بازار تاریخی اصفهان، گوهری که از کف می‌رود

به گزارش ایرنا، از این سو، میدان نقش جهان و سرای ساروتقی و کاروانسرای شاه تا آن سو، میدان عتیق و سرای خوروش و سرای آقا، سراسر در غباری از غفلت و بی‌توجهی و بی‌خبری و نظارت ناکافی در حال ویرانی هستند.

راسته بازارها، سقف و بُن و در و دیوار همه با انبوهی از کابل‌ها و تجهیزات مخدوش شده و سراها و کاروانسراها با تبدیل شدن به انبار کالاها توسط مالکان و در عین حال با بی‌توجهی نهادهای ناظر در صف طولانی این ویرانی قرار دارند.

مشکلات بازار اصفهان کم نیست، گره کار جایی بین اوقاف و میراث فرهنگی و مالکان است، نبود همبستگی، و  شیرازه کار از همین جا در رفته است، راسته‌ها که به تعبیر مسئولان امر، به اصطلاح رسیدگی بیشتری می‌شوند؛ حال خوشی ندارند چه برسد به سراها و کاروانسراها و تیمچه‌ها که به حال خود در انبوه بی‌خبری ناظران و غفلت مالکان رها شده‌اند، واقعیت این است که مشکلات بازار اصفهان از همه جایش، کلاف سردرگمی است که هرچه می‌گردی؛ سرنخ آن می‌رسد به نبود نظارت و هم‌پیوندی درخور نهادهای دست اندرکار.

بازار اصفهان و بیشتر سراها و کاروانسراهایش وقف‌ هستند، اوقاف اما شرایط ناخوشایند سراهایی چون ساروتقی در بازار قیصریه یا خوروش، حد فاصل بازار هارونیه و بازر ریسمان را متوجه میراث و مالکان می‌داند و میراث فرهنگی اصفهان هم سنگینی کار را بر دوش اوقاف و کاسبان می‌اندازد.

ناهماهنگی و پیوند این نهادها در همراهی و آگاهی‌رسانی به کاسبان و بازاریان به حتم سر منشا این مشکلات است، به واقع نبود نظارت کافی بر آنچه بازاریان با انباری کردن سراها و نصب تجهیزات نامتناسب بر سر و بُن راسته‌ها رقم می‌زنند و همچنین غفلت نهادهایی که برای رسیدگی به وضعیت نا به ‌سامان سراها و کاروانسراها منتظر یکدیگر نشسته اند، آبشخور تمامی این مشکلات است.

انبار، تیر خلاص سراها و کاروانسراهای بازار اصفهان

علیرضا جعفری‌زند باستان شناس و کنشگر میراث فرهنگی از شرایط دشوار بازار اصفهان دل پر غصه‌ای دارد.

به گفته این کارشناس میراث فرهنگی، بازار اصفهان انبوهی از مشکلات و آسیب‌هاست؛ گوهری که قدر دانسته نمی‌شود و در غباری از بی توجهی‌ها و غفلت‌ها از نظرها گم شده است.

از نگاه جعفری زند، شرایط دشوار و در معرض تخریب سرای خوروش  و سرای آقا تنها مشت نمونه خروار از مشکلات سراهای بازار اصفهان است؛ نگرانی‌ که متوجه بسیاری از سراهای بازار اصفهان از میدان نقش جهان تا میدان عتیق است.

این کنشگر میراث فرهنگی به خبرنگار ایرنا گفت: نه تنها سرای خورش و سرای آقا بلکه به جرات می‌توانم بگویم در بازار اصفهان همه تیمچه‌ها ،کاروانسراها و سراها وضعیت اسفناکی دارند، سراهایی که مالک خصوصی دارند مثل سرای آقا و سرای خوروش به انباری تبدیل شده‌اند.

وی افزود: سرای خوروش همیشه بسته است، من فقط یک‌بار توانستم به دلایلی از آن بازدید کنم که دیدم وضعیت اسفناکی دارد و تبدیل به یک انباری مخروبه شده است، سرای آقا هم وضعیت بهتری ندارد و چیزی که من دیدم حیاط آن توفقگاه است و هر دوی این‌ها با اینکه مهم و یکی از آنها ثبت ملی است وضعیت خوبی ندارند.

۹۹ درصد سراها و کاروانسراهای بازار اصفهان ثبت ملی هستند اما به تعبیر جعفری زند هیچ کدام از آنها وضعیت مناسبی ندارند.

این کارشناس در پاسخ به نگرانی‌هایی که برای ۲ سرای خوروش و آقا وجود دارد با یک پرسش به ایرنا پاسخ داد و گفت: کدام یک از سراهای  بازار اصفهان وضعیت خوبی دارند؟ گل سرسبد این سراها و کاروانسراها، کاروانسرای شاه در چهارسوی  قیصریه است؛ یکی از مهم‌ترین عناصر معماری زمان  شاه‌عباس کبیر که باید دید چه وضعیتی دارد؟ این کاروانسرا هم در حال تخریب است.

وی ادامه داد: ۲ سرای خوروش و آقا که در تملک خصوصی هستند به دلیل  استفاده‌های غیر معمول و رها کردن به حال خود، تبدیل به مخروبه شده‌اند.

جعفری زند یادآور شد: وقتی سرایی مالک خصوصی دارد باید بین میراث فرهنگی و مالک خصوصی همیاری  وجود داشته باشد، طبیعی است که بازار تعداد زیادی سرا  دارد؛ مالک هم نباید دست روی دست بگذارد و بگوید وظیفه میراث است که مرمت و تعمیر کند.

این کارشناس میراث فرهنگی رشته کلام را باز از راسته بازارها پی گرفت؛ جایی که در پیشِ دیدگان همه باشندگان بازار و گردشگران و کارشناسان و نهادهایی چون اوقاف و میراث فرهنگی انبوهی از مشکلات است.

جعفری‌زند اینگونه ادامه داد: خود بازار، همین راسته بازار را در نظر بگیرد تا برسد به بازار هارونیه، وضعیت بسیار نابه‌سامان است، در قدیم مرسوم بود که کسبه در تعمیر این موارد منتظر کمک دولتی‌ها نباشند اما امروز دست روی دست گذاشته اند و انتظار دارند که تمام  صفر تا صد را برای‌شان تعمیر، مرمت و بازسازی کنند اینکه غیر معقول است.

وی  اما در عین حال  بر این باور است که باید هم مالک و هم میراث فرهنگی در یک حد همیار هم باشند تا بتوانند سراها را مرمت کنند.

جعفری زند در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: نیاز است که خود مالکین  اقدام کنند که در بیشتر مواقع  هیچ کدام این کار را نمی کنند و فکر می‌کنند این مکان‌ها می‌تواند به عنوان یک انبار کالا استفاده شود، خیلی از تیمچه‌ها و سراهای بازار  تیر خلاص‌شان تبدیل شدن به انبار است.

این کارشناس با گریزی به وضعیت کاروانسرای شاه گفت: طبقه دوم کاروانسرای شاه از بین رفته است؛ مالکین طبقه پایین بازاریانی هستند که کارگاه‌هایشان آنجاست، وقتی متولیان، بازاریان را دخیل  کنند و بگویند ما کارشناس می‌گذاریم  تا بر  اساس نقشه با هزینه‌های خودشان تعمیر کنند و در عوض طبقات بالای سرا  به خودشان تعلق بگیرد، طبق این شرایط سراها آباد می شوند.

آن طور که جعفری زند به ایرنا گفت، صدها سرا و تیمچه بازار اصفهان همه شرایط و وضعیت مشابه با سرای خورش و آقا دارند و حتی شوربختانه در برخی موارد سراهای  با ارزشِ معماری و  هنری بسیار بالاتر در حال تخریب هستند.

این کارشناس در این ‌باره افزود: سرای ساروتقی یک اثر منحصر به فرد تاریخی است  اما فاجعه اینجاست که این سرا انباری است، طبقه بالای این سرا پر از خاشاک و زباله شده در حالی که در و دیواراش پر از نقاشی است.

وی سرای ساروتقی  و کاروانسرای شاه  را یکی از گل‌های  سرسبد بازار اصفهان دانست که وضعیت اسفناکی دارند و یادآور شد: کاروانسرای شاه  به دلیل موقعیتش در ابتدای  بازار قیصریه مجموعه بی‌نظیری است که اگر یک بازپیرایی درست شود، یکی از چشم اندازهای درجه یک اصفهان است. 

جعفری زند شرایط دشوار سراها و کاروانسراهای بازار اصفهان  را دشوار و بی‌شماره دانست و گفت: کافی است که  از بازار قلندرها شروع کنید و بیایید جلو؛  هر تیمچه و سرایی که نگاه می‌کنید، تبدیل به بیغوله‌ای شده است، بیشترشان هم انبار شده اند و انبار یعنی تیر خلاص! اگر سقفش هم پایین بیاید،کسی دغدغه ای برای رسیدگی ندارد.

این کنشگر میراث فرهنگی از سر دریغ و افسوس و آنچه در پیش چشم همگان در راسته‌های اصلی بازار  هویدا و آشکار است، گفت: بازار قیصریه را از همان ورودی ببینید، نگاه کنید به سقف و در و دیوار؛ چه می بینید، کابل‌های برق ، سیم‌کشی هایی که کاشی ها و بدنه بازار را پوشانده است؛ کولرهای آبی، وارد چهارسو قیصریه شوید که آن سویش ضرابخانه دوره صفوی یا بانک ملی فعلی است؛ چه و ضعیتی دارد؟ در سکوهای ۲ طرف ضرابخانه ۲ مغازه ایجاد شد در ۲ سکوی کاروانسرای شاه ۲ مغازه ایجاد شده که نقاشی‌ها را همه پشت این مغازه‌ها می‌توانید ببینید. 

قصه پرغصه بازار که راوی آن این باستان شناس است تمامی ندارد، از نگاه جعفری زند گذشته از شاخه‌های بازار، همین قیصریه  از ورودی تا  دارشفا؛ گوهری  است که بازاری‌ها هرچه خواسته‌اند و توانسته‌اند، کرده اند و به تعبیر وی تا آخرین قطره خون قیصریه را هم کشیده‌اند، بلبشویی که در آشفتگی آن نمی‌توان نفایس بازار قیصریه را دید، جعفری زند معتقد است که این قصه سر دراز دارد و اصل بازار اصفهان در حال انهدام است.

از نگاه اوقاف، میراث فرهنگی باید هماهنگ کند

اما از  نگاه اصغر توسلی رئیس اداره اوقاف منطقه یک اصفهان، ناظر بر محور بازار بزرگ اصفهان، در مجموع  ورود به مساله حفاظت با اینکه سراهای موقوفه تحت نظر آنهاست؛ کار اصلی میراث فرهنگی است و این‌گونه حتی از زیر بار رصد شرایط سراها و کاوانسراهایی که تحت اختیار آنهاست شانه خالی کرد.  

توسلی به ایرنا گفت: برای  بناهای تاریخی اگر حتی وقف هم که باشند باید با میراث ‌فرهنگی با ما هماهنگ کند، اگر میراث فرهنگی موردی را با ما مکاتبه کند و بگوید با توجه به اینکه این مکان وقف است و در حال تخریب، آیا کمک و مساعدتی دارید؟ ما می توانیم  کمک کنیم تا بنای تاریخی حفظ شود.

وی میراث فرهنگی را ابتدا به ساکن تصمیم گیرنده دانست و افزود: درست است که بنایی مثل سرای ساروتقی یا خوروش موقوفه است اما میراث فرهنگی باید اعلام کند که این مکان نیاز به مرمت دارد تا برای تعمیرات کمک کنیم.

از نگاه میراث‌فرهنگی، اوقاف باید هماهنگ کند

اما ناصر طاهری معاون میراث فرهنگی اصفهان درباره چرایی شرایط سراهایی که در  بی‌خبری و غفلت رو به ویرانی هستند، گفت: مالکین موظف هستند روی بناهای تاریخی تحت تصرف یا تملک اقدام کنند.

وی ادامه داد: میراث فرهنگی بسته های حمایتی دارد که  اگر مالکین به ما مراجعه کنند، می‌توانیم کمک کنیم، نمی‌گویم در یک اعتبار و در یک سال، یک بنای تاریخی را کامل می‌شود مرمت کرد؛  ولی حداقل رفع خطر می‌شود و اگر بودجه پایدار همچنان باشد مالکان در سال‌های آتی هم از همین  بسته‌های حمایتی می‌توانند استفاده کنند.

وی افزود: مطابق برنامه ششم در مورد دستگاه‌های دولتی مثل اوقاف و شهرداری‌ها و نهادهای دولتی که بناهای تاریخی را در اختیار دارند موظف و مکلف‌اند از محل اعتبارات خودشان با نظارت میراث فرهنگی حفاظت و مرمت انجام بدهند.

طاهری درباره  وضعیت نابه‌سامان سراهایی که در تملک خصوصی یا موقوفه‌ هستند، گفت: سراها محل کسب است و ما نمی‌توانیم از اعتبارات دولتی برای تعمیر آنها استفاده کنیم اما چون آثار تاریخی هستند اگر امکانی برای ما فراهم باشد و مالک هم به ما اعلام کند که توان مرمت ندارد ،ما معرفی می‌کنیم که از بسته های حمایتی ما استفاده کند.

وی در باره شرایط سراهایی که مالک خصوصی دارند و اکنون رو به ویرانی هستند از جمله  سرای سارتقی و خوروش گفت: ما به مالکان تذکر می‌دهیم که باید مرمت را انجام بدهند به مالک سرای ساروتقی هم تذکر کتبی می‌دهیم اگر مالکان بیایند و بگویند توانش را ندارند، ما با آنها  مشارکت می‌کنیم.

آن طور که به نظر می ‌سد، حلقه مفقوده در ماجرای نابه‌سامانی بازار اصفهان ، نبود هماهنگی و آگاهی‌رسانی برای حفاظت بیشتر در بین نهادهایی چون اوقاف، میراث فرهنگی و مالکان است؛ اتفاقی که با پیگیری‌های ایرنا مشخص می‌شود هر کدام از نهادها منتظر تلنگر یکدیگر هستند تا اینکه خود هر کدام در مقام و جایگاه واقعی ایفای نقش کنند.

بازار اصفهان انبوه راسته‌ها و سراها را در خود جا داده است و  با تمام رگ و پیوندهایش راهش را از مسجد عتیق، جایی که اولین میدان شهر در محله جویباره  شکل گرفته آغاز کرده و مسیرش را رو به میدان صفوی نقش جهان ادامه می‌دهد این بازار خطی پیش رفته و توامان در یک شبکه از راسته های اصلی و فرعی ، سراها ، تیم و تیمچه ها و حجره ها تعریف می شود.

استان اصفهان به عنوان قطب گردشگری کشور دارای ۱۰۷ شهر و یکهزار و ۹۳۴ روستاست؛ بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی در این استان شناسایی شده و یکهزار و ۸۵۰ مورد آن به ثبت ملی و چهار اثر آن به نام های میدان امام (نقش جهان)، کاخ چهلستون، باغ فین کاشان و مسجد جامع به ثبت جهانی رسیده است.