ایدئولوژی ترسناک مذهبی در «عنکبوت مقدس»

هشدار: اگر فیلم عنکبوت مقدس را ندیده‌اید، این مطلب ممکن است بخش‌هایی از داستان را برای شما باز کند.

فیلم «عنکبوت مقدس» ساخته علی عباسی، روز یکشنبه یکم خرداد، برای نخستین بار در دنیا در ششمین روز از هفتاد و پنجمین دوره جشنواره فیلم کن به نمایش درآمد؛ فیلمی بسیار جسورانه با پرداختی بی‌پروا و صریح که تصویری کاملاً متفاوت از لایه‌های پنهان جامعه و حکومت ایران در مقایسه با آثار معمول از سینمای ایران ارائه می‌دهد.

«عنکبوت مقدس» روایتی از قتل‌های زنجیره‌ای سعید حنایی است که اواخر دهه ۷۰ به‌قصد آن‌چه پاکسازی جامعه می‌نامید، ۱۶ زن کارگر جنسی را در شهر مشهد به قتل رساند. البته نام خانوادگی شخصیتی که در فیلم دیده می‌شود تغییر کرده است.

داستان از دید روزنامه‌نگار زنی روایت می‌شود که برای پیگیری قتل‌ها به مشهد می‌رود و با همکارش که خبرنگاری فعال در روزنامه محلی خراسان است، تلاش می‌کند کم‌کاری نیروی انتظامی و مقام‌های قضایی برای دستگیری هرچه سریع‌تر قاتل را جبران کند. در این راه او خود با انبوهی از فسادها و ریاکاری‌های نمایشی و بی‌اخلاقی‌های متظاهرانه روبه‌رو می‌شود و تجربه‌ای مهیب را از سر می‌گذراند.

زر امیرابراهیمی در بهترین نقش‌آفرینی کل کارنامه بازیگری‌اش تاکنون، شمایلی نمادین از این زن روزنامه‌نگار پایبند به ارزش‌های انسانی دنیای مدرن ارائه می‌دهد که زیر فشارهای جنسیت‌گرای جامعه‌ای بیمار تلاش می‌کند منطبق بر واقعیت خواسته‌های زنان جامعه امروز ایران در دستیابی به حقوق و ارزش‌های برابر، نمونه منحصربه‌فردی را به آثار نمایشی مرتبط با ایران اضافه کند.

بیشتر در این باره:

سعید حنایی، قاتل زنجیره‌ای، در فیلم‌های داخل و خارج ایران

یکی از دیدنی‌ترین فصول فیلم گفت‌وگوی این شخصیت با زن سعید حنایی است که تبدیل به نوعی تقابل دیدگاه نمادین زنان در جامعه ایران می‌شود؛ زن مدرن برابرخواه و کنشگر در برابر زن سنتی مذهبی درگیر آموزه‌های اخلاق‌گرای ظاهری جامعه. این فصل تکمیل‌کننده فصل تکان‌دهنده و به‌شدت درگیرکننده دیگری است که در آن سعید حنایی لحظاتی پس از قتل یکی از زنان کارگر جنسی، در حالی که از انجام آمیزش جنسی با او خودداری کرده، با همسر خودش به فاصله کوتاهی از جسد زن کشته‌شده همخوابگی می‌کند.

«عنکبوت مقدس» در اجرا می تواند نوعی نوآر ایرانی محسوب شود که کارگردانش، علی عباسی، در روایت داستانش هرگونه پرده‌پوشی معمول را کنار می‌گذارد و در بیان زمینه‌های نهفته خشونت‌ورزانه در جامعه‌ای ملتهب و درگیر القائات مذهبی، جسارت کم‌سابقه‌ای نشان می‌دهد. در این مسیر او ابایی از به تصویر کشیدن روابط جنسی بر پرده هم ندارد؛ اتفاقی که تماشاگر ایرانی در آثار به زبان فارسی حتی در فیلم‌های ساخته‌شده در خارج از ایران با آن کمتر روبه‌رو بوده است.

نمایی از فیلم «عنکبوت مقدس»

علی عباسی و همکارانش با دقتی سخت‌گیرانه تلاش کرده‌اند با تصویر کردن باورپذیر فضا و ارتباطات مشهد، سفری دلهره‌آور به درون شهری ترسناک داشته‌ باشند که در ظاهر ناشی از وجوه مذهبی آن به‌عنوان شهری مقدس‌ در ایران، قرار است نمادی از پایبندی به آموزه‌های اخلاقی باشد، اما در باطن، ناهنجاری‌ و فقر واقعیتی مشهود در جای‌جای آن است.

سعید حناییِ فیلم «عنکبوت مقدس» برخلاف آن‌چه در رسانه‌ها و روایت‌های رسمی ایران توصیف شده، فردی مذهبی است که بر اساس اعتقادات و باورهایش زنان کارگر جنسی را به‌عنوان مظاهر فساد از بین می‌برد و با آن‌ها درنمی‌آمیزد.

"هشدار: اگر فیلم عنکبوت مقدس را ندیده‌اید، این مطلب ممکن است بخش‌هایی از داستان را برای شما باز کند"او بارها به حضورش در جنگ ایران و عراق اشاره می‌کند و در جایی می‌گوید اجازه نمی‌دهدخون شهدا پایمال شود. او در این مسیر، آشکارا با حمایت و تشویق‌ اطرافیان و بخش‌های زیادی از جامعه روبه‌رو می‌شود که در میان‌شان افراد بانفوذ حکومتی هم دیده می‌شود. در این میان پسر او هم که در مستند درخشان «و عنکبوت آمد» (مازیار بهاری) اظهاراتی در تأیید عمل پدرش بیان می‌کند، در فیلم «عنکبوت مقدس» به‌عنوان یکی از ستایشگرانش حضور دارد.

شخصیت قاضی منصوری که محاکمه سعید حنایی را در آن سال‌ها انجام داد، در فیلم «عنکبوت مقدس» نماینده تمام‌قدی از حکومت جمهوری اسلامی ایران است که تلاش می‌کند در جریان دادگاه فاصله‌ای میان اعتقادات مذهبی حنایی و قوانین حاکم نشان دهد؛ هرچند در زمان‌های بحرانی و پرچالش رفتاری دوگانه دارد.

نمایی از فیلم «عنکبوت مقدس»

تلاش سازندگان فیلم «عنکبوت مقدس»، آن‌طور که خودشان در مصاحبه‌هایشان گفته‌اند، برای ارائه تصویری واقعی از ایران بوده است؛ تصویری که به‌گفته یکی از تهیه‌کنندگان فیلم مانند آثاری دیگر بیشتر «دیپلماتیک» نیست و بر همین اساس می‌توان پیش‌بینی کرد با واکنش‌های مختلفی در داخل و خارج ایران مواجه شود؛ به‌ویژه آن‌که مخاطبان خارجی در نتیجۀ سانسور شدید حکومتی که بر فیلم‌های داخل ایران اعمال می‌شود، عادت زیادی به تماشای تصویری کاملاً متفاوت از ایران ندارند. ضمن آن‌که مخاطب ایرانی هم، ناشی از همین سانسور، بخش زیادی از زندگی و رفتار و اعمالش را به شکل صریحی در آثار نمایشی ندیده است.

«عنکبوت مقدس»، با ارزش‌های کیفی قابل‌توجهی که دارد، اتفاق مهم سال‌های اخیر در ساخت فیلم مرتبط با ایران در خارج از کشور است که می‌تواند راه تازه‌ای در بیان مضمامین و جنبه‌های همواره مخفی‌ماندۀ زندگی و اتفاقات مرتبط با مردم ایران بگشاید.