جریان زنده رود در رگ‌های خشک نصف جهان+فیلم

چه کسی فکرش را می‌کرد روزی باغ شهر صفوی طراوت خود را از دست دهد؟ باغ شهری که زاینده رودش جاری و درختان کاج و بیدش سر به فلک کشیده بودند و سایه‌ای می‌شدند بر سر رهگذران پرتعداد پایتخت.

اما اکنون  درختان اصفهان در کنار رودخانه‌ای که گاهی هست و بیشتر نیست، هنوز سر در آسمان دارند، اما ریشه شان در خاکی خشک است، با تندبادی خود را به آغوش زمین می‌اندازند. حال و روز درختان اصفهان شاید همانند کشاورزانش باشد، تشنه آب.

همه می‌دانند کشاورز برای در آوردن رزق حلالش آب می‌خواهد، بذر و زمین. اما ۲۰ سالی است که کشاورزان این خطه با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کنند البته که پیروزی بیشتر با خشکسالی است و کشاورز مغلوب.

بار‌ها گفته شده که زاینده رود، رودخانه‌ای فصلی نیست، اما همین بازگشایی‌های اندکِ ۱۰ روزه هم کورسوی امیدی را در قلب مردم نصف جهان و کشاورزان زنده می‌کند. زنده رود که جاری می‌شود زندگی هم در شهر جریان پیدا می‌کند.

بیشتر بخوانید

• زاینده رود در اصفهان جاری شد

خانواده‌ها کنار رودخانه‌ای که دیگر مهمان می‌دانندش، جمع می‌شوند تا چند روزی به طراوت و آرامش زاینده رود دلخوش شوند. هرچند زیر لب می‌گویند ای کاش این رود هیچگاه خشک نشود.

این بار هم سحرخیز‌های اصفهانی صبح‌ها به پیاده روی، نرمش و ورزش کنار زاینده رود می‌پردازند، سالمندان در کنارش خاطره بازی می‌کنند و جوان تر‌ها عکس‌هایی به یادگار می‌گیرند؛ عصر‌ها خانواده‌ها سوار قایق‌هایی می‌شوند که چند روزی از بستر خشک زاینده رود جدا شده اند و کشاورزان در بیم و امید اینکه با این آب به کشت و کارشان با وجود مشکلات، جانی دهند.

توافق برای گرفتن حقابه

بعد از توافقات و مذاکرات چندجانبه میان مدیران اجرایی و صنف کشاورزان که در پی دادخواهی پاییز کشاورزان صورت گرفت در پی اطمینان از ذخیره سد، دوازدهم بهمن ۱۴۰۰، خروجی آب سد زاینده رود برای تامین آب کشاورزان شرق اصفهان افزایش یافت و توافق شد در صورتی که میزان آب سد به مقدار مناسب برسد، زاینده‌رود در فروردین نیز برای آبیاری باغ‌های غرب اصفهان جاری شود.

پس از آن در نوروز ۱۴۰۱، آب در رودخانه زاینده‌رود با هدف آبیاری زمین‌های کشاورزان شرق اصفهان در نوبت دوم کشت پاییزه، روان شد.

"حال و روز درختان اصفهان شاید همانند کشاورزانش باشد، تشنه آب.همه می‌دانند کشاورز برای در آوردن رزق حلالش آب می‌خواهد، بذر و زمین"پنجم فروردین ۱۴۰۱، خروجی سد زاینده‌رود افزایش یافت و آب به مدت ۱۰ روز در رودخانه جاری شد.

به گفته کشاورزان شرق اصفهان این مدت برای آبیاری کشت کافی نبود و آنان خواستار جاری ماندن زاینده رود شدند، با این حال خروجی سد زاینده‌رود از شامگاه شانزدهم فروردین ماه کاهش یافت؛ و حالا نوبت به سومین حقابه کشاورزان شرق و نخستین حقابه کشاورزان غرب رسیده پس خبر رسید  از شامگاه بیست‌وپنجم فروردین، خروجی آب سد زاینده‌رود افزایش یافت و طبق برنامه‌ریزی آب به کشاورزان غرب هم تخصیص می‌یابد.

کشاورزان ناراضی از جریان منقطع آب در زاینده رود

حسین محمدرضایی عضو هیئت مدیره نظام صنفی کشاورزی اصفهان درباره این بازگشایی‌های ۱۰ روزه می‌گوید: از بهمن سال قبل که کشت پاییزه دیرهنگام در شرق اصفهان آغاز شد تاکنون با ۲ بار بازگشایی رودخانه، مزارع آبیاری شده، اما استمرار آبیاری برای به ثمر رسیدن محصول ضروری است.

او گفت: پیش بینی میزان ورود آب به سد زاینده رود با توجه بارندگی‌ها یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون متر مکعب و با اینکه سهم کشاورزان شرق و غرب اصفهان و محیط زیست رودخانه ۷۵ درصد این مقدار یعنی ۸۲۵ میلیون متر مکعب است فقط ۳۸۰ میلیون متر مکعب آب به آن‌ها می‌رسد.

عضو هیئت مدیره نظام صنفی کشاورزی اصفهان معتقد است: از زمانی که خلاف قانون و مصوبات شورای عالی آب، بارگذاری‌های متعدد در حوضه آبریز زاینده رود شده، مشکلات زیست محیطی، خشکی رودخانه و چالش‌های کشاورزان افزایش یافته است.

محمدرضایی می‌گوید: چگونه می‌شود رودخانه زاینده رود به بهانه کمبود آب جریان نداشته باشد، اما طرح بن-بروجن که آب را از حوضه بی آب زاینده رود به حوضه پر آب کارون انتقال می‌دهد، اجرایی شود؟

می‌توان گفت، پس از سفر وزیر نیرو به اصفهان توقعات از آقای وزیر افزایش یافت تا چاره‌ای اساسی برای حل مشکل ۲۰ ساله اصفهان اندیشیده شود، اما پس از مطرح شدن طرح انتقال آب بن-بروجن موجی از اعتراضات علیه این طرح آغاز شد. اعتراضات و سوالات فراوانی که تاکنون پاسخ درخوری به آن داده نشده است.

وجب به وجب اصفهان، این باغ شهر صفوی با آب زاینده رودش بنا شده. مشکل کمبود آب برای کشاورزی تنها درد کشاورزان اصفهان نیست، بلکه به گفته کارشناسان در صورت پر نشدن آبخوان‌های زیر زمینی اصفهان و جاری نشدن دائمی زاینده رود، زمین زیر ۸۱۶ هزار واحد مسکونی، ۶ هزار بنای تاریخی، ورزشگاه بزرگ نقش جهان، ۲ پالایشگاه، ۳ فرودگاه و ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر خالی می‌شود. آبخوان دشت اصفهان- برخوار تا ۹ سال دیگر به طور کامل از آب تخلیه می‌شود و پس از آن شهر با فرونشست گسترده شاید حتی غیرمسکونی شود.

عروس تالاب‌ها در حال احتضار

حسین اکبری معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان گفت: ۹۹ درصد سطح تالاب گاوخونی خشک شده و مشکل اینجاست که در ۲۰ سال اخیر هیچگونه حقابه‌ای به تالاب اختصاص داده نشده است.

او می‌گوید: تالاب بین‌المللی گاوخونی به دلیل تامین نشدن حقابه‌های زیست محیطی از سوی وزارت نیرو در شرایط بحرانی و خشکی کامل قرار گرفته است.

به گفته معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان، با وجود مکاتبات و مطرح کردن ضرورت تأمین حقابه‌های زیست محیطی در جلسات ملی و استانی هیچگونه آبی در سال‌های اخیر برای تالاب رهاسازی نشده، هرچند خشکسالی بسیار شدید سال ۱۴۰۰ هم مزید بر علت بوده و هم‌اکنون فقط حدود ۷۰ لیتر در ثانیه از زهاب کشاورزی و پساب به گاوخونی وارد می‌شود.

اکبری معتقد است  استمرار این وضع به سرعت پهنه وسیع تالاب را به آستانه بسیار خطرناک تبدیل شدن به کانون گرد و غبار بسیار زیانبار سوق می‌دهد.

به نام زاینده رود، به کام دیگران

او می‌گوید: همانطور که بار‌ها گفته شده وزارت نیرو در جداول منابع و مصارف همواره حجم ناچیزی از آب و آن هم روی کاغذ به عنوان «حقابه زیست محیطی و پایداری جریان» لحاظ کرده، ولی در عمل این مقدار ناچیز هم پس از رهاسازی از سد زاینده‌رود به مصارف کشاورزی، صنعتی یا خدماتی می‌رسد.

به گفته معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان، اینگونه تخصیص حقابه در واقع به نام محیط زیست، ولی به کام کاربری‌های دیگر است، به این ترتیب که آب تا سد رودشتین جاری، اما از آنجا به بعد به کانال‌های کشاورزی هدایت می‌شود و عملا هیچگونه آبی به تالاب نمی‌رسد.

اکبری معتقد است  این امر جفایی آشکار به استمرار جریان رودخانه از سراب تا پایاب و تالاب بین‌المللی ثبت شده در کنوانسیون رامسر است.

اصفهان، موزه‌ای بزرگ از فرونشست

اما به نظر می‌رسد که هشدار‌ها نادیده گرفته یا ساده انگاری می‌شود. رضا اسلامی مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی استان اصفهان یکی از افرادی است که در چندسال اخیر برای فرونشست اصفهان بار‌ها هشدار داده و می‌گوید: خطر فرونشست زمین در اصفهان آن‌قدر جدی شده که آثار آن بر بدنه شهر بیشتر از همیشه به چشم می‌آید.

او می‌گوید: اصفهان به موزه‌ای بزرگ از آثار فرونشست تبدیل شده، کافی است به مناطق شمالی شهر بروید و منازل متأثر از فرونشست را به وضوح ببینید.

به گفته مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی استان اصفهان، میزان آب زیرزمینی در دسترس به ازای هر نفر در دشت اصفهان به چهار درصد کاهش یافته و ۹۰ درصد باغ‌های باغ‌شهر اصفهان قدیم و گونه‌های گیاهی و جانوری نابود شده‌اند، تالاب گاوخونی و زاینده‌رود به نفس‌های آخر افتاده‌اند و توفان ریزگرد شهر را در برگرفته است.

اسلامی می‌گوید: معتقدم که نشت آب به تنهایی نمی‌تواند به علت پوسیدگی لوله‌های آب باشد و یکی از آثار فرونشست زمین آسیب رساندن به خطوط انتقال آب، گاز و سوخت است؛ به این شکل که از محل اتصال لوله‌ها به علت اختلاف تنش در دوسویه آن، کشش ایجاد می‌شود و از محل اتصال، آب یا فاضلاب نشت می‌کند که نمونه بارز آن نشت لوله‌های گاز در فرونشست شهر دامنه در سال ۱۳۹۴ است که باعث انفجار و آتش‌سوزی در منطقه شد.

او معتقد است  اتفاقات اخیر نشان داده که زمین اصفهان در حال نشست است، زمانی در اصفهان حتی به‌جای آب، با کمبود خاک نیز مواجه می‌شویم و با ادامه این شرایط دیگر خاکی باقی نمی‌ماند که چاله‌های ناشی از فروشست زمین را پر کنیم.

مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی استان اصفهان می‌گوید: وضع اصفهان فوق بحرانی است، مسئولان به‌جای ایجاد کانال ۱۰ روزه برای جریان زاینده‌رود، باید فکری برای تأمین منابع پایدار آب کنند، قطعا اگر وضع زاینده‌رود و بارگذاری‌های این رودخانه به همین شکل ادامه یابد، نمی‌توانیم با آثار ناشی از فرونشست مقابله کنیم.

کارشناسان آب و محیط زیست اصفهان معتقد هستند که سیاست‌های وزارت نیرو اوضاع درهم‌شکسته منابع آب اصفهان را وخیم‌تر کرده است.

این بازگشایی‌های چند روزه زاینده رود هم نه درمانی بر زخم‌های عمیق فرونشست است و نه زمین‌های خشک کشاورزان را سیراب می‌کند.

برای نابود نشدن پایتخت صفوی باید تدبیری کرد تا زاینده رود زودتر دائمی شود.

گزارش از سپیده صالحی