعی فکری باشد یا پی‌جویی متفکّری، ره‌گیری گرایشی و یا روایت موجی مجازی باشد که حول موضوعی در دین یا فلسفه رخ داده است.

"وانگهی، ما که همه دین‌پژوه و فلسفه‌خوان نیستیم و حتی شاید از دور هم دستی بر آتش این امور نداشته باشیم"

۱. ترجمه دائرة المعارف قرآن

پیشترها دست‌کم در حوزه دین‌پژوهی ـــ اگر نگوییم در بسا حوزه‌های معرفتی دیگر نیز هم ـــ عرب‌زبان‌ها، و گاهی ترک یا اردوزبان‌ها، از فارسی‌زبان‌ها در ترجمه دانشنامه‌های غربی جلوتر بودند. مثلا خلاصه‌ای از ویرایش‌های اول و دوم "دائرة المعارف اسلام" (منتشر شده به زبان‌های انگلیسی، آلمانی و فرانسه از سوی انتشارات لیدن هلند و نوشته جمعی از اسلام‌شناسانِ عمدتاً غربی) به زبان عربی گردانیده شد و در سی و دو جلد به چاپ رسید.

ویراست نخست دائرة المعارف اسلام در ۱۳ جلد به زبان ترکیِ لاتینی هم ترجمه و منتشر شده است. ویرایش دوم دائرة المعارف اسلام به زبان اردو هم ترجمه و منتشر شده است. اما ترجمه کاملی، یا حتی گزیده کاملی، از دائرة المعارف اسلام به فارسی تا کنون منتشر نشده است.

انتشار تدریجی ترجمه فارسی بخش‌های مربوط به ایران از دائرة المعارف اسلام، که به همت احسان یارشاطر از سال ۱۳۵۴ خورشیدی شروع شده بود، با تغییر نظام سیاسی در ایران کند شد و در نهایت تقریباً یک دهه پس از انقلاب به طور کامل متوقف شد (برای توضیح بیشتر بنگرید به مدخل «دائرة المعارف اسلام» نوشته سعید عدالت‌نژاد در دانشنامه جهان اسلام، جلد هفدهم).

یارشاطر اما نه تنها از پای ننشست بلکه از ترجمه دانشنامه فراتر رفت و بیرون از ایران با الگوگیری از دائرة المعارف اسلام، دانشنامه‌ای به زبان انگلیسی در مورد فرهنگ، تمدن، جغرافیا و تاریخ ایران با نام دانشنامه "ایرانیکا" پایه گذارد. با این حال، پس از درگذشت یارشاطر در شهریور ماه ۱۳۹۷ خورشیدی، این دانشنامه اکنون درگیر نزاع دامنه‌دار حقوقی شده است و افق استمرار آن چندان روشن نیست. غلامحسین مصاحب هم در دانشنامه خود برخی مدخل‌های دائرة المعارف اسلام را ترجمه کرد.

در این میان، در ایران پس از انقلاب تب دانشنامه‌نویسی اوج گرفت و در میان دانشنامه‌های رنگارنگی که بیشتر به شیوه سنتی و بعضاً با غرض‌های حکومتی نوشته شدند، به ویژه سه دانشنامه سر برآوردندکه محققانه‌ و مستقل‌تر بودند و از دائرة المعارف اسلام الگو برداشته بودند. این سه دانشنامه، که هنوز افتان و خیزان به کار خود ادامه می‌دهند، عبارت اند از: ۱.

"اما تجربه نشان داده که رخدادهای فکری ـــ به ظاهر ـــ بی سر و صدایِ دور و برمان می‌توانند در میان یا دراز مدّت اثر ماندگاری بر زیست جمعی‌مان‌ بگذارند"دائرة المعارف تشیع، ۲. دائرة المعارف بزرگ اسلام و ۳. دانشنامه جهان اسلام.

در حوزه ترجمه دانشنامه‌ها نیز گرچه دائرة المعارف اسلام این بخت را نیافت که حتی گزیده کاملی از بخش‌های مربوط به ایرانِ آن (چه رسد به کل آن) به فارسی در آید، دانشنامه دیگری بسا بختیارتر بود. دائرة المعارف قرآن، به سرویراستاری خانم جِین دَمِن مک‌اولیف (Jane Dammen McAuliffe) قرآن‌شناس امریکایی، در پنج جلد (به ضمیمه جلد ششم که حاوی نمایه است) از سوی انتشارات بریل بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۶ میلادی به زبان انگلیسی منتشر شد.

این دانشنامه حالا تقریباً به طور کامل (با قدری حذف حاصل از ممیّزی که توضیح آن پایین‌تر خواهد آمد) به فارسی ترجمه و منتشر شده است. این اثر، که نزدیک به هفتصد مدخل دارد، روایت چکیده‌ای از صد و پنجاه سال قرآن‌پژوهی آکادمیکِ اسلام‌شناسان عمدتاً غربی و غیر مسلمان است. بسیاری از قرآن‌شناسان و اسلام‌شناسان نامور غربی در نوشتن این دانشنامه کمک‌کار بوده‌اند.

بیشتر بخوانید:

• ماجراهای دین و فلسفه؛ از عاشورای "زمینی" تا تأمل فلسفی در مناسک دینی
• ماجراهای دین و فلسفه؛ اسلام‌های سیاسی و 'خلع لباس پیامبر'
• ماجراهای دین و فلسفه (۳)؛ از جدال آیت‌الله با روشنفکر تا اخلاق قرون وسطی و هانری کربن فراماسونر

به خلاف گذشته، این بار زبان فارسی در ترجمه دانشنامه‌های معتبر خارجی در حوزه دین‌پژوهی بر زبان‌های دیگر کشورهای با اکثریت مسلمان‌ پیشی گرفت. ترجمه‌ی فارسی دائرة المعارف قرآن در پنج جلد از سوی انتشارات حکمت در تهران با حمایت معاونت پژوهشی و آموزشی سازمان تبلیغات اسلامی منتشر شد. ویراستاران ترجمه فارسی این اثر عبارت اند از: حسین خندق‌آبادی، مسعود صادقی، مهرداد عباسی و امیر مازیار.

"در صفحه ماهانه "ماجراهای دین و فلسفه" به رخدادهایی می‌پردازیم که گرچه اکنون در حال نواخته شدن در ایران یا جهان اند صدای‌شان شاید بعداً به گوش برسد"کار ترجمه این دانشنامه به زبان فارسی از سال ۱۳۸۵ خورشیدی آغاز شد و جلد اول این اثر (حاوی حروف آ-ب) سال ۱۳۹۰ خورشیدی منتشر شد و جلد آخر آن یعنی جلد پنجم (حاوی حروف ل-ی) به تازگی، یعنی در سال ۱۳۹۹ خورشیدی منتشر شده است. در جلد ششم ترجمه فارسی این اثر، که شامل نمایه دانشنامه است و هنوز منتشر نشده، قرار است مدخل‌نامه فارسی با معادل‌های انگلیسی آورده شود. افزون بر این، نام افراد، مکان‌ها، کتاب‌ها و معرفی نویسندگان و مترجمان خواهد آمد.

گفته می‌شود که برخی گرایش‌های مذهبی محافظه‌کار و ذی‌نفوذِ نزدیک به حکومت با ترجمه و انتشار این دانشنامه مخالف بوده‌اند. ویراستاران در نهایت توانسته‌اند با حذف دو مدخل از ترجمه فارسی این اثر و افزودن برخی پانوشت‌های انتقادی به برخی دیگر از مدخل‌ها بخت انتشار کم‌ دردسر آن را بیابند.

ویراستاران فارسی در مورد حذف این مدخل‌ها، بدون تصریح به نام مداخل در مقدمه‌شان، می‌نویسند: "اگر مدخلی رویکرد نادرست یا اشتباهی داشت که با تذکرات معمول حفظ کلیت آن ممکن نبود ویراستاران رأی به حذف آن داده‌اند. البته این کار در سرتاسر این دائرة المعارف به ندرت انجام گرفته است و شمار مدخل‌های حذف شده به تعداد انگشتان دست نمی‌رسد" (ج ۱، ص نُه).

با مراجعه به فهرست مدخل‌های پنج جلد ترجمه فارسی معلوم می‌شود که مدخل "الهیات و قرآن" نوشته تیلمن ناگل و مدخل "بهائیت" نوشته کریستوفر جورج بوک از جلد اول ترجمه فارسی حذف شده‌اند. با این حال، نام این دو مدخل در فهرست ترجمه فارسی جلد اول آمده اما در کنار عنوان مدخل‌ها ستاره‌ای زده شده و در پانوشت همان صفحه تذکر داده شده که این مدخل‌ها ترجمه نشده‌اند. این شیوه‌ای کم‌وبیش شفّاف برای اِعمال سانسور است، شیوه‌ای که بخش سانسور نوشتجات در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (موسوم به "اداره کتاب") معمولا اجازه‌اش را نمی‌دهد؛ بلکه عموماً این‌گونه است که اگر بخشی از کتابی سانسور شود آن‌گاه نویسنده، ویراستار، مترجم یا ناشر حق ندارند به بخش‌های ممیزی شده هیچ جا در خود کتاب حتی اشاره‌ای‌ بکنند، و اگر چنین کنند همین اشاره نیز مشمول سانسور خواهد شد.

با این حال، گرچه مدخل مربوط به آیین بهائی در ترجمه نیامده، مدخل "احمدیّه" در این دانشنامه ترجمه و منتشر شده است.

"اما ترجمه کاملی، یا حتی گزیده کاملی، از دائرة المعارف اسلام به فارسی تا کنون منتشر نشده است"بهائیان و احمدیّه هر دو در عین باور به نبوّت پیامبر اسلام معتقدند که پیامبری بعد از محمد هم مبعوث شده است. در آیین بهائی این پیامبر بهاء الله نام دارد و در آیین احمدیّه این پیامبر را میرزا غلام احمد می‌نامند. با این حال، آیین احمدیّه در ایران پیروی ندارد اما بهائیان را بزرگترین اقلیت دینی ایرانی می‌شمارند که به‌ رسمیت ‌شناخته ‌نشده و تحت سرکوب است. آیین بهائی و احمدیّه اهمیت قرآن‌شناختی دارند، زیرا هر دو از دل تفسیر خاص خود از قرآن بیرون آمدند و راه متفاوت خویش را یافتند.

امیر مازیار، یکی از ویراستاران این اثر، دغدغه و هدف اصلی ناشر و ویراستاران از ترجمه دانشنامه قرآن به زبان فارسی را چنین برمی‌شمرد: "عدم ترجمه دائرة المعارف اسلام به فارسی ضربه‌ای به اسلام‌شناسی در ایران وارد کرده که آشنایان و دست‌اندرکاران این حوزه و خصوصاً نویسندگان دانشنامه‌های اسلام فارسی کاملاً آن را لمس کرده‌اند و می‌کنند.

ما ترجمه کامل دائرة المعارف قرآن را در دست گرفتیم تا محققان بعدی با نگاه به این اثر آثاری محققانه‌تر و کامل‌تر انتشار دهند" (کتاب ماه دین، مهر ۱۳۹۲، ص ۱۵).

توضیح تصویر،

ماسّیمو کامپانینی (Massimo Campanini) اسلام‌شناس و فیلسوف ایتالیایی

۲. مرگ "فیلسوفِ قرآن"

ماسّیمو کامپانینی (Massimo Campanini) اسلام‌شناس و فیلسوف ایتالیایی (متولد ۱۹۵۴ میلادی در میلان) درگذشت. او نهم اکتبر ۲۰۲۰ میلادی مطابق با هجدهم مهرماه ۱۳۹۹ خورشیدی در سن شصت و شش سالگی بر اثر حمله قلبی در منزل شخصی خود در شهر میلان چشم از جهان فروبست. او اخیراً از پارکینسون رنج می‌برد. کامپانینی نویسنده یا ویراستار بیش از چهل کتاب، عمدتاً به زبان ایتالیایی در زمینه قرآن‌پژوهی، تاریخ فلسفه و کلام اسلامی، اندیشه سیاسی اسلام و تاریخ معاصر کشورهای عرب بود.

"با این حال، پس از درگذشت یارشاطر در شهریور ماه ۱۳۹۷ خورشیدی، این دانشنامه اکنون درگیر نزاع دامنه‌دار حقوقی شده است و افق استمرار آن چندان روشن نیست"

پنج کتاب از کامپانینی تا کنون از ایتالیایی به انگلیسی ترجمه شده است، ترجمه‌هایی که برای او در جهان اسلام‌پژوهی آکادمیک انگلیسی‌زبان شهرتی به دنبال آورد: "مبانی قرآن" (راتلج، ۲۰۰۷)، "درآمدی به فلسفه اسلامی" (نشر دانشگاه ادینبرا، ۲۰۰۸)، "تفسیرهای مدرن مسلمانان از قرآن" (راتلج، ۲۰۱۱)، "چشم‌اندازهای فلسفی در تفسیر مدرن قرآن" (اِکوئیناکس، ۲۰۱۶) و "غزالی و امر الهی" (راتلج، ۲۰۱۸). هیچ اثری (مقاله، کتاب یا فصل کتاب) تا کنون از او به فارسی ترجمه و منتشر نشده است. تنها یک مقاله‌ در نقد برداشت‌های قرآن‌شناختی او به فارسی نوشته و منتشر شده است: "نقدِ برداشت ماسیمو کامپانینی از آیات قرآن"، دوفصلنامه قرآن‌پژوهی مستشرقان، پاییز و زمستان ۱۳۹۸، صص ۹۲-۷۵.

او چند ماه پیش از مرگ خود کتابی با عنوان "محمد، پیامبر خدا" به ایتالیایی منتشر کرد که روایتی سنجش‌گرانه اما به دور از "سوگیری‌های مستشرقانه" از زندگی پیامبر اسلام بود. کامپانینی از این گلایه‌ داشت که اسلام‌پژوهی غربی با فلسفه معاصر غرب (به ویژه فلسفه‌ قارّه‌ای) بیگانه است و در طرح خود با عنوان "قرآن‌شناسی فلسفی" کوشید میان این دو پیوندی برقرار کند.

هنگام مرگ، کامپانینی در حال کار بر روی "قرآن‌شناسی فلسفی" و به طور خاص کاوش بیشتر در نسبت قرآن و فلسفه بود. او این طرح را پیشتر در کتاب خود با عنوان "چشم‌اندازهای فلسفی در تفسیر مدرن قرآن" آغاز کرده بود. هدف او تنها این نبود که قرآن را به مدد ابزارهای فلسفی مدرن بفهمد، بلکه بالاتر از این هدف او آن بود که خود قرآن را به مثابه "اثری فلسفی" بخواند. او به دنبال یافتن مسأله‌ها و پرسش‌های فلسفی قرآن بود و نیز یافتن پاسخ‌هایی که قرآن به این مسأله‌ها و پرسش‌های فلسفی می‌دهد. از این رو، شاید بتوان کامپانینی را "فیلسوفِ قرآن" نام نهاد.

کامپانینی چند ماه پیش از مرگش در مصاحبه‌ای توضیح می‌دهد که او، که نخست در رشته فلسفه تحصیل کرده بود، ابتدا به دلایل فلسفی-الهیاتی و نه سیاسی-اجتماعی به مطالعه اسلام علاقه‌مند می‌شود و به گفته خودش قرآن به او کمک می‌کند تا درک "خردپذیرتری" از خدا پیدا کند.

"در حوزه ترجمه دانشنامه‌ها نیز گرچه دائرة المعارف اسلام این بخت را نیافت که حتی گزیده کاملی از بخش‌های مربوط به ایرانِ آن (چه رسد به کل آن) به فارسی در آید، دانشنامه دیگری بسا بختیارتر بود"گرچه او بعداً به مطالعات اجتماعی-سیاسی در باب اسلام هم می‌پردازد. او در پژوهش‌های اسلام‌شناختی‌اش از حسن حنفی، نصر حامد ابوزید، فضل الرحمن و اقبال تأثیر می‌پذیرد. کامپانینی هم‌چنین از این گلایه داشت که پژوهش‌های "بدیع" اسلام‌شناسان ایتالیایی اگر به انگلیسی ترجمه نشوند نظر بین‌المللی به خود جلب نمی‌کنند. افزون بر این او به صراحت منتقد خوی "دشمن‌تراش" تمدن غربی بود، خویی که از دیدگاه او به اسلام‌هراسی می‌انجامد و ریشه تروریسم را در آن باید جست: "دشمن‌تراشی در تمدن غربی امری طبیعی است. اول کمونیسم دشمن بود، بعد اسلام، بعد سیاهان و در آینده نزدیک چین دشمن خواهد بود [...] اسلام، "دیگریِ" اروپا است و اروپا "دیگریِ" اسلام" (گفت‌وگوی محمد حَصحاص با ماسّیمو کامپانینی، ژانویه ۲۰۲۰ میلادی، تارنمای "ریسِِت‌داک").

کامپانینی خود را "حنیف" یعنی باورمند به تصویر مشترک خدای ادیان ابراهیمی می‌دانست و نه معتقد به یک دین خاص. به تعبیر دیگر، او خود را یهودی، مسیحی یا مسلمان به مفهوم سنتی کلمه نمی‌دانست بلکه آزاداندیشی می‌دانست که به نقطه‌ی مشترک این سه دین یعنی خدای یگانه باور دارد. از همین رو مطابق وصیتش آیین‌ عزاداری او ابتدا به شیوه اسلامی برگزار شد و سپس به شیوه کاتولیک و در نهایت جسد او سوزانده خواهد شد.

شاید همین حنیف‌گرایی کامپانینی بود که موجب شد "مجمع جهانی اهل بیت" (نهادی نزدیک به حکومت ایران برای تبلیغ بین‌المللی تشیّع) در بیانیه تسلیت خود به مناسبت درگذشت کامپانینی، او را به خطا "ره‌یافته" توصیف کند، به معنای کسی که مسلمان نبوده اما مسلمان شده است؛ این در حالی است که کامپانینی را نمی‌توان به معنای سنتی کلمه "مسلمان" به شمار آورد، بلکه او همان قدر مسلمان بود که یهودی یا مسیحی. او در زمره "مؤمنان بدون مرز" بود که در پی "آواز امر الهی" در تمام ادیان ابراهیمی روان اند.