ادبیات فانتزی، ادبیات علمی‌تخیلی و جایگاه موثر آن در توسعه خِرد انسان امروز

آفتاب‌‌نیوز :

خلاصه آنکه، باید به این باور روشن دست‌یافت که آنچه قرن‌هاست (از دوران باستان تا به امروز) با ادبیات فانتزی در جهان آغاز شده و انشعاب بزرگی از آن در قالب ادبیات علمی تخیلی گسترش یافته است، به واقع نه فقط برای تفنن و نه در تضاد مستقیم و مقابله با واقعیت، که درون‌مایه‌ای بسیار تاثیرگذار در توسعه خِرد جهانی و افزایش کارائی بشریت داشته و دارد. یکسری از انگشت‌شمار هنر‌ها و به غایت مانده از اعصار و اقوام مختلف، نوع ادبیات قصه‌گویانه است که از واقعیت، اندک تا بسیار دور بوده، اما میان تمامی آدمیان، همواره از زبان به زبان انتقال یافته، به‌روز شده و امروز نیز در حال توسعه‌ای بسیار گسترده می‌باشد.

این امر نمی‌تواند در جایگاه علوم متاثرانه جامعه، اقوام و انسان‌شناسی، گذری مورد ارزیابی قرار گرفته شده و تمامی آنچه به وقوع پیوسته است را به شاید و شانس و اتفاق مرتبط دانست. وقتی در ادوار خیلی دور تاریخ که آدمیان هیچگونه ارتباط مستقیمی، شبیه آنچه این روز‌ها خیلی متداول و روزمره شده است، نداشته‌اند، باید عللی غیر از روند‌های ساده‌ای تاریخی را در وجود غیرقابل انکار ادبیات فانتزی در جهان یافت. گرچه می‌توان یکی از علل توسعه روزافزون این ژانر از ادبیات جهانی را در یک جمله خلاصه نمود: تحمل واقعیت سخت از دریچه‌ی تخلیات داستان‌گونه‌ی زیبا، اما به همان روشنی گزاره قبل، آدمیان، خصوصا اندیشمندان، بیش از مقابله با این دستمایه‌ی روزمرگی، آینده‌نگری را در این قالب زیبا تصور نموده‌اند.

مهیج آن است که هر یک از اقوام جهانی که استخوان خرده شده‌تر در کشاکش دوران بوده‌اند، مجموعه این مدل از ادبیات‌شان پربارتر از اقوامی بوده که شکل‌گیری‌های معاصرگونه داشته و قدمت چندانی ندارند. غرورآفرین است که در ادبیات ایران‌زمین و از آن گسترده‌تر، آنچه به پارسی نگاشته شده، رسوخ و نمایش این قالب از ادبیات جهانی، سایه به سایه‌ی دیگر اقوام چشم‌نواز بوده و حتی اگر به دقت مورد مطالعه قرار گرفته و با ابزار‌های سخیف سیاست، اندازه‌گیری نشوند، ادبیات فانتزی قصه‌گوی ایرانی، بسیار مستحکم‌تر از این ژانر در دوران کهن جهان تا دوره‌های غیرمعاصر بوده است.

شاید برای اهل مطالعه بد نباشد که سلسله نوشتار مسعود ملک‌یاری به عنوان محقق و مترجمی توانا در این ژانر اساسی در کشور را که با چکامه‌ی: گفتگو با اساطیر، بن مایه‌های اساطیر در اسطوره‌های ایرانی، به رشته تالیف درآورده است، مطالعه نمایند که شاید به اندکی، به عمق محتوای ارزشمند در ادبیات فانتزی در زبان پارسی دست‌یافته و امیدواری پدید آمدن درسنامه‌ها، مدل‌های تحقیقاتی و حتی جرقه‌های اندیشمندانه در کشور گردد.

پرسش بسیار مهمی که در این میان پدید می‌آید آن است که وقتی، گنجینه و انباره‌ی محتوائی ایران زمین از این ادبیات خاص به صورتی قابل رقابت با مشابهات خارجی، که حتی غنی‌تر از آن وجود داشته و البته، مخاطب فراوانی نیز در ایران و در کل جهان معاصر دارد، چرا هرگز مورد توجه قرار نگرفته است؟ فیلمی از روی آن ساخته نشده؟ انیمیشنی براساس روند قصه‌گوی آنها، تولید نگردیده؟ بازی‌های رایانه‌ای از روی داستان‌های چندین مرحله‌ای آن ساخته نشده است؟ و یا حتی مهم‌تر از این سوال اساسی آن است که، وقتی، پیشینه‌ی این نوع از ادبیات به این عمق در ایران وجود داشته است، چرا این روز‌ها مورد توجه نویسندگان و قصه‌پردازان معاصر قرار نگرفته و از اساس ایران را از گردونه‌ی رقابت آن در سطح جهانی خارج نموده است؟

این فرآیند عقب‌افتادگی، زمانی که حضور ادبیات علمی تخیلی را در کنار آن جمع نماییم، نگرانی بزرگتری برای توسعه ادبیات و البته علم کشور پدید می‌آورد. ادبیات علمی تخیلی که از گونه‌ی تاریخی فانتزی، نشئت گرفته، امروز، به دلیل اهمیت و البته تاثیرات مهمی که در گسترش علم در جهان بازی‌کرده و می‌کند، خود موضوعی دیگر شده و قدرتمندانه به پیش می‌رود و حضور آن در میان دو شاخصه‌ی اصلی بشریت: ادبیات و علم، اهمیت آن را روزافزون می‌نماید. این روز‌ها کمتر کسی ژول‌ورن را نشناخته و یکی از نوشته‌های او را نخوانده و یا بازسازی شده اش را در قالب فیلم و انیمیشن ندیده باشد؛ و یا دیگر نویسندگان این نوع از داستان‌های جهانی، در میان اقشار مختلف، خصوصا در قالب فیلم‌های علمی تخیلی، هم آشنا هستند و هم تاثیرگذار بوده‌اند. فیلم اودیسه ۲۰۰۱، راز کیهان، از مجموعه فیلم‌هائی است که کمتر کسی آن را ندیده است و یا دیگر فیلم‌های مشابه آن، حتی در دوران شیوع کرونا فیلم Tenet با تمام مشکلات جاری مردمان، مورد توجه قرار گرفته است. در شاخه هوش مصنوعی و رباتیک نیز، نویسنده‌ای مانند ایزاک آسیموف، اختلاف میان علم و ادبیات را به کوتاهترین فاصله ممکنه آن رسانیده که حتی این ایام، قوانین سه‌گانه‌ی تخیلی وضع شده توسط وی، در رابطه مابین انسان‌ها و آدم‌مصنوعی‌ها، بازتاب‌های علمی جدی نیز یافته است (برای مطالعه بیشتر مراجعه کنید به: نشریه الکترونیکی ویکی علمی تخیلی، شماره ۶، دوازدهم دی‌ماه ۱۳۹۹، ویژه‌نامه ایزاک آسیموف).

روند گسترش و فاصله‌ی روزبه‌روز افزاینده مابین ادبیات فانتزی و ادبیات علمی تخیلی، از یکسوی اهمیت و تاثیر غیرقابل انکار این دو شاخه را نشان می‌دهد و از سوی دیگر، افزایش مداوم کشور از حضور در این عرضه مهم را گوشزد می‌کند.

باید به این باور روشن دست‌یافت که این دو ژانر مهم جهانی، فقط قالبی سرگرم‌کننده نبوده و بی‌توجهی به آن، می‌تواند تاثیرات مهمی نه فقط در جایگاه ادبیات ایران در جهان ایجاد نماید، که خصوصا در میان جوانان و نوجوانان، تاثیر علاقه به علم و دانش را کم کرده و جایگاه توسعه‌ای علمی کشور را نیز تحت‌الشعاع قرار دهد.

سید محمدحسن مقدم‌فر؛ بنیانگذار و مدیر مسئول گروه نشریات الکترونیکی ویکی تماس