رسول الله همواره دست فاطمه را می بوسید / نزول ملکه‌ای برای کاهش غمهای فاطمه بعد از رحلت پیامبر

به گزارش «مبلغ»- در این نوشتار، رویا باقری با یاری جستن از سیره پیامبر(ص) و زهرای اطهر به بررسی پیوستگی های این دو نور پاک به یکدیگر پرداخته است:

ام ابیها

پیامبر(ص)فاطمه را ام ابیها می خواند. گزارش های بسیاری در این مورد وجود دارد که این لقب را پیامبر(ص)به فاطمه(س) داده است. امام صادق(ع)فرمود: اِن فاطمه(س) تکنی بأم أبیه[1[

این کنیه بیانگر دو مطلب مهم است، حب پیامبر(ص) نسبت به زهرا(س) و دیگر این که نام گذاری او به این کنیه به دلیل محبت پدر نسبت به او است. علماء فن گفته اند: اطلاق این کنیه بر زهرا(س) بعد از کلمه «یحبها» دلالت بر شدت محبت دارد. توجه به این نکته لازم است که مراد از این لفظ معنای مجازی آن است.

در لغت کلمه ام به معنای اصل و ریشه است و غالبا به این معنا به کار می رود.

"به گزارش «مبلغ»- در این نوشتار، رویا باقری با یاری جستن از سیره پیامبر(ص) و زهرای اطهر به بررسی پیوستگی های این دو نور پاک به یکدیگر پرداخته است: ام ابیها پیامبر(ص)فاطمه را ام ابیها می خواند"فخر رازی گفته ام الجیش پرچم بزرگی است که در قلب سپاه است و ملجأ و مأوای افراد است. اما در مورد این کلمه احتمالات دیگری نیز وجود دارد برخی آن را به معنی ثمره گرفته اند زیرا قصد و مقصود از درخت ثمره آن است. در این صورت تمام این معانی و نکات لغوی در معنای ام ابیها نهفته است و معنای ام ابیها چنین می شود: فاطمه زهرا(س) اصل وجود نبی و حقیقت او است و وحدت نوری و وجودی آن ها امری ثابت شده است چرا که پیامبر(ص) خود فرمود: فاطمة روحی و بهجة قلبی، فاطمة منی و اَنا من فاطمة.[2[

سیدة نساء العالمین

یکی دیگر از جلوه های زهرا(س) در کلام پدر سیدة نساء عالمیان است. این لقب که توسط پدر به زهرا(س) اعطاء شد، مورد اتفاق شیعه و اهل سنت است.

پیامبر(ص) بسیار زهرا(س) را با این لقب مورد خطاب قرار می داد و می فرمود: أما إبنتی فاطمة سیدة نساء العالمین من الأولین و الأخرین و هی بضعة منی.[3]

در متون تاریخی شیعه و اهل سنت گزارش های بسیاری در مورد سیده بودن زهرا(س) وجود دارد و از طریق بسیاری راویان چون عایشه، ام سلمه، حذیفه، سلمان و ائمه: و با مضامین مختلفی چون: سیدة نساء العالمین،[4] سیدة نساء المؤمنین، سیدة نساء اهل الجنة،[5] سیدة نساء العالمین من الاولین و الاخری،[6] نقل شده است.

زهرا صدیقه کبری

یکی از خصوصیات بارز زهرا(س) که در کلام پدر تجلی یافت، صداقت اواست. پیامبر(ص) زهرا(س) را به لقب صدیقه مفتخر ساخت و فرمود: هی صدیقة الکبری و علی معرفتها دارت القرون الاولی.[7]

و در گزارش دیگری پیامبر(ص) به علی(ع) فرمود: علی(ع) سه نعمت به تو ارزانی شده که به احدی حتی به من عطا نشده است: پدر زنی چون من به تو ارزانی شده در حالی که من پدر همسری که پیامبر(ص) خداست ندارم.

فرزندانی بسان حسن و حسین به تو داده شده که من مانند آن را ندارم. همسری گران قدر چون دخت فرزانه ام «صدیقه» به تو ارزانی شده که به من چنین موهبتی ارزانی نشده است.[8] همان طور که از گزارش های فوق به دست می آید، اولین کسی که زهرا(س) را به این لقب مفتخر ساخت، شخص پیامبر(ص) بود.

کلمه صدیق از جهت لغت صیغه مبالغه بر وزن فعیل و به معنی کثیر الصدق می باشد. این لقب شریف و عظیمی است که خداوند در قرآن حضرت مریم را با آن مدح کرده و فرموده: ( مَا الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ انْظُرْ کَیْفَ نُبَیِّنُ لَهُمُ الْآیاتِ ثُمَّ انْظُرْ أَنَّی یُؤْفَکُونَ) [9]؛ مسیح، پسر مریم جز پیامبری نبود که پیش از او [نیز] پیامبرانی آمده بودند؛ و مادرش زنی بسیار راستگو بود. هر دو غذا می خوردند. بنگر چگونه، آیات [خود] را برای آنان توضیح می دهیم؛ سپس ببین چگونه [از حقیقت] دور می افتند.

نکته قابل توجه در گزارش فوق این است که مقام صدق و استقامت در قول و فعل، تالی تلو مقام نبوت است چرا که خداوند متعال فرموده: ( وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحینَ وَ حَسُنَ أُولئکَ رَفِیقاً)؛[10] و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در زمره ی کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته [یعنی] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگان اند و آنان چه نیکو همدمانند.

در رابطه با وجه تسمیه زهرا(س) به صدیقه وجوه مختلفی ذکر کرده اند از جمله این که: صدیقه نام گرفت به دلیل این که وحدانیت خداوند و نبوت پدرش و امامت همسر و فرزندانش را یکی بعد از دیگری، تصدیق کرد.

"امام صادق(ع)فرمود: اِن فاطمه(س) تکنی بأم أبیه[1[این کنیه بیانگر دو مطلب مهم است، حب پیامبر(ص) نسبت به زهرا(س) و دیگر این که نام گذاری او به این کنیه به دلیل محبت پدر نسبت به او است"او در حالی که طفل صغیری بود نبوت پدرش را تصدیق کرد و در همه احوال و افعال و اقوال به پدر خود اقتدا نمود. و پیامبر(ص) که اصدق قائلین و افضل صدیقین بود فرمود: «فاطمة صدیقة الکبری» و بدین ترتیب او را بر مریم برتری داد. عایشه نیز بارها بر این مطلب شهادت داده است. وی در چند مورد گفته است: ما رأیت إمرأة أصدق منها الا ابیها و ما رأیت أحدا أصدق لهجة منها إلا أن یکون الذی ولده.[11[

من هیچ کسی را راستگو تر از او ندیدم به جز پدرش.

امام صادق(ع) نیز در ضمن روایتی به این ویژگی زهرا(س) از زبان جدش امیر مومنان اشاره کرده است.

روی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ۷ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ۷ مَنْ غَسَلَ فَاطِمَةَ قَالَ ذَاکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَأَنِّی اسْتَعْظَمْتُ ذَلِکَ مِنْ قَوْلِهِ فَقَالَ کَأَنَّکَ ضِقْتَ بِمَا أَخْبَرْتُکَ بِهِ قَالَ فَقُلْتُ قَدْ کَانَ ذَاکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ فَقَالَ لَا تَضِیقَنَّ فَإِنَّهَا صِدِّیقَةٌ وَ لَمْ یَکُنْ یَغْسِلُهَا إِلَّا صِدِّیقٌ أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ مَرْیَمَ لَمْ یَغْسِلْهَا إِلَّا عِیسَی[12[

از امام صادق(ع) سؤال شد، چه کسی زهرا(س) را غسل داد؟ فرمود: امیر مؤمنان. این مطلب اندکی بر راوی گران آمد.

امام که متوجه شد فرمود: این واقعیت بر تو گران آمد؟ گفتم آری. فرمود: نباید چنین باشد. چرا که فاطمه(س) صدیقه بود و جز صدیق کسی شایستگی غسل او را ندارد. آیا نمی دانی که مریم را کسی جز پسرش عیسی غسل نداد؟

شفاعتگر روز جزا

پیامبر(ص) در برخی از سخنان خویش دختر گرامی خود را شفاعتگر روز جزا خوانده است.

در مورد این مقام زهرا(س) در روایات چنین آمده: روزی جابر به امام باقر(ع) می گوید: فدایتان گردم، حدیثی در فضیلت جده تان برای من بیان نمایید تا با بیان آن برای شیعیان باعث شادی آن ها شوم. امام فرمود: زمانی که قیامت برپا شود،برای انبیاء منابری از نور قرار می دهند اما منبر من از همه منابر بالاتر است سپس ندا می رسد ای محمد خطبه بخوان و من خطبه ای می خوانم که مانند آن را هیچ نبی و رسولی نخوانده است....

"علماء فن گفته اند: اطلاق این کنیه بر زهرا(س) بعد از کلمه «یحبها» دلالت بر شدت محبت دارد"سپس منادی ندا کند کجاست فاطمه(س)..... و او با هزاران فرشته وارد محشر شده و به طرف بهشت می رود، اما نزدیک در بهشت توقف می کند. به او خطاب می شود: دختر حبیب من چرا ایستادی؟ پاسخ می دهد: پروردگارا دوست دارم در چنین روزی قدر و ارزش مرا نمایان کنی. خداوند می فرماید: برگرد و بنگر هر کسی در قلبش محبت تو یا ذریه تو باشد، دست او را گرفته و داخل بهشت کن. قسم به خدا جابر در آن روز زهرا(س) مانند پرنده ای که دانه های خوب و مرغوب را از دانه های بد و پست جدا می کند، شیعیانش را از از میان دیگران جدا می سازد و شفاعت می نماید.

زمانی که به در بهشت می رسند می ایستند از آن ها می پرسند، چرا توقف کردید؟ فاطمه(س) شما را شفاعت کرده است. آن ها نیز از پروردگار خود می خواهند ارج و مقام خود را ببینند، خطاب می رسد، ای حبیبان من برگردید و بنگرید چه کسی شما را به خاطر حب فاطمه(س) دوست داشته؟ چه کسی به خاطر محبت فاطمه(س) شما را اطعام نموده؟ چه کسی به خاطر حب فاطمه(س) دیگران را سیراب نموده؟ چه کسی به دلیل محبت فاطمه(س) غیبتی را از شما رد کرده است؟ دستش را بگیرید و داخل بهشت کنید.[13[

زهرا نیز مانند پدر از وضعیت شیعیانش نگران است و همراه پدر تا کنارشعله های آتش می آید تا از میان امت پدرش، عده ای را شفاعت کند. این نگرانی به خوبی از متن گزارش های تاریخی نمایان است.

در برخی از گزارش ها پیامبر بعد از این که مقام شفاعت زهرا(س) را به او مژده می دهد، ویژگی های زنانی را که شفاعت زهرا(س) شامل آن ها می شود، بیان کرده می فرماید: می بینم دخترم فاطمه(س) را در روز قیامت که با هفتاد هزار ملک از هر طرف وارد محشر می شود و زنان مؤمن امتم را به سوی بهشت می برد.هر زنی که نماز های واجب خود را بخواند و روزه رمضان را بگیرد و حجش را به جا آورد، زکات مالش را دهد، همسرش را اطاعت نماید و علی(ع) را امام و ولی خود بداند، به شفاعت دخترم فاطمه(س) وارد بهشت خواهد شد.[14[

پیامبر(ص) در کلام زهرا(س)

همانگونه که همگان می دانند، شرایط خاصی بر جامعه پس از پیامبر(ص) حاکم بوده است که بسیاری از وقایع و رخدادها را تحت الشعاع قرار داده بود. بیش از هرچیز دستگاه حاکمه و نتایج سقیفه باعث شده بود که جریان سیاسی خاصی در حاکمیت قرار گیرد. دستگاه حاکمه نیز بقاء خود را در گرو طراحی برخی قضایا می دید که بهناچار باعث انزوای سیاسی خاندان پیامبر(ص) می شد.

"توجه به این نکته لازم است که مراد از این لفظ معنای مجازی آن است.در لغت کلمه ام به معنای اصل و ریشه است و غالبا به این معنا به کار می رود"لذا سخنان کمی از این بانوی برجسته در دست می باشد.

از جمله ی خطبه با شکوه زهرا(س) که می توان سیمای پر شکوه محمد(ص) را در آینه آن به تصویر کشید.

یکی از محور های اصلی در این خطبه اصل نبوت و پیامبر شناسی است. زهرا(س) در این جهت تلاش بسیاری از خود نشان داد و در وصف شخصیت پر شکوه پدر با بیانی زیبا چنین فرمود:

أشهد أن أبی محمد(ص)عبده و رسوله اختاره وأنتجبه قبل أن أرسله و سماه قبل أن اجتبله و اصطفاه قبل أن ابتعثه... فأنارالله بمحمد ظلمها...و قام فی الناس بالهدایة و أنقذهم من الغوایة و بصرهم من العمایة... ثم قبضه الله إلیه قبض رأفة و اختیار و رغبة....[15[

شهادت می دهم که پدرم محمد(ص) بنده و فرستاده خداست. پیش از آن که او را برای نجات مردم بفرستد، وی را بر گزید و پیش از این که او را بیافریند، برای این مقام نامزدش ساخت و پیش از آن که او را مبعوث نماید او را بر گزید.

خداوند متعال در پرتو نور افشانی های محمد، تاریکی ها را بر چید...او برای هدایت بشریت به په خواست و آنان را از گمراهی ها و اسارت رهایی داد و دیدگانشان را بینا ساخت...سپس خداوند مهربان روح مطهر پیامبرش را با نهایت مهر و محبت و از سر رغبت و رأفت به سوی خود برد.

همان طور که از متن خطبه به دست می آید، در کلام زهرا(س) چند ویژگی مهم برای رسول خدا ترسیم شده است:

بندگی شایسته و درحد اعلا

بندگی شایسته و در حد اعلا از ویژگی های بارز پیامبر(ص) بود، همان بندگی ای که به معنای خضوع کامل بنده در برابر پروردگار است. همان مقامی که در مناجات شعبانیه به آن اشاره شده و آمده: إلهِی هَبْ لِی کمالَ الانقطاعِ إلیک... همان عباد الله المخلصین که در قرآن ذکر شده است.[16] بندگی که جز خدا کسی را نبیند و حرکت و سکونی جز با اراده و رضایت خدا ندارد. این جاست که سراسر زندگی او عبادت می شود.

هدایت گر و وسیله و نجات مردم از گمراهی

از ویژگی های مهم پیامبر(ص)، در کلام دخترش،تلاش گسترده ایشان در جهت هدایت مردم است. مردم جاهلی که در قرآن وضعیت آن ها چنین ترسیم شده: )وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها([17]؛ و برکنار پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید.

بت پرستی،انحرافات اعتقادی، فساد اخلاقی،خرافات،برادر کشی و قتل و غارت گری و...

"اما در مورد این کلمه احتمالات دیگری نیز وجود دارد برخی آن را به معنی ثمره گرفته اند زیرا قصد و مقصود از درخت ثمره آن است"باعث شده بود که در پرتگاه جهنم قرار گیرند و این رسول خدا(ص) بود که با سعه صدر و صبر بسیار آن ها را از وضع بدی که در آن قرار داشتند، نجات دهد. و آن قدر در این راه متحمل زحمت گشت که خداوند خطاب کرد: ما این قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را به زحمت اندازی.

آنچه تاکنون بیان شد، مقدمه ای بود بر آن که پیامبر(ص) و حضرت زهرا(س) از چه خصوصیات و ویژگی هایی، نزد یکدیگر برخوردار بوده اند. اما جان کلام در باب جلوه های رفتاری این دو بزرگوار بوده است؛ بنابراین لازم است در این جا به نمونه هایی از جلوه های رفتاری آنان پرداخته شود.

محبت و احترام متقابل

سبک وسیره رسول خدا(ص) در رابطه و برخورد با زهرا(س) بر محورمحبت و احترام و تکریم دور می زد و از عادات ایشان، ملاطفت و مهربانی با کودکان بود؛ زیرا که پیامبر(ص) به آن چه می گفت اعتقاد داشت. روایات بسیاری در مورد چگونگی برخورد با فرزندان از ایشان نقل شده است از جمله:

وَ عَنْهُ قَالَ: أَکْرِمُوا أَوْلَادَکُمْ وَ أَحْسِنُوا آدَابَهُمْ...[18] فرزندان خود را گرامی داشته و به آنها احترام کنید و با آداب و روشی زیبنده آنها را بار آورید.

و در روایت دیگری فرمودند:

رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً أَعَانَ وَلَدَهُ عَلَی بِرِّهِ بِالْإِحْسَانِ إِلَیْهِ وَ التَّأَلُّفِ لَهُ وَ تَعْلِیمِهِ وَ تَأْدِیبِه[19] خداوند رحمت کند بنده ای را که به وسیله نیکی و ایجادالفت و تعلیم و تأدیب فرزندش، او را بر نیکوکاری یاری دهد.

حترام این پدر نسبت به فرزندش توسط راویان بسیاری به تصویر کشیده شده به طوری که افراد زیادی به این نکته مهم در رفتار پیامبر(ص) اشاره نموده اند.

از عایشه نیز نقل شده که: زمانی که فاطمه(س) بر پیامبر(ص) وارد می شد او بسیار خوشحال می شد و دست فاطمه(س) را می بوسید و او را در جای خویش می نشاند.[20[

احترام میان این پدر و فرزند به دلیل علاقه شدید میان آنها و معرفت کاملی بود که آنها نسبت به یکدیگر داشتند.

در ابتدای رسالت پیامبر(ص) به دلیل آزاد منشی پیامبر و رفتار صمیمانه ای که با مردم داشت افرادی به خود اجازه داده و ایشان را محمد صدا زده و حتی در مواردی بر او پیشی گرفته و آن چنان که باید ادب حضورحضرت را رعایت نمی کردند لذا خداوند متعال به آن ها هشدار داد که رسول خدا(ص) را آن گونه که یکدیگر را خطاب می کنید صدا نزنید.[21[

بعد از نزول این آیه، علیرغم نزدیکی وصمیمیت خاصی که میان زهرا(س) و پدرش وجود داشت، اما ادب انسانی و خدایی زهرا(س) حکم می کرد که دستور خداوند را گردن نهد. لذا ایشان هم پدر را رسول الله خطاب می کرد، اما زمانی که پیامبر(ص) این کلمه را از او شنید فرمود: زهرا(س) جان پدر به قربانت! این آیه در رابطه با تو نیست تو همواره مرا پدر خطاب کن.

پدر گفتن تو قلب مرا زنده و شاداب می کند و به رضایت خدا نزدیک تر است.[22[

ازدواج زهرا(س)

پیامبر(ص) در جامعه ای که زنجیر های بسیاری بر دست و پای زنان بود و هیچ حق و حقوقی برای او فرض نمی شد، جریان خواستگاری را با دختر خود در میان گذارد و او را در این باره آزاد گذاشت تا در مورد آینده و مرد زندگی خود تصمیم بگیرد.

پیامبر(ص) که به فرموده خداوند، بر همه مردم ولایت دارد[23]، می توانست خیلی راحت بدون مطرح کردن موضوع با دخترش پاسخ مثبت یا منفی دهد. اما نزد زهرا(س) رفت و فرمود: تو نسبت به قرابت و خویشی ما با علی(ع) آگاهی و از برتری او در اسلام خبر داری. من از خدا خواستم بهترین و محبوبترین خلقش را نصیب تو کند و حال علی(ع) به خواستگاریت آمده است به او چه بگویم؟ زهرا(س) این مظهر حجب و حیا سرش پایین بود، اما مانند دفعات قبل رویش را بر نگرداند.پیامبر(ص) نیز انتظار بیشتر از این از دختر محجوب خود نداشت و رضایت او را دانست لذا با خوشحالی فرمود: الله اکبر، سکوتها اقراره. در این هنگام جبرئیل بر رسول خدا فرود آمده و فرمود: یا محمد او را به ازدواج علی(ع) در آور زیرا خدا از این وصلت راضی است.[24] و سر انجام پیامبر(ص) با شکوه معنوی بسیار و در نهایت سادگی دختر خود را به خانه علی(ع) فرستاد.

زهرا(س) و مشکلات زندگی

ازدواج زهرا و علی(ع) در سال دوم هجرت انجام شد. این سال ها برای مسلمانان از جمله زهرا(س) و علی(ع) سال های سختی بود.

اصحاب صفه در بین مسلمین بدترین وضع را داشتند و بیشترین بار فشار را تحمل می کردند.

"او در حالی که طفل صغیری بود نبوت پدرش را تصدیق کرد و در همه احوال و افعال و اقوال به پدر خود اقتدا نمود"مردمی که به دلیل نداشتن خانه، پیامبر(ص) در آخر مسجد محلی را در اختیار آنها قرار داده بود که در حد یک سر پناه بود. حضرت به آنها سرکشی می کرد و خرما میان آنها تقسیم می کرد. روزی یکی از آن ها به حضرت گفت: یا رسول الله از بس خرما خوردیم جگرهای ما آتش گرفت. پیامبر(ص) فرمود: به خدا سوگند اگر می توانستم دنیا را در اختیار شما قرار می دادم.... لباس های آنها تا ساق پایشان هم نمی رسید.

می گویند وضع آنها طوری بود که اگر کسی آنها را نمی شناخت می گفت آن ها دیوانه اند.[25[

درچنین شرایطی زهرا(س) و علی(ع) زندگی خود را شروع کردند. این فشارها در خانه پیامبر(ص) وداماد ودخترش نیز کاملا نمود داشت. پیامبر(ص) معتقد بود، در زندگی برخود سخت گیرد و بسان محرومان زندگی کند تا محرومیت محرومان، آنان را از زندگی مأیوس نکند و به هیجان نیاورد تا سر از فرمان خدا برنتابند.

نمی توان پیشوای راستین مردم بود اما در سختی ها و مشکلات، درد و رنج آن ها را حس نکرد. زهرا(س) که به گواهی تاریخ در رفتار و کردار و اندیشه و گفتار و سیما شبیه ترین انسان ها به پیامبر(ص) خدا بود نیز کاملا این مسأله را درک می کرد و به آن پای بند بود.[26] و اولین نمود آن را در شب زفاف فاطمه(س) آن زمان که لباس نو خود را به سائل می بخشد می توان مشاهده کرد. در ان شب زمانی که پدر به دیدار دخترش امد از او پرسید دخترم آیا تو لباس جدیدی نداشتی؟ چرا آن را نپوشیدی؟ پدر جان آن را به شخصی صدقه دادم.

"و پیامبر(ص) که اصدق قائلین و افضل صدیقین بود فرمود: «فاطمة صدیقة الکبری» و بدین ترتیب او را بر مریم برتری داد"پیامبر(ص) فرمود: کار خوبی کردی اما اگر لباس قبلی خود را می دادی و لباس جدید را برای همسرت می پوشیدی برای تو توفیق حاصل می شد. زهرا(س) این پرورش یافته مکتب پدر گفت: من به شما اقتدا کردم زیرا زمانی که با مادرم خدیجه ازدواج کردید، همه آن چه را داشتید در راه خدا انفاق کردید و تا جایی پیش رفتید که لباس خود را هم دادید و به حصیری که زیر اندازتان بود اکتفا کردید تا سر انجام جبرئیل نازل شد و پیام آورد:

)وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً([27]؛ و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار [هم] گشاده دستی منما تا ملامت شده و حسرت زده بر جای مانی. در این هنگام پیامبر(ص) زهرا(س) را به سینه خود فشرد و گریست. جبرئیل نازل شد و از طرف خداوند پیام آورد: خداوند بر زهرا(س) سلام داده و می فرماید هر چه می خواهد طلب نماید. اما زهرا(س) چه می خواهد؟ پدر جان بگو: لذت خدمت به خداوند مرا از هر در خواستی بی نیاز کرده، من جز لقاء خدا در دار السلام چیزی نمی خواهم.[28[

زهرا(س) در خانه علی(ع) مشکلات را تحمل می کرد.

در این مورد گزارش های تکان دهنده ای در متون تاریخی وجود دارد. بارها علی(ع)، سلمان، بلال و... وضعیت زهرا(س) را در خانه دیده بودند. پیامبر(ص) نیزبه این مسأله واقف بود.

اما زمانی هم ابوذر به دنبال علی(ع) به منزل آنها می رود و می بیند آسیاب خود به خود در حال گردش است، نزد رسول خدا آمده و جریان را تعریف می کند، و پیامبر(ص) مقام وجایگاه زهرا(س) نزد خداوند را برای ابوذر ترسیم می کند که همانا خداوند قلب و جوارح دخترم فاطمه(س)، را مالامال از ایمان و یقین کرده و از ضعف و سختی های او کاملا آگاه است و در زندگی به او مدد می رساند. آیا نمی دانی که خداوند ملائکه ای دارد که آنها را مأمورکمک به آل محمد(ص) کرده است؟[29]

علی(ع) در خانه صبر و ایثار بالای فاطمه و مشکلات او را مشاهده می کرد و به خوبی از آن آگاه بود، او متوجه صدمات زهرا(س) از این مسأله است.

روزی علی(ع) به مردی از بنی سعد فرمود: می خواهی از زندگی مشترک خود با زهرا(س) برایت بگویم؟ فاطمه(س) که محبوب ترین انسان ها در نزد پدر بود با آن مقام بالای معنوی و شکوه علمی و ارزش های اخلاقی آن قدر در منزل من سختی کشید که روزی به او گفتم: خوب است نزد پدرت رفته و از او بخواهی که خدمتکاری را در اختیار تو قرار دهد که در کار ها یاریت نماید.

"و او با هزاران فرشته وارد محشر شده و به طرف بهشت می رود، اما نزدیک در بهشت توقف می کند"گرچه برای زهرا(س) این در خواست از پدر با توجه به وضع دیگر مسلمانان سخت بود اما تصمیم گرفت این مسأله را با پدرش در میان گذارد. به مسجد رفت اما زمانی که افرادی را در کنار پدر دید برگشت پیامبر(ص) که متوجه آمدن زهرا(س) شد احساس کرد که فرزندش حاجتی داشته؛ لذا به خانه ما آمد و پرسید: حاجتی داشتی که نزد من آمدی؟ علی(ع) در جواب پیشی گرفت و گفت: قسم به خدا فاطمه(س) آن قدر با مشک آب کشیده که اثر آن بر بدنش باقی مانده و دستانش در اثر آسیاب کردن آرد تاول زده و... من به او گفتم نزد شما آید و خدمتکاری طلب نماید. پیامبر(ص) در این جا دخترش را با آرمان ها و افق های بالاتری آشنا می سازد چرا که معتقد است انسان اگر آرمان های بلند تری را ببیند، سختی ها و مشکلات برایش آسان می گردد. لذا می فرماید آیا شما را به چیزی که بهتر از کنیز است آگاه نکنم؟ و دستور تسبیحات اربعه را به آن ها می دهد.

[30[

زهرا(س) نیز مانند پدر به این باور قلبی رسیده که زندگی دنیا خالی از رنج و سختی نمی باشد و دنیا محل ابتلاء و آزمایش است. آسایش و راحتی در آن دنیا و در بهشت برای مؤمنان فراهم می شود، هرگز دوستان خدا به خاطر دنیا رنج نمی کشند بلکه رنج و سختی آن ها در دنیا به خاطر رسیدن به سرای آخرت و نعمت های آن است، لذا در مقابل این سفارش پدر فقط سه بار می گوید: از خدا و رسولش به خاطر این هدیه معنوی راضی و خرسند هستم.[31[

اما چه بود این تسبیحات و چه اثرات معنوی وروحی برای زهرا(س) داشت نکته ای است که روایت امام باقر(ع) ما را به گوشه ای از اثرات آن رهنمون می سازد. ما عبد الله بشیء من التمجید أفضل من تسبیح فاطمة و لو کان شیء أفضل منه لنحله رسول الله فاطمة.

خدای بی همتا به وسیله چیزی برتر از تسبیحات فاطمه(س) پرستش نشده و اگر شیوه ای برای پرستش خدا برتر از این بود رسول خدا حتما آن را به دختر گرامی اش ارمغان می داد. [32[

با وجود تمام مشکلاتی که زهرا(س) در زندگی در گیر آن ها بود اما هیچ گزارش و نقلی در رابطه با این که او بی تابی کرده و یا از همسر خود گله مند باشد یا شکایتی از این وضع داشته باشد وجود ندارد. و این اعتراف بزرگ و مهمی است که از علی(ع) نیز به ما رسیده است آن جا که فرمود: در تمام دوران زندگی هرگز از من در خواستی نکرد و هیچ گاه مرا خشمگین نساخت و نافرمانی نکرد.

"به او خطاب می شود: دختر حبیب من چرا ایستادی؟ پاسخ می دهد: پروردگارا دوست دارم در چنین روزی قدر و ارزش مرا نمایان کنی"زهرا(س) خود در این رابطه می فرماید: پدرم به من سفارش کرد که در زندگی راه عزت و قناعت در پیش گیرم وهیچ گاه از علی(ع)چیزی را نخواهم که قدرت فراهم کردن آن را نداشته باشد.[33[

رابطه علمی زهرا(س) با پیامبر(ص)

زهرا(س) یکی از راویان مهم روایات پدر می باشد. این روایات که در زمینه مسائل مختلف است نمایانگر مبادلات علمی میان زهرا(س) و پدرش می باشد. زهرا دانش های آسمانی و معارف و علوم را از سرچشمه و مرکز وحی در یافت می کرد و با هوشیاری و خرد و اندیشه فروزان خود به بهترین شکل این مفاهیم و آموزه ها را آموخته و به خاطر می سپرد.

نکته دیگر این که، یکی از القاب مهم زهرا(س) محدثه است. این درجه ومقام عالی که تالی تلو مقام نبوت و امامت است فقط اختصاص به ایشان دارد بدین معنا که صاحب این مقام ملهم و مؤید عنایات خاص پروردگارش است به طوری که با او سخن گفته و اخبار و اطلاعاتی از عالم غیب در اختیار او قرار می دهد.[34] در هر حال برخی از آگاهی ها و علوم لازم را زهرا(س) از این طریق به دست می آورد و برخی را از طریق پدر بزرگوارش می آموخت.[35[

در این مورد روایتی نیز از جابر بن عبد الله انصاری نقل شده که بیانگر آن است که زهرا(س) نیز مانند دیگر ائمه علیهم السلام دروازه دانش و حجت خداوند است. جابر از رسول خدا(ص) نقل کرد که: إن الله جعل علی(ع) و زوجته و ابنائه حجج الله علی خلقه و هم أبواب العلم فی أمتی من إهتدی بهم هدی إلی صراط المستقیم.[36[

خداوند علی(ع) و همسرش زهرا(س) و فرزندان او را حجت های خود بر بندگانش قرار داد.

آنان دروازه های دانش در میان امت هستند هر کس راه نیک بختی و نجات را از آنان بجوید، به راه راست هدایت می گردد.

زهرا(س) از هر فرصتی برای آموختن استفاده می کرد و در این مسیر آرام و قرار نداشت و این یکی از خصوصیات بارز ایشان بود.

با توجه به همین مسأله بود که همین که زهرا(س) و پدر تنها می شدند مباحثه علمی آن ها آغاز می گشت. زهرا(س) می گوید: شبی پدرم بر ما وارد شد در حالی که بستر خواب را آماده می کردم، حضرت فرمود: فاطمه(س) جان به بستر خواب نرو مگر این چهار عمل را انجام دهی، قرآن را ختم کنی و انبیا را شفیع خود قرار دهی و مؤمنان را از خود راضی کنی و حج و عمره به جا آوری. سپس به نماز ایستاد و من متحیر که چگونه در این زمان می توانم همه این کارها را انجام دهم؟ بربستر خود نشستم تا ایشان نماز را تمام کردند و پرسیدم مرا به چهار چیز راغب نمودید که قدرت بر انجام آن ها در این ساعت ندارم. پدرم خندید و گفت: زمانی که سه بار سوره توحید را بخوانی، گویا قرآن را ختم کرده ای و وقتی بر من و انبیاء صلوات فرستی، شفاعت آن ها شامل تو می گردد و اگر برای مؤمنین استغفار نمایی، همه آن ها از تو راضی می گردند و زمانی که تسبیحات اربعه را گویی، گویا حج و عمره به جا آورده ای.[37[

گاهی نیز زهرا(س) برای یافتن جواب پرسش هایی که در ذهن خود داشت سراغ پدر می رفت به طوری که در متون تاریخی آمده: روزی زهرا(س) به خانه پدر رفت. ام ایمن در را باز کرد.

"خداوند می فرماید: برگرد و بنگر هر کسی در قلبش محبت تو یا ذریه تو باشد، دست او را گرفته و داخل بهشت کن"پیامبر(ص) پرسید: مشکلی پیش آمده؟ هیچ گاه این هنگام به نزد من نمی آمدی! زهرا(س) پرسید: پدر جان غذای فرشتگان چیست: پیامبر(ص) پاسخ داد: تسبیح و تقدیس خدا. پرسید: غذای ما آدمیان چیست: فرمود: سوگند به خدایی که جانم در دست اوست، یک ماه است که در منزل ما آتشی برای پختن غذا روشن نشده است، اما دخترم، فرشته وحی رزق و روزی معنوی برایم آورده که به تو ارمغان می دهم. سپس این دعا را به او آموخت:

یا رَبَّ الأولین و الآخرین! و یا خَیر الأولین والآخرین! و یا ذَالقُوّةِ المتین و یا أرحَمَ المساکین و أرحم الرّاحِمین.[38[

گاهی نیز تعاملات علمی زهرh و پدر به صورت غیر مستقیم بود به طوری که پیامبر(ص) در پاسخ پرسش های صحابه آن ها را به زهرا(س) ارجاع می داد و یا این که پیامبر(ص) پرسشی را در میان صحابه مطرح کرده اند و جز زهرا(س) کسی توانایی پاسخگویی نداشته است. مانند روزی که پیامبر(ص) پرسیدند: نزدیک ترین حالات زن به خداوند چه زمانی است؟ و زهرا(س) فرمود: لحظاتی که آن زن مشغول تدبیر امور متزل خود باشد و به تربیت و آموزش فرزندانش بپردازد، از هر زمان دیگر به خدا نزدیک تر است. پیامبر(ص) بعد از شنیدن پاسخ فرزندش فرمود: ان فاطمه(س) بضعة منی.[39[

این تعاملات فکری و خصوصا اخذ روایت از پدر، برای زهرا(س) خیلی اهمیت داشت.

زهرا(س) روایات پدر را نوشته و دسته بندی کرده و آن ها را به خدمتکار خود می داد، تا نگهداری نماید. به طوری که وقتی یکی از بندگان طالب علم به حضور زهرا(س) آمده و هنگام رفتن از زهرا(س) ارمغانی مکتوب می خواهد حضرت از خدمتکار خود می خواهد روایت ارزشمندی را که بیانگر حقوق همسایه، میهمان و... است، بیاورد و وقتی خدمتکار آن را نمی یابد، خطاب به او می فرماید، وای بر تو آن را پیدا کن، آیا نمی دانی ارزش آن برایم به اندازه حسن و حسین است؟[40[

زهرا و ارتحال پیامبر(ص)

یکی از مسایل قابل توجه در جلوه های رفتاری پیامبر(ص) و زهرا(س) نحوه برخورد آنها نسبت به جریان بیماری و مرگ پیامبر(ص) است.با توجه به این که رسول خدا می دانست که به زودی از دنیا خواهد رفت به عنوان یک پدر چه تدبیری در برابر آماده کردن فرزند خود به کار گرفت، فرزندی که تمام هم و غمش پدر بود؟و از طرف دیگر این فرزند با این مسئله چگونه برخورد نمود؟

در رابطه با پاسخ این سؤال گزارش های بسیاری وجود دارد که بررسی و پرداختن به آنها دورنمایی زیبا و عجیب به دست ما خواهد داد.

در یکی از روز های بیماری پیامبر(ص) زهرا(س) بالای سر ایشان نشسته و مرتب گریه و بیتابی می کرد. پدر چشمانش را باز نمود و فرمود: حبیب من چرا این چنین گریه می کنی؟ فرمودند: از مصیبت فقدان شما و سختی های بعد از شما. پیامبر(ص) در حالی که سعی در آرام کردن او داشت فرمود: دخترم گریه نکن که خدا با ماست اما بدان که خداوند به ما هفت خصلت عطا نموده که به احدی غیر از ما عطا نکرده: خاتم پیامبران که محبوب ترین خلق نزد خداست از ماست و آن پدر توست، وصی ما بهترین اوصیا است و آن همسر توست، شهید ما بالاترین شهداست که با دو بال به همراه ملائکه در بهشت پرواز می کند و او پسر عموی توست، دو سبط و سید این امت دو فرزند تو حسن و حسین هستند، بدان ای فاطمه(س) که خداوند از صلب فرزندت حسین نه نفر از ائمه معصوم را بیرون می آورد که آخرین آن ها مهدی است.

"قسم به خدا جابر در آن روز زهرا(س) مانند پرنده ای که دانه های خوب و مرغوب را از دانه های بد و پست جدا می کند، شیعیانش را از از میان دیگران جدا می سازد و شفاعت می نماید"گریه نکن که خدا از من به تو رحیم تر و مهربان تر است و این به دلیل مکانت و منزلت تو نسبت به من است و به دلیل جایگاه خاص تو در قلب من است، اما من از خدا در خواست کردم که تو را اولین شخص از اهل بیتم قرار دهد که به من ملحق میشود.[41[

با بررسی گزارش فوق نکات مهمی به دست می آید از جمله این که پیامبر(ص) با دادن بشارت ها و بیان فضائل و امتیازات خاندان زهرا(س) قصد دلداری دادن به زهرا(س) و آماده کردن او برای کنار آمدن با مسأله مرگ پدر را دارد. نکته مهم در گزارش این است که پیامبر(ص) در زمان مطرح کردن این افراد و فضائل آنها همه را به زهرا(س) منسوب نموده و او را ملاک شناسایی آنها قرار می دهد.

روزی در اثر شدت ناراحتی زهرا(س) پدر، علی(ع) را به یاری خود می خواند و دست زهرا(س) را در دست او قرار داده می فرماید: یا علی(ع) قسم به خدا که او ودیعه خدا و ودیعه رسول خدا در دست توست؛ پس آن را حفظ کن، قسم به خدا که او سیده زنان اهل بهشت است. علی(ع) من بدین مقام نرسیدم مگر آن که او را از خدا خواستم و خدا نیز او را بخشید. من راضی ام از کسی که فاطمه از او راضی باشد و پروردگار و ملائکه نیز راضی اند از آن چه فاطمه(س) از او راضی باشد.[42[

زهرا(س) نیز از آن جا که عالم ترین و متفکر ترین بانوی عالم است و بیش تر از هر کسی نسبت به عظمت و مقام پدرش شناخت و معرفت داشت، عمق این فاجعه را به خوبی احساس می کرد و از فقدان و خلأ ناشی از رحلت پدر و تأثیر این فاجعه عظیم در جهان هستی و آینده امت آگاه بود؛ لذا بسیار بی تابی می کرد تا بدان جا که نام او را جزء بکایین (بسیار گریه کنندگان) قرار دادند.[43[

در متون تاریخی آمده بعد از رحلت پیامبر(ص) کسی زهرا(س) را خندان ندید تا زمانی که از دنیا رفت.[44]

عشق به پیامبر(ص) برای زهرا(س) تجلی عشق به خداست؛ چون زهرا(س) عاشق پدر است، در حقیقت عاشق خداست و خداوند هم بر اساس حدیث قدسی، عاشق زهرا(س) است[45] و به همین دلیل است که خداوند زمانی که بی تابی زهرا(س) را در سوگ پدر می بینداو را دلداری داده و با بیان فضایل منتسبان به زهرا(س)، با پیشگویی ها و بشارت ها و در نهایت با نزول ملک او را آرام می کند. به طوری که در منابع تاریخی آمده است: زهرا(س) بعد از پدر ۷۵ روز زندگی کرد و در این مدت بسیار محزون بود.

به دلیل فقدان پدر آن چنان حزن و اندوهی بر او وارد شد که شدت و سختی آن را جز خداوند کسی نمی داند؛ لذا خداوند متعال ملکی را فرمان داد تا بر زهرا(س) فرود آید و با او سخن گوید شاید غم و اندوه او بر طرف شود.[46] و این بالاترین دل خوشی زهرا(س) بعد از پدر بود. این ملک زهرا(س) را از جایگاه و مکان پدر در آن دنیا و وقایع آینده و... با خبر می ساخت و با زهرا(س) سخن می گفت و علی(ع) آن مطالب را می نوشت و این همان مصحف زهرا(س) است.[47] و به همین دلیل است که یکی از نام های زهرا(س) محدثه است.

پی نوشت:

[1]. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین،ص۵۷ و مجلسی،بحار الانوار، ج ۴۳ ص ۱۹ ح ۱۹.

[3]. مجلسی؛ بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۱۹ و ۲۴ و امالی صدوق، ص ۱۱۲.

[4].

"زمانی که به در بهشت می رسند می ایستند از آن ها می پرسند، چرا توقف کردید؟ فاطمه(س) شما را شفاعت کرده است"قندوزی، بحارالانوار، ج ۲، ص ۳۲۲ و حاکم نیشابوری، مستدرک، ج ۳، ص ۱۵۷ و ابن ابی الفتح إربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج ۲، ص ۷۹ و صدوق، امالی، ص ۱۱۲.

[5]. ینابیع المودة، ج ۲، ص ۲۲۰ و ۲۰۴. مستدرک، ج ۳، ص۱۵۱ و بخاری، صحیح بخاری، ج۴، ص۲۲۰.

[6]. ینابیع المودة، ج۲، ص ۲۹۹ و حاکم نیشابوری، مستدرک، ج ۳، ص ۱۵۷.

[7]. شیخ طوسی، أمالی، ص۶۶۸.

[8].محمدکاظم قزوینی، فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت.

[9].

مائده(۵):۷۵.

[10]. نساء (۴):۶۹.

[11].شیخ محمد کجوری، الخصائص الفاطمیة، ج۱، ص۲۲۰.۲۱۹ و إربلی، کشف الغمة، ج۲، ص۱۰۰ و حاکم نیشابوری، مستدرک، ج۳، ص۱۶۱.

[12]. شیخ طوسی، استبصار، ج۱ص۱۹۹و کلینی، الکافی، ج۱ ص۴۵۹.

[13]. بحارالانوار، ج ۴۳، ص۶۴.

[14]. بحار الانوار، ج۴۳،ص ۲۴.

[15].

"بیش از هرچیز دستگاه حاکمه و نتایج سقیفه باعث شده بود که جریان سیاسی خاصی در حاکمیت قرار گیرد"شیخ طبرسی، احتجاج، ج۱، ص۱۳۳.۱۳۰ و ابن ابی طیفور، بلاغات النساء، ص۱۵.

[16].مناجات شعبانیه.

[17]. آل عمران (۳): ۱۰۳.

[18]. حر عاملی،وسایل الشیعه، ج ۲۱ ، ص ۴۷۶.

[19] میرزا حسین نوری، مستدرک الوسایل، ج۱۵ ص۱۶۹.

[20]. حاکم نیشابوری، مستدرک، ج۳،ص۱۵۵ و مجلسی،بحارالانوار،ج۴۳،ص۲۵ و لطف الله صافی، مجموعة الرسائل، ج۲، ۴۳۲.

[21].)لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بینکم کدُعاءِ بَعْضِکُم بَعْضاً(. نور(۲۴):۶۳.

[22].

ابن شهر آشوب، مناقب، ج ۳، ص ۱۰۲و بحار الانوار، ج ۴۳، ص۳۳و۳۲.

[23]. مائده (۵): ۵۵.

[24]. مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۹۲ و محمد بن علی الطبرانی، بشارة المصطفی، ص ۴۰۱.

[25]. همان.

[26]. عایشه می گوید:هیچ کسی را ندیدم که این قدر در چهره و سخن گفتن و راه رفتن به پدرش شباهت داشته باشد؛ بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۲۵ و ۲۳ و ص۵۵ و ۵۳.

"دستگاه حاکمه نیز بقاء خود را در گرو طراحی برخی قضایا می دید که بهناچار باعث انزوای سیاسی خاندان پیامبر(ص) می شد"همین مضمون از ام سلمه و جابر نیز نقل شده است.

[27]. اسراء(۱۷): ۲۹. در شأن نزول آیه گفته اند: زنی پسر خود را نزد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرستاد و از آن حضرت پیراهنش را به عنوان تبرّک درخواست کرد. پیامبر تنها پیراهن خود را داد و چون لباس دیگری نداشت، برای نماز از خانه بیرون نیامد. این آیه نازل شد تا پیام دهد که سخاوت، آن نیست که یکتا پیراهن خود را بدهی؛ طبری،جامع التبیان ،ج۱۵،ص۹۸ و قرائتی،تفسیر نور، ج۷، ص ۴۸.

[28].

سید حسین شیخ الاسلامی،مسند فاطمه زهرا(س)، ص۵۱ و ۵۰.

[29].بحارالانوار، ص۲۹و۴۶ و مناقب، ج ۳،ص۳۳۷.

[30]. بحار الانوار، ج۴۳، ص ۸۳ و ۸۲ و ۸۵. شیخ الاسلامی، مسند فاطمه زهرا(س)، ص۲۰۶ و ۲۰۵.

[31]. بحار الانوار،ج۴۳، ص۸۳ و ۸۲.

[32]. همان، ص ۶۴.

[33].

"فأنارالله بمحمد ظلمها...و قام فی الناس بالهدایة و أنقذهم من الغوایة و بصرهم من العمایة.."تفسیر عیاشی، ج۱، ص ۱۷۱و بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۱۹۷.

[34]. نزول ملائکه بر زهرا در بحث زهرا و مرگ پدر و جریان مصحف زهرا مورد بررسی قرار می گیرد.

[35]. در رابطه با معنای محدثه نقل قول های زیادی وجود دارد برخی گفته اند: محدث کسی است که ملائکه و ازجمله جبرئیل با آن ها سخن می گویند بدون آن که آن ها را ببینند. برخی دیگر گفته اند: کسی است که در ما فی الضمیرش مطالبی واقع می شود و این نوعی غیب و کرامت است که از جانب خداوند عطا می شود. امام صادق(ع) می فرماید: صدای ملک را می شنود اما شخص او را نمی بیند.

در این مورد رجوع کنید به: کلینی، اصول کافی، کتاب الحجة، ج۱، ص۲۷۰ و ۲۷۱.

[36]. الحاکم الحسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۷۶.

[37].شیخ الاسلامی، مسند فاطمه زهرا(س)، ص ۱۷۳.

[38]. بحار الانوار، ج۴۳،ص۱۵۳.

[39]. بحار الانوار، ج۴۳،ص۹۲.

[40].طبری، المسترشد، ص۱۶ و هیثمی، مجمع الزوائد، ج۸، ص۱۶۹.

[41]. ینابیع المودة، ج۲، ۲۰۹و بحار الانوار،ج۴۳،ص۴۸.

"ثم قبضه الله إلیه قبض رأفة و اختیار و رغبة....[15[شهادت می دهم که پدرم محمد(ص) بنده و فرستاده خداست"و مسند فاطمه، ص۳۴۸ و ۳۴۷.

[42]. مسند فاطمه، ص۴۲۰.

[43]. بکایین هشت نفر بودند: آدم، نوح، یعقوب، یوسف، شعیب، داود و زهرا :؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۱۰۴.

[44]. مناقب، ج۳، ص۱۲۰.

[45]. در حدیث قدسی آمده است: من احبنی عشقنی و من عشقنی قتلته.....؛ تبریزی انصاری،اللمعة البیضاء، ص۵۵۱.

[46].

مناقب، ج۳،ص۱۱۶و بحار الانوار، ج۴۳، ص۸۰و۷۹.

[47]. کلینی،اصول کافی، ج ۱،ص۲۴۰ و الخصائص الفاطمیه، ج۱، ص ۲۶۴و۲۵۷.

…………………………………………………………

مجله مطالعات قرآنی نامه جامعه (نامه جامعه) خرداد ۱۳۸۸ - شماره ۵۷