دیپلماسی ولایی در پرونده قره‌باغ؛ بازمانده و بازنده

روز دوشنبه ۲۴ آذرماه مراسمی موسوم به «بزرگداشت کشته‌شدگان جنگ قره‌باغ» با حضور شماری از مقام‌ها از جمله جانشین فرمانده نیروی قدس سپاه، امام جمعه موقت تهران، و عضو هیئت رئیسه مجلس شورای اسلامی در شهرری برگزار شد. رسانه‌های متعلق به جمهوری اسلامی نوشتند که در این مراسم «خاطره دو هزار و ۷۸۳ شهید آذری جنگ ۴۴ روزه آذربایجان و ارمنستان گرامی داشته شد».

در پی جنگ ۴۴ روزه قره‌باغ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان از مهرماه تا آبان‌ماه گذشته، هفت منطقه به جمهوری آذربایجان بازگشت و کنترل قره‌باغ کوهستانی که در حال حاضر اکثریت ساکنان آن ارمنی هستند تا پنج سال به نیروهای حافظ صلح روسیه سپرده شد.

نگاهی به مواضع دیپلماتیک، رسانه‌های متعلق به سپاه پاسداران و البته روحانیون و نهادهای مذهبی در جمهوری اسلامی به طور روشنی از نوعی سردرگمی و انفعال در حکومت ایران خبر می‌دهد.

جمهوری اسلامی سال‌هاست که علیرغم اتخاذ «ژست دیپلماتیک بی‌طرفانه» بین ارمنستان و آذربایجان اما در عمل، به طور گسترده‌ای از آذربایجان در زمینه‌های مختلف بویژه اقتصادی، آموزش نظامی و حتی درمانی حمایت می‌کند.

بیشتر در این باره:

مراسم بزرگداشت کشته‌شدگان جنگ قره‌باغ در شهر ری با حضور معاون نیروی قدس سپاه

از جمله علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی در خاطرات روز دوم خرداد سال ۱۳۷۱ می‌نویسد: «عصر در شورای عالی امنیت ملی درباره نزاع ارمنستان و آذربایجان مذاکره بود. قرار شد ... به آذربایجان کمک کنیم». رئیس‌جمهور وقت حدوداً یک ماه و نیم بعد نیز در خاطرات روز ۲۸ مرداد ۱۳۷۱ خود می‌نویسد: «[آقای توفیق قاسم‌اوف]، وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان آمد.

"رئیس‌جمهور وقت حدوداً یک ماه و نیم بعد نیز در خاطرات روز ۲۸ مرداد ۱۳۷۱ خود می‌نویسد: «[آقای توفیق قاسم‌اوف]، وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان آمد"از موضع ضعف خواستار همکاری بیشتر شد... از موضع بالا گفتم آماده کمک به شما هستیم؛ نوع و زمان آن با خودتان».

از لحاظ درمانی نیز شماری از مجروحان جنگ بین ارمنستان و آذربایجان برای درمان به ایران منتقل شده‌اند. هاشمی در خاطرات روز ۵ آبان‌ماه سال ۱۳۷۲ در شرح سفر خود به باکو می‌نویسد: «به سوی بیمارستان حرکت کردیم... چند نفری پاهای‌شان قطع شده و تعدادی در ایران معالجه شده بودند. گفتند تاکنون ۱۰۸ مجروح صعب‌العلاج را به ایران فرستاده‌اند و در تهران و تبریز و رشت معالجه شده‌اند؛ خیلی راضی و متشکر بودند».

موضوع حتی آنچنان بالا گرفت که در برخی موضع‌گیری‌ها، آزادی قره‌باغ از ارمنستان هم‌ردیف با «آزادی قدس» از اسرائیل قرار گرفت.

تصویری از مراسم یادبود کشته‌شدگان جنگ قره‌باغ در تهران با حضور جانشین فرمانده نیروی قدس سپاه

در جریان جنگ اخیر نیز «دم خروس» حمایت تاریخی و لجستیک جمهوری اسلامی از آذربایجان بیشتر نمایان شد؛ از جمله، «باشگاه خبرنگاران جوان» روز ۲۰ آبان‌ماه در گزارشی از قول سردار منصور حقیقت‌پور، با عنوان «فرمانده میدانی نخستین گروه از نیرو‌های اعزامی به جمهوری آذربایجان برای آموزش نیرو‌های آذربایجانی»، آذری‌های منطقه قره‌باغ را «مسلمانان شیعه» امام اول شیعیان نامید که «از مساجد و حوزه‌های علمیه این منطقه نیز بهره می‌بردند».

حقیقت‌پور در دوره‌های مختلف نبرد میان آذربایجان و ارمنستان به عنوان «مستشار نظامی» ایران در باکو و مشاور نظامی حیدر علی‌اف، رئیس‌جمهور پیشین آذربایجان حضور داشته است؛ آنچنانکه فروردین‌ماه سال ۱۳۹۶ در مصاحبه‌ای صراحتاً از بدهکاری «۳۰ میلیون دلاری آذربایجان به ایران» خبر داد و البته افزود که «ایران خیلی بزرگوار است و هیچگاه این مسئله را مطرح نمی‌کند». او تنها به عنوان نمونه، از یک هواپیما کمک ایران به آذربایجان «پر از مین» و «آن سلاح‌ها» گفت که در صورت عدم ارسال آن، «ارمنی‌ها بقیه‌ مناطق را هم می‌گرفتند».

حالا اما حمایت ایران از آذربایجان صورت آشکارتری به خود گرفته است؛ آنچنانکه جمله‌ای از علی خامنه‌ای نقل می‌شود که «قره‌باغ خاک اسلام است». او روز ۱۳ آبان در اوج نزاع میان دو کشور آشکارا گفت که «همه‌ سرزمین‌های آذربایجان که به‌وسیله‌ ارمنستان تصرف شده، باید آزاد بشود».

جمهوری اسلامی البته سعی کرد تا حمایت از آذربایجان را با موازین شیعی و ضرورت حمایت از شیعیان توجیه کند؛ به طور مشخص، روز ۱۰ مهرماه گذشته نمایندگان علی خامنه‌ای در استان‌های شمال‌غرب کشور با صدور بیانیه‌ای، از آذربایجان به عنوان «کشور اهل بیت» یاد کردند و مهم‌تر از آن یادآور شدند که «جمهوری اسلامی بالاترین کمک و حمایت را در طول اشغال قره‌باغ به آذربایجان داشته» است.

مقام‌های دولتی در جمهوری اسلامی و مشخصاً علی خامنه‌ای در دیدار با طرف‌های آذربایجانی همواره بر ضرورت دشمنی شیعیان با «صهیونیست‌ها» تأکید کرده‌اند؛ از جمله، علی خامنه‌ای آذرماه سال ۱۳۷۶ در دیدار با حیدر علی‏اف، «صهیونیست‌ها را عناصری خطرناک و غیرقابل اعتماد» نامید که «هر دولت اسلامی که به صهیونیست‌ها اعتماد کند، قطعاً ضربه خواهد خورد».

با این وجود، اتفاقاً دولت باکو از روابط بسیار خوبی بویژه از لحاظ اقتصادی با اسرائیل برخوردار است؛ آنچنانکه طبق آمارها دست‌کم ۳۰ درصد از نیاز اسرائیل به نفت توسط آذربایجان و در مقابل، حدود ۶۰ درصد از تسهیلات نظامی باکو توسط اسرائیل تأمین می‌شود. از جمله مهم‌ترین موارد در مراودات نظامی دو کشور، پهپادهای اسرائیل است که دولت باکو حتی در همین نزاع اخیر نیز به طور گسترده‌ای از آنها استفاده کرد.

یکی از مشاوران امور بین‌الملل رئیس‌جمهور آذربایجان در همین زمینه گفته است که «مهندسان اسرائیلی باید برای چنین تولیدی به خود افتخار کنند». رئیس‌جمهور آذربایجان نیز سال ۲۰۱۶ در جریان سفر بنیامین نتانیاهو به این کشور، مناسبات کشورش با اسرائیل را به «کوه یخ» تشبیه کرد که «تنها نوک آن قابل مشاهده است و ۹۰درصد آن زیر آب قرار دارد».

حالا پس از آتش‌بس اخیر میان آذربایجان و ارمنستان، سال‌ها حمایت‌های نظامی، لجستیک و مالی جمهوری اسلامی از آذربایجان نه تنها از لحاظ اقتصادی بلکه از جنبه امنیتی نیز با تردیدهای بسیار جدی در ایران مواجه شده است.

"از موضع بالا گفتم آماده کمک به شما هستیم؛ نوع و زمان آن با خودتان».از لحاظ درمانی نیز شماری از مجروحان جنگ بین ارمنستان و آذربایجان برای درمان به ایران منتقل شده‌اند"از جمله «خبرگزاری فارس» متعلق به سپاه پاسداران با انتشار یادداشتی، آتش‌بس اخیر را «تحول شوم» و «فاجعه صلح» لقب داد.

در همین حال، علیرغم سفر عباس عراقچی به کشورهای درگیر و ارائه طرح پیشنهادی صلح از طرف جمهوری اسلامی اما ایران اتفاقاً «کشور غایب» در این آتش‌بس بود و با وجود سال‌ها هزینه و حمایت‌های حتی بلاعوض حکومت تهران از باکو و اینهمه تأکید بر شباهت‌های دینی و شیعی، اما این روسیه و ترکیه بودند که عملاً مهم‌ترین بازیگران و برندگان آتش‌بس اخیر لقب گرفتند.

حمایت‌های ترکیه از آذربایجان بویژه با ارسال تجهیزات و نیروهای نظامی از کشورهای مختلف عملاً انحصار ارتباط مواصلاتی تهران با آذربایجان را از میان برداشت که مهم‌ترین تأثیر آن کاهش درآمدهای ترانزیتی ایران است. تا پیش از این، ترکیه و منطقه نخجوان تنها از راه خاک ایران به یکدیگر متصل می‌شدند. به این ترتیب، آنکارا بعد از ۴۴ روز نقش‌آفرینی پررنگ در نزاع بین آذربایجان و ارمنستان عملاً دیگر نیازی به مسیر ترانزیتی بین مرزهای شمال غرب ایران با آذربایجان نخواهد داشت.

علاوه بر خسارت‌های اقتصادی، حالا از لحاظ امنیتی نیز اسرائیل تا مرزهای شمال غربی «ولایت فقیه» پیش آمده است و از این‌رو، «خبرگزاری فارس» نوشت که «اسرائیل بی‌تردید در پی ایجاد پایگاه نظامی در سواحل کاسپین است».

توافق صلح اخیر میان ارمنستان و آذربایجان شکست واضح دیگری برای دستگاه سیاست خارجی چندپاره و از هم گسیخته جمهوری اسلامی است که علیرغم سال‌ها حمایت مالی، ایدئولوژیک، نظامی، آموزشی، دینی و حتی درمانی از آذربایجان اما در فردای آتش‌بس اخیر این پرچم ترکیه، آذربایجان و البته «اسرائیل» است که شادمانه در دستان مردم آذربایجان به اهتزاز درآمد.

آذربایجان همواره با جمهوری اسلامی از برادری شیعیان سخن گفت و اخیرا حذف فخری‌زاده را «محکوم» کرد اما با اسرائیل پیمان دوستی بست؛ نفت فروخت و سلاح خرید، و از ترکیه نیز سایر تجهیزاتش را دریافت کرد تا سرانجام مناطق مورد نظرش را از ارمنستان باز پس گرفت؛ این وسط اما به برکت سیاست خارجی «نظام ولایی» که تصمیم‌هایش در «بیت» است و اجرایش در وزارت خارجه، میلیاردها دلار از ثروت مردم ایران بر باد رفت که نوجوانش از شدت فقر به سبب نداشتن تبلت و ابتدایی‌ترین امکانات آموزشی، دست به خودکشی می‌زند.