جشنی که طلایه‌دار بهار است/ سده برای اولین‌بار در یونسکو

علیرضا حسن‌زاده عضو هیئت علمی پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری و مدیر ایرانی پرونده جشن سده با تبریک ثبت این آیین به‌عنوان بیست‌وچهارمین عنصر میراث‌فرهنگی ناملموس ایران در فهرست میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو و قدردانی از اقدامات وزارت میراث‌فرهنگی، درباره اهمیت ثبت آن می‌گوید: این آیین یکی از کهن و باستانی‌ترین آیین‌های جهان است و آن را می‌توان نمونه اصلی و خاستگاهی همچنین شکل کامل آیین‌های جشن بهار و آتش در جهان دانست.

جشن سده نشانگر همزیستی صلح‌آمیز اقوام ایرانی

او با بیان اینکه این آیین سپهر فرهنگی و افقی واحد از همزیستی زرتشتیان، مسلمانان و همچنان که در پرونده به آن اشاره کرده‌ام همه اقوام ایرانی را نشان می‌دهد، ادامه داد: در حوزه ایران فرهنگی نیز نشانگر سپهر و افق واحد فرهنگ و تمدنی ایران و تاجیکستان است.

حسن‌زاده تصریح کرد: بنابراین ثبت این جشن کهن و باستانی از یکسو جایگاه یکی از کهن‌ترین آیین‌های جهان، همزیستی صلح‌آمیز اقوام ایرانی، اهمیت امید، روشنایی و شادمانی و از سوی دیگر امید به باززایی را در مسیر خلق جهانی بهتر که آکنده از صلح، امید و شادمانی است نشان می‌دهد.

ارتقای جایگاه ایران فرهنگی با ثبت جهانی جشن سده

مدیر پرونده جشن سده این ثبت را در راستای ارتقای جایگاه ایران فرهنگی مهم عنوان کرد و افزود: این آیین‌های کهن و باستانی پل اتصال کشور‌های حوزه ایران فرهنگی مانند ایران و تاجیکستان هستند. سده یکی از آیین‌های تقویمی و باستانی ایران است که از آن در متون کهنی، چون شاهنامه فردوسی، آثارالباقیه، تاریخ بیهقی، زین‌الاخبار، نوروزنامه و دیگر متون قدیمی یاد شده و ریشه برگزاری و نام آیین و شکل اجرای آن مورد اشاره قرار گرفته است.

حسن‌زاده ادامه داد: در این منابع، جشن یاد شده مربوط به کشف آتش، پیروزی بر ضحاک، تعداد فرزندان آدم و حوای زرتشتی یا همان مشی و مشیانه و ... دانسته شده و به شاهان و شخصیت‌های اسطوره‌ای، چون اردشیر بابکان، کیومرث، هوشنگ و فریدون ربط یافته است. گروهی نیز در تفسیر این آیین با توجه به نمادپردازی و پیوند بین آیینی آن با جشن یلدا، سده را آیین چهل روزگی خورشید بعد از تولدش در یلدا دانسته‌اند.

ردپای سده در جشن‌های آتش/ نوزایی کلیدی‌ترین نماد آیین‌های ایرانی

مدیر پرونده جشن سده بیان کرد: ردپای این آیین مهم را بنا بر گزارش‌های موجود در کتاب «شاخه زرین» نوشته جیمز جورج فریزر پژوهشگر و مردم‌شناس شهیر اسکاتلندی می‌توان در گونه‌ای از جشن‌های آتش یافت. اگر قول فردوسی را در توصیف هوشنگ در نظر آوریم که نماد زندگی در حماسه‌های ایرانی است، نماد آتش نیز در پیوند با او نماد زندگی، روشنایی، شادمانی، بهار و نوزایی دیگری است.

حسن‌زاده با اشاره به اینکه اصولا آیین‌های مهم ایرانی، چون مهرگان، یلدا، سده، نوروز و تیرگان نماد نوزایی به‌شمار می‌آیند، گفت: می‌توان نوزایی را مهم‌ترین بن‌مایه و نماد کلیدی آیین‌های ایرانی دانست.

سده آیینی مشترک میان زرتشتیان و مسلمانان/ نماد وحدت همبستگی ملی

او با بیان اینکه سده با توجه به سلسله‌های ایران‌گرایی، چون صفاریان، خوارزمشاهیان، سلجوقیان و ...

"دانسته شده و به شاهان و شخصیت‌های اسطوره‌ای، چون اردشیر بابکان، کیومرث، هوشنگ و فریدون ربط یافته است"یکی از آیین‌هایی بوده که از سوی دودمان‌ها و دولت‌ها نیز برگزار می‌شده و ابعاد رسمی و غیررسمی به‌طور همزمان داشته است، ادامه داد: البته گزارش‌های مکتوب این آیین بیشتر ابعاد رسمی و اسطوره‌ای آن را در بر دارد و آیین‌های غیررسمی و روستایی آن کم‌تر مورد اشاره بوده است.

مدیر پرونده جشن سده تصریح کرد: در مورد سده ما با متنی شدن آیینی کهن هم مواجهیم. آیین سده یک آیین مشترک میان زرتشتیان و مسلمانان و نیز در دو حوزه شهر و روستا بوده است. این آیین تا امروز میان زرتشتیان ایران و مسلمانان در حوزه فرهنگی و روستایی خراسان پابرجا مانده است.

حسن‌زاده درباره اینکه در حال حاضر در چه شهر‌هایی این جشن برگزار می‌شود و فراگیری برگزاری آن در کشور چگونه است، گفت: این آیین در مناطق زرتشتی‌نشین، چون کرمان، یزد و ... و در میان مسلمانان به ویژه در روستا‌های خراسان برگزار می‌شود. این آیین دارای خرده‌آیین‌هایی است که نشان‌دهنده تاثیر تنوع فرهنگی بر آیین‌های ایرانی است و در عین‌حال که نماد وحدت و همبستگی ملی است، بیانگر ویژگی‌های بومی مناطقی است که در آن‌ها این آیین برگزار می‌شود.

پرونده سده برای نخستین‌بار در یونسکو مطرح شد

او درباره روند تکمیل پرونده بیان کرد: پرونده یادشده با همکاری تنگاتنگ جوامع محلی برگزارکننده جشن سده آماده شد و یکی از مطالبات جدی مردم نواحی مختلف ایران به‌ویژه گروه‌های برگزارکننده آن ثبت جهانی این آیین کهن بود که با همکاری و حضور جدی آن‌ها پرونده آماده شد.

آیین‌هایی، چون نوروز، سده، یلدا و ... سرمایه اجتماعی مهمی هستند و ثبت آن‌ها می‌تواند همبستگی و وحدت ملی ایرانیان را مستحکم‌تر کند.

مدیر پرونده جشن سده ادامه داد: از سوی دیگر این آیین به‌عنوان آیینی که همواره بازتاب‌دهنده فرهنگ و تمدن ایرانی نزد سلسله‌های تاریخی بوده است، جایگاه تاریخی و کهن ایران را به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین دولت‌های جهان یادآور می‌شود. این آیین یادآوری می‌کند که دو ملت ایران و تاجیکستان از کهن‌ترین و باستانی‌ترین ملت‌های جهان هستند. در مسیر این ثبت در حالی که سده، یلدا و نوروز ثبت جهانی شده‌اند، می‌بایست سه آیین دیگر نیز با توجه به جایگاه برجسته آن‌ها در حوزه فرهنگی و تمدنی ایران ثبت شوند: مهرگان، تیرگان، نوروز تابستانی (نوروز خلیج فارس و دریای کاسپین).

حسن‌زاده با اشاره به اینکه تهیه پرونده‌های ثبت جهانی کار آسانی نیست، گفت: پرونده ثبت جهانی این آیین‌ها، چون عناصر دیگر میراث ناملموس باید با همکاری و همیاری اجتماعات و جوامع محلی برگزارکننده، آن تهیه شود. از سوی دیگر دیپلماسی عمومی، فرهنگی و میراثی نیز در تهیه پرونده‌های مشترک نقش مهمی دارد.

او تصریح کرد: تعداد پرونده‌هایی که به یونسکو ارسال و ارائه می‌شود محدود است و به این دلیل باید به مرور پرونده‌ها را آماده و ارسال کرد.

"آیین سده یک آیین مشترک میان زرتشتیان و مسلمانان و نیز در دو حوزه شهر و روستا بوده است"پرونده سده نیز سال قبل ارسال و از سوی یونسکو برای طرح در سال ۲۰۲۳ انتخاب شد. بر این اساس تاخیری متوجه این پرونده نیست و نخستین بار است که این پرونده در سازمان یونسکو مطرح می‌شود.

جایگاه مهم ایران و تاجیکستان در تمدن ایرانی و سده عنصر مشترک دو کشور

حسن‌زاده در ارتباط با ثبت جشن سده به‌صورت اشتراکی ایران و تاجیکستان توضیح داد: روشن است دو کشور و ملت بزرگ ایران و تاجیکستان جایگاهی مهم در حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی دارند و نمایندگان اصلی این فرهنگ و تمدن در کنار افغانستان، به‌شمار می‌آیند. عنصر سده نیز مانند نوروز عنصر مشترک میان دو کشور و ملت بزرگ ایران و تاجیکستان است.

مدیر پرونده جشن سده با اشاره به پررنگ شدن جایگاه میراث‌فرهنگی ناملموس در سطح جهان از سال ۲۰۰۳، آن را دارای قدرت بازنمایی شگفت‌انگیزی از فرهنگ و هویت ملت‌ها در چشم جهانیان عنوان کرد و افزود: ثبت جهانی این عنصر از سوی دو کشور آنان را متوجه ریشه‌های واحد فرهنگی و تمدنی خود خواهد کرد.

برگزاری مشترک جشن سده در قالب دیپلماسی میراثی/ نقش مهم میراث ناملموس در دیپلماسی صلح و دوستی

او با بیان اینکه امروزه میراث ناملموس بخش مهمی از دیپلماسی میراثی و فرهنگی جهان را دربردارد، ادامه داد: دیپلماسی که آن را می‌توان دیپلماسی صلح و دوستی دانست. هیچ شکی وجود ندارد که کوشش مشترک ایران و تاجیکستان در معرفی آیین‌ها و عناصر مشترک میراثی خود یگانگی آنان را یادآور می‌شود. هر دو ملت ایران و تاجیکستان میراث‌دار فرهنگی کهن هستند که وظیفه حفظ آن را بر عهده دارند.

برپایی همزمان دو جشن امکان‌پذیر است که وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری وصنایع‌دستی می‌تواند در قالب دیپلماسی میراثی مدیریت این کار را بر عهده گیرد.

کاهش وسعت جغرافیایی برگزاری جشن سده از دوره صفوی

حسن‌زاده در پاسخ به این سوال که چرا طی سالیان برای این جشن فرهنگسازی نشده و مردم آشنایی زیادی با این جشن کهن ندارند؟، گفت: این آیین در مقایسه با جشن نوروز و یلدا حوزه‌های جغرافیایی محدودتری را در بر دارد و شامل حوزه‌های فرهنگی زرتشتی و بعضی از مناطق و روستا‌های خراسان می‌شود. اصولا از دوره صفوی به بعد وسعت مناطقی که این جشن را برگزار می‌کردند کاستی گرفت.

مدیر پرونده جشن سده با بیان اینکه در سیاستگذاری فرهنگی و آیینی در کشور، به کمک انجمن‌های غیر دولتی، گروه‌های برگزار کننده و ذی‌نفع این آیین باید مورد توجه بیشتری قرار گیرد، ادامه داد: البته جشن سده یک آیین زنده است و در خطر فراموشی و زوال قرار ندارد. وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نقشی بسیار مهم در معرفی این آیین، تعامل با جوامع و اجتماعات برگزارکننده این جشن، تولید گفتمان‌هایی که اهمیت فرهنگی، هویتی و ملی این آیین را نشان دهد داشته است.

ضرورت مشورت‌گیری شورای فرهنگ عمومی از وزارت میراث‌فرهنگی برای معرفی آیین‌های باستانی ایران

حسن‌زاده با اشاره به اهمیت نقش صدا و سیما و شبکه‌های اجتماعی در معرفی آیین‌های ملی و باستانی ایران مانند سده، افزود: شورای فرهنگ عمومی باید درباره آیین‌هایی، چون نوروز، سده، یلدا، چهارشنبه‌سوری و ... با متولی اصلی سیاستگذاری در زمینه این آیین‌ها یعنی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و پژوهشگاه آن و مدیریت ثبت معاونت میراث مشورت کند و مشاوره بگیرد.

او با بیان اینکه ثبت جهانی این آیین به‌عنوان یک سرمایه اجتماعی قدرتمند می‌تواند فرصت مناسبی برای بخش‌های غیردولتی و سازمان‌های دولتی در توجه به این آیین فراهم کند، ادامه داد: در پرونده تهیه شده به بخشی از برنامه‌هایی که باید مورد توجه قرار گیرد و تدوام یابد اشاره شده است. اکنون باید منتظر ثبت جهانی آیین‌های بزرگ دیگری، چون مهرگان و تیرگان بود.

ثبت جهانی جشن سده منجر به احیا و برگزاری آن در سطح ملی می‌شود؟

مدیر پرونده جشن سده درباره اینکه ثبت جهانی چه تاثیری می‌تواند در برگزاری این آیین به‌صورت گسترده و آشنایی مردم با آن داشته باشد و چه کار‌هایی در این راستا باید انجام شود، گفت: ثبت جهانی این جشن با تقویت برنامه‌های برگزاری آن همراه است.

"این آیین یادآوری می‌کند که دو ملت ایران و تاجیکستان از کهن‌ترین و باستانی‌ترین ملت‌های جهان هستند"در حوزه اقتصاد فرهنگ می‌توان فعالیت‌های ارزشمندی را با الهام از نمادپردازی این آیین تعریف کرد. جشن سده، چون جشن تیرگان زمانی وسعت گسترده‌تری از جغرافیای کشورمان را دربر داشت و اکنون این فرصت می‌تواند برای احیای این جشن در نقاط مختلف ایران فراهم آید.

حسن‌زاده با بیان اینکه این آیین با توجه به ریشه‌های کهن اساطیری و آیینی خود یک آیین ملی است، افزود: از سوی دیگر در این آیین می‌توان از ارزش‌های زیست‌محیطی و الگو‌های پایدار رفتار زیست محیطی یاد کرد. در این آیین چوب‌ها و شاخه‌های خشک با شعله آتش برافروخته می‌شوند و کسی مجاز به آسیب زدن به درختان و گیاهان سبز و زنده نیست. در معرفی این آیین باید جایگاه آن در خلق دوستی و مهر و آشتی، زیبایی‌شناسی امید و شادمانی و روشنایی، عنصر اتصال‌دهنده حوزه ایران فرهنگی و... مورد تاکید قرار گیرد.

او ادامه داد: سده همیشه در طول تاریخ ایران در دل سردترین فصل سال، نماد روشنایی، امید و شادمانی و نوزایی بهاری بوده است.

سده طلایه‌دار بهار است و بهار در فرهنگ ایرانی زایش روح و جسم انسان و نوزایی اخلاقی، معنوی و طبیعی او و امید به آینده است. اکنون با ثبت جهانی این آیین، امکان برگزاری گسترده‌تر آن فراهم خواهد شد.