بررسی دیدگاه محمدتقی شریعتی درباره مرجعیت علمی قرآن کریم

به گزارش خبرنگار مهر، متن زیر یادداشتی است که حسن عبدی پور عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در بررسی دیدگاه محمدتقی شریعتی درباره مرجعیت علمی قرآن در حوزه قانون و حقوق نوشته است:

قرآن مجید پیامی جاویدان و نو برای همه بشرها در همه شرایط و همه زمان‌ها و مکان‌ها دارد. مفسران قرآن از آغاز تا کنون، نیاز روز و پرسش‌های پیش آمده برای مردم هر عصری را از حقایق ثابت و هزار توی آیات برگرفته، به زبان روز، به مخاطبین عرضه کرده‌اند.

در دوره معاصر با فراخوان سید جمال‌الدین حسینی، برای بازگشت به مرجعیت قرآن، دانشمندان و متفکران آگاه به حقایق قرآن و آشنا به شرایط و نیازهای انسان مدرن و شرایط و تحولات جهانی شدن، به عنوان درمان جهل، فقر و عقب ماندگی مسلمانان، به نو اندیشی در آیات قرآن دست زدند و تفسیرهایی زنده و پویا و برانگیزنده به جهان اسلام عرضه کردند.

استاد محمد تقی شریعتی بنیان گذار مکتب تفسیری خراسان با نواندیشی در تفسیر توانستند فصل جدیدی از توانمندی‌های قرآن کریم را برای حل مسائل انسان معاصر بگشایند. بخش عظیمی از متفکران مسلمان معتقدند قرآن کتاب قانون هست، یا می‌تواند باشد و می‌توان از آیات الهی قرآن، قوانینی که بالطبع آنها نیز الهی هستند، استخراج کرد.

این یادداشت به بررسی اجمالی دیدگاه‌های مرحوم محمدتقی شریعتی در این باره ظرفیت‌های حقوقی قرآن می‌پردازد. استاد شریعتی در تاریخ معاصر ایران و شیعه صاحب جایگاه شایسته و مؤثر است و آرا تفسیری-حقوقی او می‌تواند مبنای بسیاری از کاوش باشد. به وِیژه او با مکاتب حقوق بشری و اندیشه‌های دیگران هم آشنایی داشت.

اعجاز و پویایی جاویدان قرآن

قرآن از همه جهات معجزه است و دلیل روشن این ادعا آن است که هر کس در هر رشته‌ای تخصص داشته باشد و به قرآن بنگرد، از همان رشته اقرار به اعجاز قرآن می‌کند.

"استاد شریعتی در تاریخ معاصر ایران و شیعه صاحب جایگاه شایسته و مؤثر است و آرا تفسیری-حقوقی او می‌تواند مبنای بسیاری از کاوش باشد"در عین حال هیچ متخصص نابغه‌ای جمیع مزایای قرآن را در همان فن خود درک نمی‌تواند کرد، و باز آنچه را هم درک می‌کند از عهده شرح و وصفش برنمی آید. از طرف دیگر لازم نیست پیغمبر برای هر دسته‌ای معجزه‌ای مخصوص بیاورد، بنابراین، اعجاز بلاغت قرآن برای عموم ولو با مراجعه به اهل خبره قابل اثبات است. با همه این احوال می‌توانیم بلاغت را اعم از لفظی و معنوی بگیریم زیرا معنی بلاغت موافقت کلام با مقتضای حال است و مقتضای حال هر مخاطبی، این است که از رشته و فن مورد علاقه و تخصص اش با او سخن گفته شود، با فصیح و بلیغ از فصاحت و بلاغت، با فقیه و متخصص در حقوق و قوانین از فقه و حقوق و قانون، با سیاست مدار از سیاست، با حکام و لشکریان از حکومت و نظامات جنگی و همچنین … و این معنی برای معجزه نبوت ختمیه مناسب‌تر است.

جامعیت قرآن

به راستی عجیب است از هر جنبه که به قرآن می‌نگریم حیرت‌انگیز و تعجب‌آمیز است. مگر می‌شود کتابی هم برای عرفای اهل کشف و شهود، و هم برای ارتشی و مرد جنگ، و هم برای عابد گوشه گیر، وهم برای حکام و سیاست مداران، و خلاصه برای جمیع اصناف و طبقات جالب و تحیرآور باشد. امروز علاوه بر علوم طبیعی و ریاضی و طب و هیأت و امثال اینها که گفتم منشأ همه آنها قرآن است بلکه اروپا از این جهت بخشی از جهان اسلام است، مباحث دیگری در اقتصاد و سیاست و علوم اجتماعی مورد توجه شده است.

باز ده‌ها کتاب به نام‌های اشتراکیت و اسلام، دموکراسی اسلام، حکومت اسلامی، عدالت اجتماعی در اسلام، اقتصاد در اسلام، ارزیابی حقوق اسلامی، حقوق بین‌المللی اسلامی و بسیاری از این قبیل همگی بر مبنای دستورات قرآن نوشته می‌شود و به هر یک از این موضوعات که می‌نگریم، می‌بینیم نه تنها مسلمین، بلکه دانشمندان محقق و منصف بیگانه نیز که آن موضوع را به دقت بررسی کرده‌اند، به کمال و جامعیت و امتیاز اسلام و قرآن اعتراف نموده‌اند.

ما چون مجال بحث در همه موضوعات نام برده نداریم، چند جمله‌ای فقط راجع به موضوع اخیر یعنی حقوق می‌نویسیم: این مطلب مسلم است که هر زمان و مکانی و هر قوم و ملتی باید حقوقی متناسب داشته باشد. به طور قطع برای یک کشور آفریقایی حقوقی باید نوشته شود و قوانینی وضع گردد غیر از آنکه برای یک مملکت اروپایی، و نیز حقوق دو قرن پیش با امروز حتی برای یک ملت فرق می‌کند. با این حال دیدیم که برنارد شاو انگلیسی مسیحی با شبلی شمیل مادی و بی دین عرب، هر دو گفته بودند حقوق و قوانین اسلام صالح برای هر زمان و برای زمان ما نیز می‌باشد. و نیز استاد سنابس گفته بود قرآن همان قانون همگانی و کاملی است که شایسته برای هر زمان و مکانی است و اگر مسلمان‌ها به آن عمل کنند مانند گذشته آقای جهانیان خواهند شد.

نویسنده دانشمند عرب طه عبدالباقی سرور در کتاب گران بهایش "دوله القرآن" ص ۱۸۷ می‌نویسد: "جوامع اروپا سخت متحیر شدند هنگامی که شما حقوق مجمع حقوق تطبیقی دولتی دانشگاه انجمنی در سال ۱۹۵۱ برای بحث در حقوق اسلامی در دانشکده حقوق دانشگاه پاریس به نام "هفته فقه اسلامی" منعقد ساخته و جمعی از مستشرقین و اساتید حقوق و قانون از دولت‌های اروپایی و اسلامی را دعوت کرد، و در پایان هفته دانشمندان بزرگی مانند رئیس وکلای دادگستری پاریس سخنرانی‌های پرجوش و حرارتی به نفع قوانین اسلامی ایراد و به اجماع قطعنامه‌ای صادر کردند که حقوق و قوانین اسلامی صالح برای جمیع ازمنه و امکنه بوده، جواب گوی همه حوائج زندگی می‌باشند و اسلام از این جهت بسیار غنی و دارای ثروت هنگفت حقوقی و قانون است."

مهم‌ترین حقوقی که به دست آدمی نوشته شده همان است که در "اعلامیه جهانی حقوق بشر" مندرج است زیرا در مترقی‌ترین اعصار و قرون، جمعی از دانشمندترین علمای متخصص مدت‌ها تبادل نظر نموده و این اعلامیه را به وجود آورده‌اند علاوه بر کتب مختصر و مفصلی که درباره مقایسه مزبور با قوانین اسلام به وسیله مسلمین مثل آقای غفوری از ایران و محمد غزالی از مصر نوشته شده و با استدلالات متین برتری اسلام را مبرهن ساخته‌اند، جرج جرداق مسیحی در کتاب الامام علی صوت العداله الانسانیه مقایسه‌ای میان اعلامیه نامبرده و فرمایشات امیرالمؤمنین (ع) نموده و به جهات زیادی گفته‌های شاگرد مکتب قرآن و پیامبر را بر اعلامیه ترجیح می‌دهد، تا چه رسد به قرآن.

یکی از درخشان‌ترین نمونه‌های قوانین حقوقی قرآن توجه به حقوق انسان به ویژه معلولین است که از عهد باستان دو دیدگاه درباره معلولان وجود داشته است. یک عده معتقد بوده‌اند که افراد دارای معلولیت سر بار جامعه و غیر سودمند هستند و حضور آنان موجب تسری شیوع انسان‌های ناقص می‌شود، البته بیانات و استدلال‌های این افراد متفاوت بوده است.

"در عین حال هیچ متخصص نابغه‌ای جمیع مزایای قرآن را در همان فن خود درک نمی‌تواند کرد، و باز آنچه را هم درک می‌کند از عهده شرح و وصفش برنمی آید"هیتلر آخرین کسی بود که معتقد به نابودی معلولان بود و می‌گفت آنان خلقت ناقص را در جامعه گسترش می‌دهند و باید تماماً از بین بروند و شصت تا یکصد هزار نفر معلول را کشت و نابود کرد. قرآن کریم طرفدار حیات معلولان و اصلاح زندگی آنان است و رسیدن به وضع مطلوب است.

از جمله سوره‌هایی که از حیات معلولان حمایت می‌کند سوره عبس است. این سوره شامل مضامین عالی انسان‌گرایانه و نکات قابل توجه است. به ویژه نکات مهم معلولیتی در این سوره درج شده است؛ به طوری که بر مبنای این رهیافت‌ها می‌توان نظام حقوقی و نظام اجتماعی و نظام فرهنگی معلولین را شکل داد.

انطباق پذیری قرآن

آنچه به شکل وحی بر پیغمبر نازل شده، حقایقی است خواندنی و با ارزش برای همگان که در قانون ثابت و غیر قابل تغییر جهان آفرینش ریشه دارد و هرگز دستخوش خواست‌های محدود، در زمان و مکان افراد بشری قرار نخواهد گرفت. قرآن می‌فرماید: "بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ" (بروج / ‏ ۲۱)» بلکه آن قرآنی است.

با شکوه، در لوحی نگاه داشته است.

در این آیه مجد و شکوه قرآن می‌تواند به معنای برتر، از قوانین محدود و پیوسته دگرگون شونده بشری باشد، زیرا در جایگاهی نگاه داشته شده که از دسترسی و خواهش‌های افراد منحرف به دور است و حقایق ثابتی می‌باشد که پروردگار بر پایه حکمت خود و منغعت و مصالح بشر، در هر زمانی و شرایطی آنچه از این حقایق را که لازم بداند، به شکل وحی بر پیامبر نازل می‌کند و در دسترس بشر قرار می‌دهد و این بشرها هستند که پرتوها و جلوه‌های حقایق ثابتی و دگرگون ناپذیر را با پدیده‌ها و رخدادها و چارچوب‌های زندگی مادی و معنوی خود تطبیق می‌دهند هر سوره چارچوبی آسیب ناپذیر و نگاه دارنده برای ارائه پدیده‌هایی است به نام اصطلاحی آیات که سنت‌ها و شیوه‌های عمل پروردگار در جهان آفرینش را برای بشر، به شکل احکام یا داستان یا سرگذشت امت‌های گذشته یا قوانین طبیعی و اجتماعی و فردی و مانند اینها، تبیین و تعریف می‌کند. ضرب المثل با تمثیل و تصویر واین گونه شیوه‌های بیان بلاغی و ادبی در تبیین و تطبیق بر نهادهای ثابت یا سنت‌های الهی، نقش مهمی در هدایت انسان‌ها ایفا می‌کنند."سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ مِنْ رُسُلِنَا وَلَا تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْوِیلًا" (اسراء / ‏ ۷۷)

سنت (شیوه برنهاده) کسانی از فرستادگان ما است که پیش از تو فرستاده‌ایم، هیچ گونه دگرگونی برای سنت برنهاده ما نمی یابی. در جای دیگری می‌فرماید: "وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلًا" (فاطر ۴۳) در آینده هم برای سنت خدا هیچ گونه دگرگونی نخواهی یافت. تحویل به معنای تکامل تدریجی است. در سه جای دیگر قرآنی می‌فرماید (سوره الأحزاب، آیه ۶۲، سوره فاطر، آیه ۴۳، سوره والفتح، آیه ۲۳) که برای سنت خدا تبدیل شدنی نخواهی یافت.

تبدیل به معنای جا به جایی تدریجی است، یعنی هیچ قانون طبیعی و اجتماعی در هیچ زمان و مکان و شرایطی نخواهی یافت که بتواند جانشین قوانین طبیعی و اجتماعی برنهاده خدا شود.

چنانچه بشر در درازنای تاریخ خود، قوانین طبیعی، مانند نور و حرارت و حرکت و مانند اینها، بهره‌های گوناگون برده، در مراحل مختلف زندگی، از دوران ابتدایی گرفته تا پیشرفته، به شکل‌های مختلف وبه تناسب دریافت و دانش و نیاز و خواسته‌اش، برداشتی ویژه از آن قوانین ثابت برای زندگی متغیر خود داشته است بی آنکه در آن قوانین دگرگونی یا تکاملی رخ داده باشد.

این همان چشمه خورشید جهان افروز است
که همی تافت بر آرامگه عاد و ثمود

منابع:

تفسیر نوین محمد تقی شریعتی
حقوق معلولان بر اساس تفسیر محمدتقی شریعتی
جریان‌های فهم قرآن کریم در ایران معاصر، احمد پاکتچی