پشت پرده عدم مقاومت ارتش در برابر تجاوز متفقین

دستورات ارتش تحت امر رضاشاه بر خلاف انتظار چنین موقعیتی، ناظر بر ترک مخاصمه بود و به استثنای مقاومت‌های مختصری در برخی نقاط(۱) فرماندهان لشکرها و تیپ‌های خراسان، گرگان، مازندران، گیلان و آذربایجان، همگی فرار را برقرار ترجیح دادند. نیروی دریایی جنوب که در نخستین ساعات حمله متفقین زیر آتش توپ رزمناوهای انگلیسی قرار گرفته بود، بدون هیچ مقاومتی از هم فرو پاشید. در تهران، تبریز و اهواز به هواپیماهای نیروی هوایی اجازه پرواز داده نشد و در دومین روز حمله متفقین، لشکرهای ۱ و۲ پایتخت منحل و سربازان مرخص شدند.(۲)

این، همان ارتشی بود که در دوره رضاشاه هر سال بیش از ۴۰ درصد بودجه را به خود اختصاص داده بود و از سال ۱۳۰۶ تا ۱۳۲۰ به میزان ۴۷ درصد از درآمد نفت مستقیم و بدون ورود به بودجه عمومی صرف خرید اسلحه و مهماتش شده بود.(۳)

البته به نظر نمی‌رسد رضاشاه چندان هم غافلگیر شده باشد و این اقدامات ناشی از شوک یک حمله غافل‌گیرانه باشد؛ چرا که چند روز پیش از آن، در ۲۸ مرداد ۱۳۲۰ نه تنها مراسم پایان سال تحصیلی دانشکده افسری را یکماه جلوتر از رویه همه ساله برگزار کرد، بلکه در میانه مراسم ، امور را به ولیعهد خود سپرد و دانشنامه‌ها و جوایز را محمدرضا اعطا کرد.(۴)  و به این وسیله، سلسله مراتب ارتش را برای انتقال قدرت آماده کرده بود.

اشغال ایران البته برای بسیاری قابل انتظار نبود؛ خاصه آنکه مواضع رسمی متفقین چیز دیگری بود. به عنوان مثال رادیو مسکو در ۱۳ تیرماه ۱۳۲۰ اظهارات اسمیرنوف سفیرکبیر جدید شوروی در تهران را پخش کرد که ضمن اشاره به استحکام روابط حسنه میان ایران، شوروی و بریتانیا، این مناسبات را بهترین دلیل بر کذب بودن خبر طرح نقشه‌های انگلیس و شوروی علیه ایران دانست و مدعی شد نه روس‌ها نسبت به ایران دعاویی دارند و نه دولت انگلستان قصد فرستادن نیروهای هندی به ایران را دارد.(۵) همچنین درست یازده روز پیش از این حمله، منشور آتلانتیک منتشر شده بود که طی آن چرچیل و روزولت رئیس جمهور آمریکا آزادی و استقلال و حق تعیین سرنوشت را برای کلیه ملت‌های جهان به رسمیت شناخته بودند.(۶)

اما این سیاست پیشتر به رضاشاه ابلاغ شده بود و با اینکه در نیمه دوم مردادماه، از طریق علی منصور(۷) پیغام فرستاد که «نه فقط خطوط ارتباطی و راه‌آهن ایران را در اختیار سه کشور قرار خواهد داد، بلکه مراقبت این راه‌ها هم را عهده‌دار خواهم شد.» اما سرریدر بولارد وزیر مختار انگلیس و اسمیرنوف سفیر شوروی در کاخ سعدآباد به او ابلاغ کردند که «طرح ورود ارتش سه کشور به ایران تصویب شده است و از دستشان کاری برنمی آید.» فردوست پس از بیان این موارد به نقل از محمدرضاشاه، می‌افزاید: «پس از این مذاکرات، رضاخان، آن مرد پرقدرت یکباره فرو ریخت و به فردی ضعیف و غیر مصمم تبدیل شد و در ظرف چند روز قیافه و اندامش آشکارا پیرتر و فرسوده تر گردید.»(۸) او می‌افزاید: «در مملکتی که رجال آن همه عامل انگلیس بودند، و در ارتشی که امرای آن عموما سرسپرده دیرینه انگلیس بودند، و برای شاهی که همه می‌دانستند به وسیله انگلیس به قدرت رسیده بود، مقاومت در مقابل انگلیس و متحدین او خنده دار بود؛ به هرروی نیروهای متفقین وارد ایران شدند. آمریکایی ها از جنوب آمدند و در خرمشهر پیاده شدند و در یک ستون در خوزستان، محور اهواز - دزفول پیشروی کردند.

"نیروی دریایی جنوب که در نخستین ساعات حمله متفقین زیر آتش توپ رزمناوهای انگلیسی قرار گرفته بود، بدون هیچ مقاومتی از هم فرو پاشید"روس‌ها در سه محور خراسان، بندرانزلی و آذربایجان شرقی وارد خاک ایران شدند و با خود نیروی زمینی مفصلی آوردند. انگلیسی‌ها، که نیروهایشان در عراق مستقر بود، از محور قصرشیرین - باختران وارد شدند و با خود نیروی زرهی مجهزی آوردند.»(۹)

پی‌نوشت:

۱ - حتی برخی از آنها به دلیل مقاومت کردن مقابل دشمن به زندان افتادند. / نک. شوشتری. ابراهیم (۱۳۹۱).

فرمان مقاومت: خاطرات ابراهیم شوشتری از شورش پادگان قلعه مرغی. تهران: پردیس دانش.

۲ -  همایش بررسی علل فروپاشی سلطنت پهلوی (۱۳۸۴). سقوط. تهران: موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی. ص ۶۶۷ .

۳ - تقوی مقدم.

"آمریکایی ها از جنوب آمدند و در خرمشهر پیاده شدند و در یک ستون در خوزستان، محور اهواز - دزفول پیشروی کردند"سید مصطفی. امنیت در دوره رضاشاه. موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران. ۱۳۸۹. ص ۹۳.

۴- روزنامه اطلاعات.

شماره ۴۶۳۰. ۲۹ مرداد ۱۳۲۰. ص۱.

۵- معتضد. خسرو (۱۳۷۹). رضاشاه سقوط و پس از سقوط.

"روس‌ها در سه محور خراسان، بندرانزلی و آذربایجان شرقی وارد خاک ایران شدند و با خود نیروی زمینی مفصلی آوردند"تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران. ص ۹۹.

۶- مهدوی. عبدالرضا هوشنگ (۱۳۷۳). سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی. تهران: نشر البرز.

ص۶۹.

۷- رضاشاه برای کسب رضایت انگلستان در شرایط جنگ جهانی، در تیرماه ۱۳۱۹ علی منصور را به نخست وزیری منصوب کرده بود؛ ساواک بعدها در سندی او را از عمال درجه اول سیاست انگلیس معرفی کرده است. شورای نویسندگان مرکز برررسی اسناد تاریخی (۱۳۸۴). کابینه حسنعلی منصور به روایت اسناد ساواک (جلد ۱). تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی. ص ۴۱.

۸- فردوست.

"ص۶۹.۷- رضاشاه برای کسب رضایت انگلستان در شرایط جنگ جهانی، در تیرماه ۱۳۱۹ علی منصور را به نخست وزیری منصوب کرده بود؛ ساواک بعدها در سندی او را از عمال درجه اول سیاست انگلیس معرفی کرده است"حسین (۱۳۹۵). ظهور و سقوط سلطنت پهلوی. ویراسته عبدالله شهبازی. تهران: مؤسسه اطلاعات. ص ۸۹.

۹- همان.

ص ۹۰.

۱۷۱۷