بایدها و نبایدهای صنعت گردشگری در ایران/ سعید مالکی

هرانا - ۹ اسفند ۱۴۰۲

خانه > slide, سایر گروهها, فرهنگی > بایدها و نبایدهای صنعت گردشگری در ایران/ سعید مالکی

خبر اختصاصی
تاریخ : ۱۴۰۲/۱۲/۰۹
دسته : slide,سایر گروهها,فرهنگی
لینک کوتاه :
کد خبر : ۱۱۰۴

چاپ خبر

بایدها و نبایدهای صنعت گردشگری در ایران/ سعید مالکی

ماهنامه خط صلح – «گردشگری» یا «توریسم» به مجموعه‌ای از فعالیت‌ها، خدمات و صنایع اطلاق می‌شود که امکانات مسافرت را فراهم می‌آورند که شامل امکانات حمل و نقل، رفاهی، خوراکی و آشامیدنی، فروشگاه‌های خرده فروشی، تجارت سرگرمی، خدمات درمانی و غیره برای افراد یا گروه‌هایی است که از خانه دور هستند. گردشگری صنعتی پویا و رقابتی است که نیاز به این توانایی دارد تا به طور ثابت با نیاز‌ها و امیال در حال تغییر مشتریان سازگار شوند؛ چون رضایت، امنیت و لذت مشتری به طور ویژه‌ای نقطه تمرکز این صنعت است. به عبارت دیگر، گردشگری مجموعه‌ای از پدیده‌ها و روابط ناشی شده از روابط متقابل گردشگران، تأمین‌کنندگان تجاری، حکومت‌ها و جوامع میزبان در فرآیند جذب و میزبانی «گردشگران» یا «توریست‌ها» است.

سازمان جهانی جهانگردی، گردشگر را این‌گونه تعریف نموده است: «فردی که دست کم یک شب در یک اقامتگاه عمومی یا خصوصی در محل مورد بازدید به سر برد.» گردشگری یعنی مکتبی که پایه‌ی فکری آن سیاحت و جهانگردی است و گردشگر کسی است که به مسافرت و جهانگردی می‌پردازد. توریسم، واژه‌ای فرانسوی است که از ریشه‌ی تور گرفته شده است. تور در زبان فرانسه به معنای حرکت دورانی، عمل پیمودن، طی کردن، سیر کردن و گردش کردن است.

"تور در زبان فرانسه به معنای حرکت دورانی، عمل پیمودن، طی کردن، سیر کردن و گردش کردن است"در فرهنگ آکسفورد برای توریسم معانی مختلفی آورده شده؛ از جمله: سفر کوتاه و گذر کردن از جایی و یا تجارت تهیه‌ی خدمات و پذیرایی برای مردمانی که از یک مکان دیدن می‌کنند. در فرهنگ وبستر آمده: «مسافرتی که به منظور تجارت، لذت و یادگیری صورت گیرد و به نقطه‌ی شروع بازگردد.». به عبارت دیگر، گردشگری مجموعه‌ی تعامل‌هایی است که در فرایند جذب و میهمانداری بین گردشگران، سازمان‌های مسافرتی، دولت‌های مبدا، دولت‌های میزبان و مردم محلی برقرار می‌شود. هم‌چنین مجموعه‌ی فعالیت‌هایی را که در جریان مسافرت یک گردشگر اتفاق می‌افتد، در بر می‌گیرد. این فرایند شامل هر فعالیتی از قبیل برنامه‌ریزی سفر، مسافرت به مقصد، اقامت، بازگشت و حتی یادآوری خاطرات آن نیز می‌شود. هم‌چنین فعالیتی را که گردشگر به عنوان بخشی از سفر انجام می‌دهد، نظیر خرید کالاهای مختلف و تعامل میان میزبان و مهمان را نیز شامل می‌شود.

با این مقدمه باید بدون تعارف بگوییم این صنعت در حال حاضر در ایران و با قوانین و شرایط موجود و دیدگاه‌های حاکم، هیچ جایگاه مناسبی نداشته و میان بودن و نبودن و در برزخی از نگاه‌های تند افراطی در حال احتضار است.

گردشگری چون طفلی یتیم است که هیچ‌کس سرپرستی او را بر عهده نمی‌گیرد؛ طفلی که با وجود هوش بالا و آینده‌ی درخشانش، اما به علت زیبایی، آزاد بودن و بازیگوشی نشاط‌آورش، مورد پسند بخشی از جامعه نیست و متولی دولتی تلاش دارد او را در همان پرورشگاه نگهداری کرده و این استعدادها را کنترل کند.

اگر این نگاه افراطی را کنار بگذاریم آیا امیدی به رشد و ارزآوری این صنعت وجود دارد؟ بدون شک با وجود پتانسیل و آمادگی و البته نیاز، می‌توان امیدوار بود. اما بدون توجه به رفع موانع بسیار که بخش بزرگی از آن به لزوم تغییر نگاه بالا سری و حاکمیتی بستگی دارد، نباید زیاد امیدوار بود و فریب شعارها را خورد. نکته‌ی جالب توجه این‌جاست که در همان نگاه حاکمیتی موجود بخشی به لزوم تغییر نگاه معتقدند اما نه ابزار آن را دارند و نه توان و پشتیبانی و حمایت مورد نیاز را و نه البته اراده‌ی لازم را. روشن است که این‌جا وقتی از صنعت گردشگری سخن می‌گوییم، منظور نه گردشگران داخلی که گردشگران خارجی است؛ به خصوص غیر ایرانیانی که برای لذت بردن و پول خرج کردن وارد کشور می‌شوند. این به معنی لزوم تهیه‌ی نیازها و مقدمات و آزادی‌های لازم و مورد نیاز چنین افرادی است و نه البته به معنی بی بند و باری که مدام بر سر این صنعت می‌کوبند.

"در فرهنگ آکسفورد برای توریسم معانی مختلفی آورده شده؛ از جمله: سفر کوتاه و گذر کردن از جایی و یا تجارت تهیه‌ی خدمات و پذیرایی برای مردمانی که از یک مکان دیدن می‌کنند"قبل از پرداختن به ادامه‌ی این داستان اجازه بدهید به بخشی از بایدهای مهم مورد نیاز برای توسعه‌ی این صنعت و وضعیتشان در ایران نگاهی گذرا داشته باشیم. با ویترین این صنعت آغاز می‌کنیم:

فرودگاه

فرودگاه‌ها اولین ایستگاه برای بازدید گردشگر است. به همین دلیل شرایط فرودگاه‌ها از نظر ظرفیت و زیرساخت‌ها نقش بسیار مهم و تأثیرگذاری در معرفی وضعیت گردشگری در یک کشور دارند. ناگفته روشن است که این ویترین در ایران در چه وضعیتی قرار دارد و با یک مقایسه‌ی معمولی نیز می‌توان به نتایج بسیار ناامید کننده‌ای رسید. تنها کافی است که بزرگ‌ترین فرودگاه‌های ایران را با چند فرودگاه شهرهای مقصد گردشگران در شهرهای کشورهای همسایه مقایسه کنیم.

واحدهای اقامتی

هر چند در دهه‌ی اخیر فعالیت‌های خوبی در این زمینه به انجام رسیده و بومگردی‌ها یکی از این اتفاقات خوب در این زمینه است، اما واحدهای اقامتی هنوز به عنوان یک چالش برای این صنعت در ایران برجسته است.

این مسئله حتی در شهرهای مهم گردشگری در ایران به چشم می‌خورد و میان زیرساخت‌های اقامتی و تقاضایی که از طرف گردشگر وجود دارد، تناسبی برقرار نیست. این موضوع به ویژه در فصول اوج سفر بیش از پیش به چشم می‌خورد. مراکز موجود نیز با کاستی‌های فراوانی رو‌به‌رو هستند و زیرساخت‌های گردشگری در ایران با حجم گردشگران تناسب ندارند. ضمن این‌که اندک زیرساخت‌های موجود نیز حاصل تلاش بخش خصوصی‌ست و اقدام مناسب و درخور از سوی متولی دولتی برای تأمین نیاز و نیازسنجی و حمایت دیده نشده است.

نیروی انسانی فعال در صنعت گردشگری ایران

از چالش‌های بسیار مهم در صنعت گردشگری ایران کمبود نیروی انسانی مرتبط با آن است. تا همین اواخر اصولاً چیزی به نام متخصص گردشگری شناخته نمی‌شد و باور غلطی وجود داشت که معتقد بود مشاغل مربوط به گردشگری نیاز به آموزش و تخصص ندارد.

"هم‌چنین مجموعه‌ی فعالیت‌هایی را که در جریان مسافرت یک گردشگر اتفاق می‌افتد، در بر می‌گیرد"مهم‌ترین معضل آموزش نیروی انسانی فعال در این صنعت است. هرچند در سال‌های اخیر و با حمایت‌های به عمل آمده بخشی از نقصان راهبردی در این صنعت جبران شده، اما تا رسیدن به نقطه‌ی مطلوب مورد نظر راه بسیار طولانی باقی است.

وضعیت نامطلوب سرویس‌های بهداشتی

بر خلاف شوخی‌هایی که در فضای مجازی با وزیر میراث به خاطر تأکیدهای او بر لزوم توجه به سرویس‌های بهداشتی متناسب با نیازهای گردشگران شد، اما بدون شک یکی از مسائل مهم در گردشگری توجه به بهداشت به خصوص وضعیت سرویس‌های بهداشتی است. سرویس‌های بهداشتی یکی از معضلات اساسی گردشگران خارجی و حتی داخلی در ایران است که تجربه‌ی سفر را برای آن‌ها ناخوشایند می‌‌کند. مسئله این‌جاست که مدام از زبان مسئولان بر لزوم توجه به رونق گردشگری گفته می‌شود اما حتی به ابتدایی‌ترین نیاز آن‌ها توجه نمی‌شود.

عدم ساماندهی مراکز تاریخی

این مسئله در حالی یکی از نقاط ضعف در گردشگری ایران است که در لحاظ شاخص رقابت‌پذیری مجمع جهانی اقتصاد، ایران رتبه‌ی نهم دنیا از لحاظ تعداد سایت‌های فرهنگی میراث جهانی را در اختیار دارد. با توجه به این ظرفیت بسیار خوب در ایران که مورد استقبال بسیاری از گردشگران خارجی قرار می‌گیرد، دو نکته‌ی مهم وجود دارد که در مدیریت این اماکن مورد غفلت قرار گرفته است: نکته‌ی اول، عدم متناسب‌سازی این اماکن برای استفاده‌ی افراد دارای معلولیت است (هر چند این مسئله‌ی فراگیر کشور است و تنها محدود به سایت‌های تاریخی و فرهنگی نیست).

نکته‌ی دوم کمی تخصصی‌تر است اما به اشاره کردنش می‌ارزد و آن طراحی یک مسیر مشخص در سایت‌‌های تاریخی و موزه‌ها است. در واقع در اماکن تاریخی و موزه‌ها در کشور به طراحی مسیر، برنامه و هدف مشخص برای گردشگر توجه نشده است. در صورتی که به این نکات ساده توجه شود هیجان در مخاطب ایجاد می‌‌شود و او در طول بازدید به حال خود رها نمی‌شود تا به صورت شانسی از قسمت‌‌های مختلف بازدید کند. برای دستیابی به استانداردهای گردشگری در مقیاس جهانی و احترام به حقوق گردشگر، باید به این مسائل توجه شود.

زیرساخت مالی نامساعد

دیگر چالش این صنعت در ایران به مسائل و مبادلات مالی مربوط می‌‌شود؛ چالشی که گردشگران در ایران با آن مواجه هستند و بخش بزرگی از آن به عدم امکان خرید یا محدودیت استفاده از کارت‌های اعتباری بین‌المللی است. از آن‌جا که زیر ساخت‌های این امکان به علت تحریم‌های بین‌المللی وجود ندارد، گردشگر در سفر به ایران ناگزیر به حمل پول نقد خواهد بود که ممکن است مشکلاتی برای آن‌ها به همراه داشته باشد.

با این نگاه اجمالی به وضعیت صنعت گردشگری در ایران نیازی به تأکید مجدد نیست که در چه شرایطی قرار داریم؛ فاصله‌ی ما با کشورهای همسایه بسیار است و برای حتی نزدیک شدن به آن‌ها راهی طولانی در پیش داریم و نیاز به حرکتی انقلابی به معنای کامل آن است.

"این فرایند شامل هر فعالیتی از قبیل برنامه‌ریزی سفر، مسافرت به مقصد، اقامت، بازگشت و حتی یادآوری خاطرات آن نیز می‌شود"با روند حال حاضر نباید امیدی به توسعه این صنعت داشت و دلایلش هم کاملاً روشن است.

نگاهی گذرا به درآمد کشورهای همسایه از این صنعت هر کسی را وادار به افسوس خوردن می‌کند. در ترکیه‌ برای جذب ۶۰ میلیون گردشگر در سال ۲۰۲۴ دورخیز کرده‌اند. عربستانی‌ها هم به‌دنبال تبدیل شدن به یکی از مقاصد گردشگری ترکیبی شامل جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی تا سال ۲۰۳۰ میلادی هستند. به این اسامی باید آذربایجان، عراق، امارات متحده‌ی عربی، عمان و قطر را هم اضافه کنید که در حال تکمیل زیرساخت‌های گردشگری خود هستند تا سهم بیش‌تری از گردشگری خاورمیانه را به خود اختصاص دهند.

مهمت شیمشک، وزیر خزانه‌داری و دارایی ترکیه درباره‌ی آمار گردشگری سال ۲۰۲۳ در حساب کاربری خود در شبکه‌های اجتماعی گفته است که ما بهترین عملکرد تمام دوره‌ها را در گردشگری در سال ۲۰۲۳ نشان دادیم. تعداد بازدیدکنندگان از ترکیه با افزایش سالانه ۱۱.۱ درصدی به ۵۷.۱ میلیون نفر رسید و از هدف ۵۶.۷ میلیون هم فراتر رفته است.

بر اساس برنامه‌ی میان مدت و ادامه‌ی این روند صعودی، انتظار می‌رود که تعداد بازدیدکنندگان به ۵۹.۴ میلیون نفر و درآمد گردشگری به ۵۹.۶ میلیارد دلار در سال جاری افزایش یابد. او تصریح کرده هدفشان برای سال ۲۰۲۸ رسیدن به ۱۰۰ میلیارد دلار درآمد گردشگری با بیش از ۸۲ میلیون بازدیدکننده است.

عربستان سعودی هم در سال گذشته‌ی میلادی سبقت عجیبی در گردشگری گرفت. تعداد گردشگران در عربستان در سال ۲۰۲۳ شاهد افزایش ۶۶ درصدی بود، به‌ طوری‌ که ۲۷.۵ میلیون بازدیدکننده‌ی خارجی به این کشور سفر کردند. در نیمه‌ی اول سال ۲۰۲۳، عربستان با ۱۳۲ درصد افزایش هزینه توسط مسافران ورودی به ۹.۸۶ میلیارد دلار درآمد از این صنعت رسید. عربستانی‌ها پیش ‌از این با وجود دو شهر مکه و مدینه همواره روی گردشگری مذهبی تمرکز داشتند، اما حالا در حال تنوع بخشیدن به پیشنهادهای گردشگری خود هستند.

اما گردشگری خاورمیانه فقط ترکیه، عربستان یا امارات نیست و آذربایجانی‌ها هم به ‌دنبال توسعه‌ی صنعت گردشگری خود هستند.

"اما بدون توجه به رفع موانع بسیار که بخش بزرگی از آن به لزوم تغییر نگاه بالا سری و حاکمیتی بستگی دارد، نباید زیاد امیدوار بود و فریب شعارها را خورد"عراقی‌ها نیز با وجود چالش‌های امنیتی و زیرساختی اما در حال هموار کردن مسیر خود هستند. مکان‌های باستانی این کشور از جمله «بابل»، «اور» و اماکن مذهبی برای مسلمانان شیعه ظرفیت‌هایی است که می‌تواند پای گردشگران خاورمیانه را به این منطقه بیش‌تر باز کند. عمانی‌ها هم طیف متنوعی از جاذبه‌ها از جمله سواحل بکر، مناظر کوهستانی و معماری سنتی را دارند که به‌ خوبی هم از آن‌ها محافظت کرده‌اند و حالا توجه آن‌ها به جذب گردشگر برای بهره‌برداری از این جاذبه‌هاست. قطری‌ها هم با برگزاری جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ نیمی از مسیر توسعه‌ی گردشگری را پیش رفتند و خود را به ‌عنوان یک مقصد سفر لوکس معرفی کردند. حتی پاکستانی‌ها هم در سال میلادی گذشته یکی از بهترین عملکرد‌ها را در گردشگری ثبت کرده‌اند.

براساس اعلام «بارومتر جهانی گردشگری» که از سوی سازمان جهانی گردشگری سازمان ملل متحد منتشر شده، پاکستان در ۹ ماه اول ۲۰۲۳ افزایش ۱۱۵ درصدی ورود گردشگران خارجی را نسبت به همین دوره در سال قبل تجربه کرده است.

با این حساب روشن است که وضعیت صنعت گردشگری در ایران نه تنها فاصله‌ی عمیق و معناداری با استانداردهای روز دنیا که فاصله‌ی بعیدی با کشورهای همسایه دارد. شعارها و آمارهای ارائه شده از سوی مقام‌های دولتی هم حتی ذره‌ای از درد این فاصله را کم نمی‌کند. آمارهای ارائه شده بیش‌تر مصرف سازمانی دارد تا نشانه‌ای باشد از رشد و پیشرفت در این صنعت. در حال حاضر نیز تمام تلاش مدیریت این بخش بر رونق دادن به گردشگری داخلی‌ است که این هم با وضعیت پیچیده‌ی تورم و شرایط تورمی دورنمایی تاریک دارد. از سوی دیگر با توجه به سیاست‌های جاری و نگاه حاکمیتی موجود نه نشانه‌ای برای بهبود وضعیت مشاهده می‌شود و نه امیدی به آینده وجود دارد.

"نکته‌ی جالب توجه این‌جاست که در همان نگاه حاکمیتی موجود بخشی به لزوم تغییر نگاه معتقدند اما نه ابزار آن را دارند و نه توان و پشتیبانی و حمایت مورد نیاز را و نه البته اراده‌ی لازم را"چه می‌توان کرد؟ پاسخ روشن است: در شرایط امروز ایران، هیچ! علت و دلایل این پاسخ هم بر می‌گردد به تصمیمی که حاکمیت در این زمینه گرفته است. وارد شدن به جزییات این موضوع هم از حوصله‌ی این یادداشت خارج است و هم از توان نگارنده برای تحمل عواقب آن. بنابراین جمله‌ی پایانی این‌که: تا اطلاع ثانوی همینه که هست!