همه به «ارجان» نامحرم‌اند

پس از فیلمی که از مویه اسماعیل یغمایی، باستان‌شناس پیشکسوت بر سر ویرانه‌های مجموعه باستانی «اَرجان/ارگان» منتشر شد، شهرام زارع، یکی از باستان‌شناسانی که در تعیین عرصه و حریم این مجموعه باستانی نقش داشته است، گفت: درباره ارجان متأسفانه شاهد نبود شفافیتِ اطلاعات هستیم. اطلاعات پشت درهای بسته مانده و متخصصان و مردم درباره تصمیم‌هایی که درباره این مجموعه باستانی گرفته می‌شود، نامحرم تلقی شده‌اند.

این باستان‌شناس در ادامه گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: تا امروز هر آنچه شنیده‌ام از طریق دوستان و یا شایعات بوده است و از خود مراجع به طور مستقیم اطلاعات موثقی درباره مجموعه باستانی ارجان (ارگان) نشنیده و ندیده‌ام و حتی از ما نظر مشورتی هم خواسته نشده است. در این مدت، در رسانه‌ها یا رسانه‌های رسمی مرتبط با وزارت میراث فرهنگی و اداره کل میراث فرهنگی استان خوزستان نیز درباره ارجان اطلاعات روشنی درباره تغییرات جدید بیان نشده است. نقد بر این است که اطلاعات درباره ارجان به انحصار گرفته شده و به نوعی هم در آگاهی‌رسانی به متخصصان و هم عموم انحصار به وجود آمده و این‌ها در مجموع به زیان میراث است.

زارع ادامه داد: نکته دیگر این است که افرادی درباره ارجان اظهارنظر می‌کنند که درباره این موضوع صاحب آگاهی و تخصص نیستند و نباید اظهار نظر کنند، حال در هر سمتی که باشند.

"اطلاعات پشت درهای بسته مانده و متخصصان و مردم درباره تصمیم‌هایی که درباره این مجموعه باستانی گرفته می‌شود، نامحرم تلقی شده‌اند"از سوی دیگر، وقتی برای ارجان (ارگان) برنامه پژوهشی اجرا شده، و برای تعیین عرصه و حریم آن پژوهش شده، و بودجه و عمر صرف شده تا این عرصه و حریم معین و مصوّب شود، عقل سلیم حکم می‌کند اگر مشکلی هم وجود دارد برای آن‌که راهکاری پیدا شود نظر مشورتی بخواهند و بر مبنای آن اقدام کنند. به عنوان یکی از افراد عضو گروه تعیین عرصه و حریم باستان‌شناسی مجموعه ارجان تا جایی که اطلاع دارم چنین اتفاقی نیافتاده و تصمیم‌هایی که بر مبنای نظر متخصصان گرفته نشده باشد را نیز غیرتخصصی و ناآگاهانه می‌دانم. قضاوت من عجالتاً بر این است، مگر این‌که خلاف آن اثبات شود.

این باستان‌شناس درباره اظهارنظرهای مرتضی حصاری ـ رییس پیشین پژوهشکده باستان‌شناسی ـ درباره حریم ارجان که آن را «آرمانی» توصیف کرده که نیازمند بازنگری و تعیین «حریم اقماری» بوده است، تاکید کرد: تعیین عرصه و حریم ارجان فرایندی علمی بوده و پس از تعیین حریم نیز سه تا چهار سال مورد بحث و بررسی و بازبینی قرار داشت و نهایتاً تصویب و به استان خوزستان ابلاغ شده است. وقتی چنین فعالیتی صورت گرفته، افرادی که درباره این مورد خاص، آگاهی و تخصص ندارند نباید مبنای تصمیم‌گیری قرار گیرند. درباره تعابیر «آرمانی» و «تعیین حریم اقماری» چون روشن نیستند، اظهارنظر نمی­‌کنم.

لازم است ابتدا آن‌هایی که این موضوع را مطرح کرده‌اند شرح دهند که چه معنایی دارد. گاهی مدیران چون در زمان مناسب و به نحو جامع به مسؤولیت خود عمل نمی­‌کنند توانایی دیدن زنجیره رویدادها را از دست می‌دهند و چون از متخصصان کمک نمی‌گیرند قادر به فهم موضوعات نیستند و اظهار نظرهای عجیب می­‌کنند.

زارع همچنین بیان کرد: مدیریت فعلی در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نباید اجازه دهد میراث منفی که از مدیریت‌های سابق به جا مانده و معضلات و مشکلاتی که از قبل انباشت شده است، مسیر تصمیم­‌گیری‌ها را تعیین کند. باید با ذهن شفاف و باز درباره موضوع ارجان و موارد مشابه مواجهه صورت گیرد.

او اضافه کرد: شنیده‌­ام در جلسه­‌ای که با حضور برخی مدیران پیشین میراث فرهنگی برگزار شده و بدون حضور متخصصان درباره عبور خط لوله آب از درون عرصه ارجان تصمیم‌­گیری شده است. اگر این درست باشد اتفاق خوبی نیست. چنین تصمیمی را حاصل مدیریت فعلی میراث فرهنگی نمی‌دانم، بلکه تداوم اشتباهات مدیریتی پیشین می‌دانم.

"در این مدت، در رسانه‌ها یا رسانه‌های رسمی مرتبط با وزارت میراث فرهنگی و اداره کل میراث فرهنگی استان خوزستان نیز درباره ارجان اطلاعات روشنی درباره تغییرات جدید بیان نشده است"پیشنهاد می‌کنم مدیریت فعلی و معاونت میراث فرهنگی تصمیم بگیرند میراث منفی مدیریتی در این موارد که مربوط به گذشته است، ادامه پیدا نکند. توصیه و پیشنهادم این است که دوغ از دوشاب جدا شود.

این باستان‌شناس در ادامه یادآور شد: در دهه­‌های گذشته چند مرتبه فعالیت‌هایی برای شناخت و پژوهش، و نجات و حفاظت از میراث باستان­شناختی ارجان انجام شده است؛ یک دوره در سال‌های پیش از انقلاب جسته و گریخته کارهایی صورت گرفت. در دهه ۶۰ طی فعالیت‌های عمرانی و سدسازی و به شکل تصادفی میراث باستان­‌شناختی ارگان آسیب جدی دید و آرامگاهی عیلامی پدیدار شد که از سوی باستان‌شناسانی چون زنده‌­یادان خلیلیان و کابلی و آقایان توحیدی و یغمایی در شرایط بسیار سختی کاوش شد، اما محوطه به امان خدا رها شد و نهادهایی که مسؤول نظارت و حفاظت بودند به وظایف خود عمل نکردند. اتفاقاً فیلم گریه‌های غم­بار استاد یغمایی ـ که به تازگی منتشر شده است ـ در سوگ همان منطقه و محوطه است. در دهه ۸۰ خورشیدی دوباره فعالیت‌هایی آغاز شد، پایگاه میراث فرهنگی در ارجان ایجاد شد و همزمان، عرصه و حریم این مجموعه از سوی گروهی به سرپرستی دکتر کامیار عبدی معین شد و کل شهرستان بهبهان هم طی چند فصل بررسی باستان‌­شناسی شد.

در دهه ۹۰ خورشیدی هم دکتر عباس مقدم کارهای قابل توجهی را در بهبهان انجام دادند و فعالیت‌های مهم پژوهشی و حفاظتی در محوطه «چگاسفلی» انجام دادند. در کنار این‌ها البته فعالیت‌هایی از سوی کارشناسان استان هم انجام شده بود.

زارع گفت: علی­‌رغم این فعالیت‌ها، نقطه ضعف این است که هر بار مدیریت‌های ناپایدار و نابلد چه در اداره کل میراث فرهنگی خوزستان و چه در ستاد (تهران) مانع شکل گرفتن برنامه‌ای جامع، درازمدت و منسجم برای شناخت و حفاظت از میراث غنی این منطقه شده‌اند. دوستانی که در مدیریت میراث فرهنگی هستند بررسی کنند چه اتفاقی افتاده که چند موج حفاظتی و پژوهشی تاکنون در ارجان و بهبهان شکل گرفته و هر بار قطع شده است و حال کار به این‌جا رسیده که فیلم گریه و سوگواری یک باستان‌شناس پیشکسوت بر سر ویرانه‌های ارجان منتشر می‌شود.

تابستان سال گذشته تصاویر ماهواره‌ای از ارجان منتشر شد که نشان می‌داد بخشی از این مجموعه باستانی موسوم به مسجد، صاف و تخریب شده است. این تصاویر توسط google earth در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ گرفته شده بود، اما مدیر پایگاه میراث ملی ارجان و چگاسفلی در واکنش به آن گفت که «نمی‌گویم که هیچ تخریبی در منطقه انجام نمی‌شود، اما در این سطح که در این عکس‌ها به تصویر درآمده، نیست.» همان موقع، بحث بر سر این بود که حریم ۴۰۰ هکتاری ارجان اصلاح شود، این را رییس وقت پژوهشکده باستان‌شناسی به ایسنا گفته بود.

مرتضی حصاری ـ رییس پیشین پژوهشکده باستان‌شناسی ایران ـ به ایسنا گفته بود که تعیین ۴۰۰ هکتار عرصه و حریم برای ارجان "آرمانی" بوده و چنین عرصه و حریمی برای مناطقی که می‌توان مبتنی بر اصول چندگانه تصمیم‌گیری کرد، شاید عالی باشد، اما واقعیت این است که وقتی این عرصه و حریم تعیین می‌شد تعرض‌ها و فعالیت‌هایی در آن منطقه انجام شده بود. از همین رو، لازم است آثار اطراف کارخانه سیمان بررسی شود و منظر فرهنگی برای آن درنظر گرفته شود و قسمت‌هایی از این محدوده که دارای میراث فرهنگی است به صورت اقماری بازنگری شود تا کارخانه سیمان هم اجازه تعرض نداشته باشد.

ارجان یکی از غنی‌ترین محوطه‌های باستانی ایران است که قدمت آن به دوران عیلامی، ساسانی و اسلامی نسبت داده‌ شده است و به واسطه ویژگی‌هایی که در معماری دارد، از جمله استفاده از ملات قیر و اندود گچ و همچنین آثاری که از آن کشف شده همچون جام طلایی که سمبل ایران در المپیک توکیو نیز بود و حلقه زرین قدرت، شهرت تاریخی و جهانی دارد.