فرهنگستان چگونه واژه می‌سازد؟

آفتاب‌‌نیوز :

نشست «واژه‌گزینی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی» به مناسبت ۲۵ اردیبهشت، روز «پاسداشت زبان فارسی و بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی» با سخنرانی نسرین پرویزی، معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی و با حضور جمعی از دانشجویان و علاقه‌مندان به زبان فارسی توسط اتحادیه انجمن‌های علمی ــ دانشجویی زبان و ادبیات فارسی و با همکاری فرهنگستان زبان و ادب فارسی به صورت مجازی برگزار شد.

فکر می‌کنند واژه‌گزینی تنها گروه فرهنگستان است

نسرین پرویزی در ابتدای این جلسه به ارائه تاریخچه‌ای از روند کار فرهنگستان پرداخت و گفت: فرهنگستان فعلی فرهنگستان سوم است. فرهنگستان اول سال ۱۳۱۴ تشکیل شد و تا سال ۱۳۲۳ فعال بود و در آن دوران حدود ۱۷۰۰ واژه را منتشر کرد و ۳۰۰ واژه گم‌شده در صورت‌جلسات‌شان بود که جمعا دوهزار واژه توسط فرهنگستان اول کار شد. فرهنگستان دوم از حدود سال ۱۳۴۹ تشکیل شد و تا سال ۱۳۵۸ وجود داشت اما در سال‌های آخر فعالیتی نداشتند و از مصوبات قطعی آن‌ها اطلاعی در دست نداریم اما ۶۰۰ واژه بررسی‌شده و یکی‌دو جزوه مختصر را داریم که می‌دانیم مصوبات فرهنگستان دوم است که تعداد کل آن‌ها به حدود شش‌هزار واژه می‌رسد که البته حداکثر ۶۰۰ واژه از آن‌ها را تصویب کردند. به هر حال اسناد و مدارک فرهنگستان دوم در اختیار فرهنگستان سوم قرار نگرفت و ما بر اساس تجربیات خودمان شروع به کار کردیم.

او افزود: فرهنگستان سوم در شهریورماه سال ۱۳۶۹ آغاز به کار کرد و سال گذشته ۳۰ساله شد. در این مدت، از ابتدا گروه واژه‌گزینی در زمره گروه‌های اصلی فرهنگستان قرار داشت اما فعالیت آن شروع نشده بود تا این‌که در سال ۱۳۷۳ آقای دکتر غلامعلی حداد عادل به ریاست این گروه منصوب شدند (البته آن زمان مرحوم دکتر حبیبی رئیس فرهنگستان بودند) و ما عملا از اسفند ۱۳۷۳ کار واژه‌گزینی را از صفر شروع کردیم.

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی سپس به معرفی گروه‌های مختلف فرهنگستان پرداخت و بیان کرد: این فرهنگستان به غیر از گروه واژه‌گزینی که یکی از گروه‌های بزرگ آن است، چندین گروه دارد: گروه فرهنگ‌نویسی، گروه ادبیات معاصر، گروه ادبیات تطبیقی، گروه ادبیات انقلاب اسلامی و ...؛ این‌ها همه به نوعی جزء گروه‌های پژوهشی اصلی فرهنگستان هستند ولی مثل همه فرهنگستان‌ها فعالیت واژه‌گزینی بیشتر از هر گروه دیگری بر سر زبان مردم است و با آن سروکار دارند، شاید چون کار مردمی‌تر است، همه فکر می‌کنند واژه‌گزینی تنها گروه فرهنگستان است و احتمالا کل فرهنگستان با این یک گروه کار می‌کند.

از روی خامی مصوباتی داشتیم

پرویزی سپس به توضیح جزئیات بیشتری در خصوص آغاز کار واژه‌گزینی توسط فرهنگستان فعلی پرداخت و گفت: قبل از این‌که گروه واژه‌گزینی کارش را شروع کند، تحقیقی در فرهنگستان‌ شده بود بر روی واژه‌های عمومی‌ای که از ۱۲۰ نشریه در طول یک ماه انتخاب شده بودند، و این‌ دست‌مایه کار گروه واژه‌گزینی شد.

"فرهنگستان اول سال ۱۳۱۴ تشکیل شد و تا سال ۱۳۲۳ فعال بود و در آن دوران حدود ۱۷۰۰ واژه را منتشر کرد و ۳۰۰ واژه گم‌شده در صورت‌جلسات‌شان بود که جمعا دوهزار واژه توسط فرهنگستان اول کار شد"وقتی گروه کارش را شروع کرد، ما این مجموعه را داشتیم و لزوما هم نمی‌شد برای همه این‌ها واژه‌گزینی کرد، از جمله واژه‌های عمومی زبان که بسامد بالایی داشتند. برای همین گروه واژه‌گزینی فکر کرد که بهتر است دسته‌بندی‌ای انجام دهد.

او در ادامه اظهار کرد: ما همان اوایل جزوه‌ای تحت عنوان «راهنمای تعیین اولویت‌ها» تهیه کردیم، بر این اساس که واژه‌های عمومی چند دسته هستند، در واقع ممکن است همه واژه‌ها توسط عموم استفاده شوند اما لزوما عمومی تلقی نمی‌شوند.

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی سپس درباره انواع واژه‌های عمومی توضیح داد: یک دسته از واژه‌ها هستند که عموم مردم از آن‌ها استفاده می‌کنند و ممکن است خیلی علمی نباشند، این‌ها را عمومی تلقی می‌کنیم؛ گروه دیگری هستند که واژه‌های عمومی‌شده علوم و فنون‌اند، یعنی از علوم و فنون وارد زبان عموم می‌شوند؛ دسته سوم واژه‌های مشترک علوم و فنون هستند، یعنی دسته‌ واژه‌هایی هستند که ما در علوم داریم و مردم هم از آن‌ها استفاده می‌کنند ولی بعضی از آن‌ها واژه‌های پایه‌ علوم هستند و ما می‌توانیم آن‌ها را در علوم مختلف اولویت بدهیم؛ تعدادی هم واژه‌های مراتب بالای علمی هستند و مخاطبان کمی دارند. این جزوه الگوی کار ما قرار گرفت و ما دسته‌واژه‌های عمومی را به همین صورت به شورای فرهنگستان (که آن زمان تصمیم‌گیرنده نهایی بود) می‌بردیم.

او افزود: شورای واژه‌گزینی تصمیم می‌گرفت که کدام واژه‌ها باید معادل‌گزینی شوند، برای همین این واژه‌ها دسته‌بندی می‌شدند. آن وقت آن‌هایی که وارد زبان عموم مردم شده بودند، به واژه‌گزینی نیاز نداشتند و فرهنگستان آن‌ها را از دستور کار خارج می‌کرد و آن‌هایی که به معادل‌سازی نیاز داشتند، در دستور کار فرهنگستان قرار می‌گرفت. اما پیش از این‌که شورای واژه‌گزینی شکل بگیرد، اصول و ضوابطی از همان سال ۶۹ تا ۷۳، براساس اصول و ضوابط فرهنگستان‌های اول و دوم و فرهنگستان‌های کشورهای عربی مثل مصر، مراکش و ...

و نیز ضمن توجه به الگوی فرهنگستان‌های کشورهای اروپایی مثل فرانسه که فرهنگستان از روی آن الگوبرداری شده، در ۹ بند تدوین شده بود. پس از این‌که گروه واژه‌گزینی کارش را شروع کرد، ضمن این‌که به واژه‌های عمومی می‌پرداخت، بنا شد که این اصول و ضوابط را هم شرح دهد. بنابراین پژوهشگران گروه (حدودا پنج نفر) هر یک شروع کردند به شرح یک یا دو بند از این اصول و ضوابط. و اصول و ضوابط شرح داده و منتشر شد و دست‌مایه کار ما قرار گرفت و بعد کار واژه‌گزینی واژه‌های عمومی در دستور کار قرار گرفت.

نسرین پرویزی همچنین ضمن بیان چگونگی تهیه کاربرگ‌ها برای هر واژه در سال‌های آغاز کار گروه واژه‌گزینی، گفت: در آغاز خیلی کارمان ابتدایی بود، رایانه به این شکل نبود و در نتیجه ما چهارشنبه‌های هر هفته تعریف‌ها را از فرهنگ‌های مختلف کپی می‌گرفتیم و آن‌ها را می‌بردیم، اسامی و توضیحات فرهنگ‌ها را دستی به آن‌ها اضافه می‌کردیم، بعد کپی می‌گرفتیم و به هم می‌چسباندیم و در اختیار استادان قرار می‌دادیم و در جلسه براساس این‌ها تصمیم‌گیری می‌شد. کار ما در آن زمان خیلی خام بود، چون به واژه‌هایی پرداختیم مثل «ایمیل» که بعدها خیلی رشد کرد و طبیعتا معادلی که آن زمان می‌توانستیم انتخاب کنیم، خیلی علمی کار نکردیم و به خانواده واژه توجه نکردیم چون سابقه‌ای برای این کار نداشتیم.

"وقتی گروه کارش را شروع کرد، ما این مجموعه را داشتیم و لزوما هم نمی‌شد برای همه این‌ها واژه‌گزینی کرد، از جمله واژه‌های عمومی زبان که بسامد بالایی داشتند"ما حتی برای تهیه این کاربرگ‌ها پیش خیلی از استادان خارج از فرهنگستان که سابقه فرهنگ‌نویسی داشتند رفتیم. برای همین این کاربرگ‌ها خام آماده شد و شاید مقداری از روی خامی مصوباتی داشتیم. برای نمونه «ایمیل» را آن زمان گفتیم خوب است که «پیام‌نگار» بگذاریم. ولی بدون توجه به این‌که “e”یک خوشه واژه عظیم خواهد داشت. و این نشان می‌داد ما درست فکر نکردیم.

البته بعدها تجدید نظر کردیم و تغییراتی دادیم.

توجهی به نظرات همکاران ما نداشتند

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان درباره تشکیل زیرگروه‌های تخصصی این بخش بیان کرد: از سال ۷۵ که به این‌گونه واژه‌ها برخورد کردیم احساس کردیم که لازم است گروه‌های واژه‌گزینی تخصصی تشکیل دهیم، برای همین کارگروه‌هایی را راه‌اندازی کردیم، منتها در آن زمان ما خودمان نمی‌توانستیم و به ذهن‌مان نرسید که افرادی را دعوت کنیم و فکر کردیم بهتر است با فرهنگستان‌های علوم و علوم پزشکی و بعدها فرهنگستان هنر وارد مذاکره شویم و از متخصصین آن‌ها خواهش کنیم فرصتی را به کار واژه‌گزینی اختصاص دهند. این کار به همین منوال پیش رفت و خیلی هم سخت بود، چون این استادان اصلا به پژوهشگر غیرمتخصص ما در جلسه‌شان توجهی نمی‌کردند و توجهی به نظرات همکاران ما نداشتند و معتقد بودند هر چه می‌گویند باید تصویب کنیم. این به همین شکل پیش رفت، در سال ۱۳۷۸ در شورای عالی انقلاب فرهنگی واژه‌گزینی دیگر خاص فرهنگستان زبان و ادب فارسی شد و بنا شد فرهنگستان‌های دیگر اعضایی را به فرهنگستان زبان بفرستند.

پرویزی همچنین ادامه داد: کم‌کم از سال‌های بعد شروع به برگزاری دوره‌های واژه‌گزینی کردیم تا افرادی که جذب می‌شوند این دوره‌ها را بگذرانند. در نتیجه گروه‌های مختلف واژه‌گزینی تشکیل شد، هر چند که در ابتدا پذیرای نظرات یکدیگر نبودند اما کم‌کم شکل بهتری گرفت و الان حدود ۳۰۰، ۴۰۰ استاد با ما همکاری می‌کنند.

او ضمن ارائه توضیحی درخصوص نحوه کار گروه‌های واژه‌گزینی، گفت: مرتب با اختلاف نظر استادان رشته‌ها مواجه بودیم، بنابراین بنا را بر این گذاشتیم گروهی که کارش را شروع می‌کند حتما باید چند منبع معتبر به ما معرفی کند و تعریف‌ها را از منابع معتبر استخراج کند تا منابع در کاربرگ‌ها باشند و بتوانیم جواب‌گوی استادان باشیم.

واژه‌ها پشت در شورای فرهنگستان می‌ماندند

نسرین پرویزی از چگونگی سپردن تصویب واژه‌ها به عهده شورای واژه‌گزینی هم گفت: چون شورای فرهنگستان مسئولیت رسیدگی به همه امور را دارد، کار تصویب واژه‌ها طول می‌کشید و واژه‌ها پشت در شورای فرهنگستان می‌ماندند تا تصویب شوند اما از سال ۱۳۸۴ شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب کرد که وظیفه تصویب واژه‌ها بر عهده شورای واژه‌گزینی گذاشته شد. شورای واژه‌گزینی ابتدا متشکل از برخی اعضای پیوسته فرهنگستان بود اما بعد از مدتی احساس کردیم لازم است کسانی که در حوزه واژه‌گزینی کار کرده‌اند و نیز برخی افراد فنی در این شورا باشند.

"اما پیش از این‌که شورای واژه‌گزینی شکل بگیرد، اصول و ضوابطی از همان سال ۶۹ تا ۷۳، براساس اصول و ضوابط فرهنگستان‌های اول و دوم و فرهنگستان‌های کشورهای عربی مثل مصر، مراکش و .."بنابراین بعد از این، شورای واژه‌گزینی به چهار شورا افزایش پیدا کرد که هر هفته تشکیل می‌شدند. به مرور گروه‌ها هم افزایش پیدا کردند، اکنون حداقل ۵۵ گروه فعال داریم، اما تا ۹۰ حوزه هم واژه‌گزینی کرده‌ایم، برخی تعطیل شدند، برخی هم کارشان به اتمام رسید.

او سپس به انتشار دفترهای واژه‌های مصوب از سال ۱۳۸۴ که حاصل کار سالانه گروه‌ها است اشاره و بیان کرد: تا کنون ۱۶ دفتر را منتشر کرده‌ایم، اما متاسفانه در سال ۹۹ نتوانستیم به دلیل شیوع ویروس کرونا مصوبات‌مان را منتشر کنیم. اما دفتر ۱۷و ۱۸ را در یک مجلد جمع‌آوری کردیم که اکنون زیر چاپ است.

پرویزی همچنین اظهار کرد: سال ۸۴ که مجددا ریاست فرهنگستان و به تبع گروه واژه‌گزینی بر عهده مرحوم حبیبی گذاشته شد، فراخوانی را برای انجمن‌های علمی منتشر کردیم و خواستیم تسهیلاتی در اختیار انجمن‌ها گذاشته شود تا در زمینه واژه‌گزینی با فرهنگستان همکاری کنند. خوشبختانه در آن زمان حدود ۳۰ انجمن اعلام آمادگی کردند و جلساتی با آن‌ها برگزار می‌شد و با گروه‌های واژه‌گزینی در ارتباط بودند.

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان سپس بیان کرد: همین‌طور که کار گسترش پیدا کرد، احساس کردیم اصول و ضوابط فرهنگستان بعد از ۱۰ سال ضعف‌هایی دارد. برای همین اصول و ضوابط واژه‌گزینی در فرهنگستان را در اختیار برخی از استادان صاحب‌نظر و متخصصان دیگر قرار دادیم و این بازنگری کامل شد و در نهایت تحت عنوان اصول و ضوابط واژه‌گزینی مجددا به چاپ رسید و اخیرا در قالب کتاب منتشر شد و آخرین ویرایش‌ها را انجام دادیم و فکر می‌کنیم که دیگر ضعفی نباید داشته باشد.

او در ادامه ضمن ارائه توضیحی درخصوص روند کار گروه‌ها پس از تهیه پیکره واژه، از شکل‌گیری شوراهای هماهنگی گفت.

به گفته پرویزی واژه‌ها قبل از تصویب در شورای واژه‌گزینی در اختیار شوراهای هماهنگی قرار می‌گیرند تا بررسی شوند که واژه در گروه دیگری در صورت وجود تعریف و معادل یکسانی دارد یا خیر، که در مواردی به دلیل اختلافات موجود بین گروه‌ها کار یک واژه‌ تا مدت‌ها مسکوت می‌ماند و پس از بررسی‌های بیشتر مجددا بررسی می‌شود.

ساختار گروه واژه‌گزینی و عضویت در موسسه بین‌المللی اصطلاح‌شناسی

نسرین پرویزی در بخش دیگری از صحبت‌های خود به تشریح ساختار گروه واژه‌گزینی پرداخت: گروه واژه‌گزینی یک شورا دارد که در راس است، رئیس، معاون و تعدادی مشاور دارد.

علاوه‌بر این بخش‌های مختلفی داریم؛ یک بخش برون‌سپاری‌ است، یک بخش روابط عمومی، یک بخش استاندارد، پژوهشکده واژه‌گزینی و ... .

او در توضیح گروه روابط عمومی واژه‌گزینی گفت: از سال ۱۳۷۵ که قانون منع به‌کارگیری اسامی و اصطلاحات بیگانه در مجلس تصویب شد و آیین‌نامه آن هم در سال ۱۳۷۸ در هیئت دولت به تصویب رسید، فرهنگستان موظف است به سوال‌هایی مبنی بر فارسی بودن یا نبودن نام‌های شرکت‌ها، کالاها و ... پاسخ دهد. این قانون در این سال‌ها به درستی اجرا نشده، فرهنگستان مرتب درگیر بوده اما می‌بیند علی‌رغم این‌که لفظی را رد کرده، فردا در تابلو تبلیغاتی در شهر موجود است. البته با کمک شورای پاس‌داشت زبان فارسی چندسالی است توانسته‌ایم این قضیه را جلوتر ببریم ولی به هماهنگی خیلی از دستگاه‌ها با هم نیاز دارد.

"و نیز ضمن توجه به الگوی فرهنگستان‌های کشورهای اروپایی مثل فرانسه که فرهنگستان از روی آن الگوبرداری شده، در ۹ بند تدوین شده بود"برای همین از آن زمان روابط عمومی ایجاد کردیم که به کار نام‌یابی می‌پردازد و پاسخ‌گوی نیازهای خیلی از مراجعین است.

پرویزی درخصوص کار برون‌سپاری و استاندارد گروه واژه‌گزینی نیز توضیحاتی داد.

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان سپس بیان کرد: از سال‌ها قبل فرهنگستان احساس کرد که باید کارش را مطابق استانداردهای بین‌المللی پیش ببرد، برای همین ما با موسسه بین‌المللی اصطلاح‌شناسی ارتباط برقرار کردیم و به عضویت آن درآمدیم و یکی از همکاران ما مرتبا در اجلاس‌های آن شرکت می‌کند. همچنین فرهنگی چندزبانه توسط این موسسه در حال نوشتن است که ما داریم اصطلاحات فارسی را هم به آن اضافه می‌کنیم.

او ادامه داد: از سال ۱۳۸۱ به بعد ما احساس کردیم همان‌طور که واژه‌گزینی در تعدادی از کشورهای دنیا به عنوان یک رشته تدریس می‌شود، به دنبال این بودیم که این را به صورت علمی در کشورمان بومی کنیم. از ۸۱ آغاز به کار کردیم و دو سال طول کشید تا توانستیم رشته کارشناسی ارشد واژه‌گزینی و اصطلاح‌شناسی را به تصویب وزارت علوم برسانیم. امسال هفتمین دوره آزمون این دوره برگزار می‌شود.

او در پایان از آغاز همکاری و تداوم بیشتر گروه واژه‌گزینی با گروه گویش‌های فرهنگستان نیز خبر داد.

ادامه این نشست با پرسش و پاسخ حاضران با نسرین پرویزی پی گرفته شد.