چهل و سه سال پس از انقلاب ۱۳۵۷؛ ایران از لحاظ علمی در چه جایگاهی است؟

مسئول دفتر نمایندگی رهبر جمهوری اسلامی ایران در قرارگاه ثارالله ادعا کرده است که سرعت پیشرفت علمی و تولید علم در ایران، «یازده برابر» متوسط دنیا و در «بعضی از قسمت‌ها» سی و پنج برابر سرعت رشد در جهان است. اما آیا این ادعا صحت دارد؟

برای به دست آوردن تصویری کلی از پیشرفت در تحقیقات پایه یک کشور، معیارهای گوناگونی از جمله انتشار مقاله‌های تحقیقی وجود دارد. اما این یک معیار، به تنهایی در مورد اینکه آیا یک کشور از ایده‌های نوین حمایت می‌کند یا خیر، چیز زیادی نمی‌گوید. به این منظور، معیارهای دیگری از جمله ثبت اختراع، می‌تواند سرنخی از اینکه آن کشور چقدر از ایده‌ها برای منافع تجاری بهره برداری می کند، ارائه دهد.

آمار «سازمان جهانی مالکیت فکری» در سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد ایران در شاخص ثبت اختراعات رتبه بیست و یکم جهان به دست آورده است. چین و آمریکا و ژاپن به ترتیب رتبه‌های اول و دوم و سوم را کسب کرده‌اند.

علاوه بر این، این که یک کشور چقدر برای تحقیق و توسعه هزینه می کند حائز اهمیت است.

داده‌های مؤسسه آمار یونسکو نشان می‌دهد در ایران، سه دهم درصد از تولید ناخالص داخلی صرف تحقیق و توسعه می‌شود.

"اما آیا این ادعا صحت دارد؟برای به دست آوردن تصویری کلی از پیشرفت در تحقیقات پایه یک کشور، معیارهای گوناگونی از جمله انتشار مقاله‌های تحقیقی وجود دارد"این رقم در چین ۲ درصد و در کره جنوبی، ۴ درصد است.

بر اساس همین آمار، ایران به ازای هر یک میلیون نفر، ۶۸۹ پژوهشگر دارد. این رقم نیز برای کشوری مانند کره جنوبی بالای ۶ هزار پژوهشگر به ازای هر یک میلیون نفر است.

در ایران، ۷۲ درصد پژوهشگران مرد و ۲۸ درصد زن هستند.

زنان ایرانی کمتر از ۲۰ درصد از مقالات چاپ شده علمی را با تمرکز بر شیمی، پزشکی و علوم اجتماعی تهیه کرده‌اند. به عقیده کارشناسان، این بیشتر به دلیل دسترسی محدود زنان به بودجه است و اینکه زنان کمتر از مردان جزو هیئت علمی ارشد هستند و یا سمت‌هایی دارند که محققانش بیشترین تعداد مقاله را منتشر می کنند.

جایگاه علمی ایران از لحاظ کیفی

برای مقایسه جایگاه علمی ایران پیش از انقلاب و حال حاضر، باید در نظر داشت که جمعیت ایران نسبت به سال ۱۳۵۷، بیشتر از دوبرابر شده است.

جمعیت دارای تحصیلات عالی، پس از انقلاب اسلامی در ایران ۱۴ برابر شد که این میزان برای مردان حدود ۱۰ برابر و برای زنان ۲۳ برابر بوده است.

با این حال، در سال ۱۳۵۷، ۵۰۰ مقاله علمی از پژوهشگران ایرانی در مجله‌های معتبر دنیا چاپ شد که رقم قابل ملاحظه‌ای است.

تعداد دانشگاه‌ها در آن زمان حدود ۴۰ دانشگاه بود و حالا به بیشتر از هزار دانشگاه رسیده است.

اما آیا دانشگاه‌های ایران توانسته‌اند از جایگاهی بالا نسبت به دانشگاه‌های دنیا برخوردار شوند؟

آمار جدید «یو اس ای نیوز» نشان می‌دهد دانشگاه تهران، رتبه ۳۵۳ را میان دانشگاه‌های دنیا کسب کرده است و دانشگاه شیراز یا پهلوی که پیش از انقلاب، مشارکت نزدیک آکادمیک با دانشگاه‌های معتبری مثل دانشگاه پنسیلوانیای آمریکا داشت امروز در رتبه ۸۳۳ دنیا قرار گرفته است.

از طرفی، هر چند تعداد دانشگاه ها و دانشجویان و حتی مقالات علمی افزایش پیدا کرده است، کارشناسان اقتصادی معتقدند ظرفیت‌های بازار کار پیشرفت چندانی نداشته است.

فارغ‌التحصیلان دانشگاه عمدتا از مهارت های لازم برای ورود به بازار کار برخوردار نیستند و بیشتر بر اساس تئوری آموزش داده می‌شوند.

مجتبی شریعتی نیاسر، معاون وزیر علوم دولت روحانی گفته بود که سالانه ۲۰ هزار فارغ‌التحصیل دکتری بیکار وارد جامعه می‌شوند.

داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد نرخ بیکاری تحصیل‌کرده‌های دانشگاهی در سال ۱۳۵۵، نیم درصد برآورد شده است که امروز این رقم به ۴۰ درصد رسیده است.

تحقیقات گروه مطالعات ایرانی دانشگاه استنفورد نشان داده است که سهم مهاجران در سالهای اخیر، در مقایسه با سال ۱۳۵۷ نزدیک به سه برابر شده است که بسیاری از این مهاجران ایرانی، تحصیلکرده‌های دانشگاه هستند.

شاخص مهاجرت گالوپ بین سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۷ میلادی نشان می‌دهد که بیش از یک چهارم ایرانی‌های دارای تحصیلات عالی در صورت امکان کشور را ترک خواهند کرد.

بر اساس همین آمار، تمایل دانشجویان ایرانی تحصیل کرده در آمریکا به بازگشت به ایران از ۹۰ درصد در سال ۱۳۵۸ به کمتر از ۱۰ درصد در سالهای اخیر کاهش یافته است.

واکسن‌سازی بومی و چالش‌های جدید پس از ظهور کرونا

ایران که زمانی قطب واکسن‌سازی منطقه محسوب می‌شد، امروز در این زمینه نیز با چالش‌های متعددی روبرو است.

در سال ،۱۳۲۶ ایران برای نخستین بار واکسن «ب ث ژ» را در انستیتو پاستور تولید کرد و بر اساس آمار ارائه شده، ۲۳۸ میلیون کودک از ۲۲ کشور جهان از این واکسن ساخت ایران بهره مند شدند.

در آن زمان، انستیتو پاستور و رازی، جزو معتبرترین مراکز تولید واکسن دنیا بودند اما پس از انقلاب اسلامی، مدیریت این مراکز مانند دیگر نهادها افت کرد و در برخی موارد امنیتی شد.

با همه‌گیری کووید-۱۹، انستیتو پاستور برای ساخت واکسن با انستیتو فینلای کوبا دست به همکاری زد و فن‌آوری واکسن از کوبا به ایران منتقل شد.

انستیتو فینلای کوبا یک واکسن هفت ظرفیتی پنوموکوک تولید کرده است که در دنیا رایج نیست. واکسن‌های هفت ظرفیتی پنوموکوک در آمریکا، در سال ۲۰۱۰ میلادی با واکسن سیزده ظرفیتی و سپس نیز با بیست و سه ظرفیتی جایگزین شدند.

هزینه این انتقال فن‌آوری واکسن از کوبا به ایران نیز هرگز فاش نشد.

همچنین ببینید:

ادامه جنجال بر سر واکسن «پاستور»؛ تاکید سخنگوی وزارت خارجه ایران بر «هم‌افزایی خوب» میان ایران و کوبا

صنعت بومی واکسن‌سازی در ایران با چالش‌های متعددی از جمله مشکلات مربوط به همگامی با روش‌های تولید خوب فعلی (cGMP)، عدم سرمایه‌گذاری کافی در تحقیقات و توسعه و محدودیت در مشارکت بخش خصوصی در تولید واکسن روبرو است.

از طرفی طب سنتی و طب اسلامی در ایران طی ۱۰ سال اخیر با حمایت جمهوری اسلامی بیشتر مطرح شدند و حدود ۱۰ تا ۱۵ هزار روحانی به‌ عنوان طبیب طب اسلامی مشغول به کار هستند.