یوسف صانعی، فقیه سنت‌شکنِ نواندیش

چکیده :آراء نوین فقهی صانعی بر پایۀ باور به کرامت ذاتی انسان، کتاب و سنت اصیل، عقلانیت، عدالت و برابری، اخلاق و حقوق بشر، درخور پژوهش‌های علمی، تبویب و معرفی به کسانی است که به گوهر و آموزه‌های معنوی اسلام دل بسته اند و می‌کوشند با دوری جستن از بدعت‌ها، خرافات و غلو- که در «اسلام تاریخی» صورت‌بندی می‌شود-، راه دین‌داری اصیل و مؤمنانه را...

سید علی محمودی

یار مفروش به دنیا که بسی سود نکرد
آن‌که یوسف به زر ناسَره بفروخته بود.
حافظ

یوسف صانعی(۱۳۹۹- ۱۳۱۶) عالم و فقیه نواندیش، آزادیخواه، عدالت‌طلب و مبارز ضد استبداد و خودکامگی، پس از عمری تلاش و مجاهدت فکری و علمی، رخ در نقاب خاک کشید و به دیدار معبود شتافت.

آراء فقهی این شخصیت علمی که با روشن‌بینی و در نظر گرفتن موقعیت زمان و مکان از نگاهی ژرف و انتقادی و محیط به مطاوی کتاب و سنت برخاسته بود، در دین‌داری آگاهانه و مؤمنانه در زمانۀ ما تاثیرگذار بود.

صانعی با گذشت زمان و در بستر تحولات اجتماعی و سیاسی نیم قرن اخیر ایران، با مطالعات متکثر و چند منبعی، کسب تجربیات تاریخی و اجتماعی، با بهره‌گیری از روش گفت‌و‌گو، هم‌اندیشی و تعامل، به ژرفا و تراز تحلیل‌ها و ارزیابی‌های خود افزود. او به تدریج به پختگی، سنجیدگی و استقلال دست یافت.

صانعی از اشخاصی بود که وقتی به حقیقت می‌رسند، از بازنگری و اصلاح اندیشه‌ها، خط مشی‌ها و تصمیمات خویش، تردید و درنگ به خود راه نمی‌دهند و اشتباهات خود را تصحیح می‌کنند؛ زیرا باور دارند که انسان موجودی خطاپذیر است. صانعی همواره درحال بازنگری انتقادی در یافته‌ها و آراء خود بود. او پس از وانهادن چند سِمَت دیوانی در دهۀ نخست انقلاب، در سال‌های بعد تا واپسین دم حیات، در کلام و رفتار، به بینش سنجیدۀ” استقلال نهاد دین از حکومت” رسیده بود. صانعی که«نور ز خورشید» می‌جست، در این سلوک و صیرورت فَرارونده، مانند همۀ آزادگان، رنج‌ها کشید، بی‌مهری‌ها دید، مضایقی را تحمل کرد و حتی حریم شخصی او و دفاترش، آماج تطاول نامردمانِ اخلاق ستیز و بی‌آزرم و از تیرۀ«ارباب بی‌مروت دنیا» قرار گرفت.

آراء نوین فقهی صانعی بر پایۀ باور به کرامت ذاتی انسان، کتاب و سنت اصیل، عقلانیت، عدالت و برابری، اخلاق و حقوق بشر، درخور پژوهش‌های علمی، تبویب و معرفی به کسانی است که به گوهر و آموزه‌های معنوی اسلام دل بسته اند و می‌کوشند با دوری جستن از بدعت‌ها، خرافات و غلو- که در «اسلام تاریخی» صورت‌بندی می‌شود-، راه دین‌داری اصیل و مؤمنانه را بپیمایند.

نظرات دین‌شناسانۀ صانعی، تداوم و احیاء سنت نوآورانۀ عالمان دینی در سده‌های دور است.

"او پس از وانهادن چند سِمَت دیوانی در دهۀ نخست انقلاب، در سال‌های بعد تا واپسین دم حیات، در کلام و رفتار، به بینش سنجیدۀ” استقلال نهاد دین از حکومت” رسیده بود"نظرات فقهی او نمی‌توانست بدون وارسی سنت‌ها و مکتب‌های فقهی در درازنای تاریخ، با نگرش انتقادی و سنجشگریِ متأملانه همراه نباشد. امید است این مسیر درشت و ناهموار اما نوگرایانه و راهگشا، در زیست و سلوک عالمان دینیِ مستقل ما، تداوم یابد.

درگذشت این عالم فرهیخته، سلیم‌النفس، متواضع، شجاع و اخلاق‌مدار، کاری خُرد نیست، بلکه سُلمه‌ای است برای جماعت دانشمندان اصیل و نوگرای دینی و نیز مؤمنان باورمند به اسلام نبوی، علوی و حسینی.

نام، یاد و آثار یوسف صانعی جاودانه باد.