جایگاه و نقش اسلام در زندگی قرقیزها

به گزارش خبرگزاری مهر، دین اسلام دارای ابعاد بسیاری است که به همه جنبه‌های زندگی افراد می‌پردازد و این موضوع باعث شده بر سنت‌ها و آداب و رسوم اقوام و مردمان کشورهای مختلف اثر بگذارد.

اینکه جایگاه و نقش اسلام در زندگی یک خانواده چه اهمیتی دارد، موضوعی است که قانات میرزاخلیل‌اف، مؤلف و استاد گروه دین‌شناسی و الهیات دانشگاه ملی قرقیزستان، در قالب یک مقاله و با توجه به اوضاع دینی در قرقیزستان بررسی و در آن نقش جوامع مذهبی در حفظ ارزش‌های خانوادگی، عوامل مخرب ارزش‌های مردم قرقیزستان و نقش دین در زندگی خانوادگی پیروان اسلام را تشریح کرده است.

تأثیر اسلام بر آداب خانواده‌های قرقیزی

سنت‌های اسلامی و همچنین آئین و آداب پیش از اسلام بر نحوه زندگی، معیشت، خانواده و جهان‌بینی مردم قرقیزستان که بیش از ۸۰ درصد آنان، خود را مسلمان می‌دانند تأثیر گذاشته است.

در قرن هشتم تا دهم میلادی، اسلام در قرقیزستان گسترش یافت و در قرون بعد، دین غالب در میان اقوام عشایر و یکجانشین آسیای مرکزی به شمار می‌آمد. تاریخ ظهور و گسترش اسلام در قرقیزستان نشان می‌دهد که به استثنای دو مورد، اسلام هرگز جایگاهی که امروزه در جامعه قرقیز دارد، نداشته است.

مورد اول در دوره حکومت خانات قراخانی در سال ۹۵۵ میلادی اتفاق افتاد که موسی ابن ساتوق (بایتاش)، پسر ساتوق عبدالکریم قراخان، اسلام را دین رسمی اعلام کرد. تغلوق تیمور، حاکم مغولستان نیز همین کار را انجام داد؛ یعنی اسلام‌گرایی از ناحیه حکومت تحمیل شده و نتیجه مثبت نداده بود. حضور قبایل قرقیزی در خانات قراخوانی امروزه باعث اختلاف نظرهای بسیار بین تاریخ‌دانان شده است. درباره مغولستان باید گفت که قبایل قرقیزی به اسلام نگرویدند؛ آنان اغلب ضمن تاراج و حمله به اقوام یکجانشین مسلمان باعث سقوط دولت آنان شده بودند.

"تغلوق تیمور، حاکم مغولستان نیز همین کار را انجام داد؛ یعنی اسلام‌گرایی از ناحیه حکومت تحمیل شده و نتیجه مثبت نداده بود"در دوره حکومت خانات خوقند، شرایط مناسب‌تری برای پذیرش اسلام از سوی قرقیزها ایجاد شد، اما روند اسلام‌گرایی با تبدیل قرقیزستان به مستعمره امپراتوری روسیه متوقف شد.

در زمان حکومت شوروی، اسلام ضربه شدیدی خورد، زیرا بسیاری از مساجد و مدارس دینی تعطیل و اموال آن‌ها ضبط شد. بسیاری از شخصیت‌ها و فعالان دینی مورد تبعید قرار گرفتند، با این حال اهدافی که اتحاد شوروی به دنبال آن بود، محقق نشد.

شوروی و احیای اسلام در قرقیزستان

در شرایط ترویج الحاد و بی دینی، قاضیات مسلمانان قرقیزستان (اداره قاضیات مسئولیت انجام امور مربوط به مسلمانان در این کشور را برعهده دارد) به عنوان زیرمجموعه اداره روحانیت آسیای مرکزی، یک نهاد قانونی با ایدئولوژی غیررسمی بود. در اواخر سال‌های ۱۹۸۰، سیاست پرسترویکا (اصلاحات اقتصادی) میخائیل گورباچف، آخرین رهبر شوروی سابق زمینه را برای احیای اسلام در قرقیزستان ایجاد کرد که در نتیجه آن، اسلام در جامعه قرقیز جنبه قانونی یافت. از آن زمان و به ویژه پس از فروپاشی اتحاد شوروی، جامعه مسلمان قرقیزستان شاهد رستاخیز و رنسانس اسلامی بود.

در سال ۱۹۹۱ پس از کسب استقلال قرقیزستان، سیاست دولتی لیبرال در حوزه دینی شرایط مناسبی برای اجرای فرآیندهای مذهبی در این کشور فراهم کرد. یکی از عوامل رشد تفکر دینی افزایش تأثیر اسلام در همه زمینه‌های زندگی جامعه قرقیز از جمله سنت‌های خانوادگی است.

کشور تنوع ادیان با نهادهای حکومتی سکولار

اکثر مردم قرقیزستان و در حدود ۸۶ درصد، خود را مسلمان و پیرو مذهب سنی حنفی می‌دانند.

در عین حال نمایندگان سایر ادیان مانند مسیحی پروتستان، کاتولیک، بودایی و یهودی که ۱۴ درصد را شامل می‌شوند، ساکن این کشور و همه نهادهای حکومتی سکولار هستند.

در حال حاضر حدود سه هزار واحد و مکان دینی و عبادتی به ثبت مرجع دولتی امور دینی رسیده است. از میان آنها بیش از ۲۵۰۰ مرکز و عبادتگاه مربوط به دین اسلام است. فعالیت ۲۰ گروه، جنبش و سازمان افراط‌گرا و تروریستی در جمهوری قرقیزستان ممنوع اعلام شده است. تقریباً تمام این گروه‌ها مراکز مدیریتی و ریشه‌های خارجی دارند. در شرایط رشد بی‌سابقه تعداد سازمان‌ها و اماکن دینی، جامعه با این سؤال مواجه می‌شود که دین پس از چندین سال حکومت نظام دولتی الحاد مطلق تا چه اندازه برای تقویت ارزش‌های خانوادگی ضرورت دارد؟

تجربه نشان می‌دهد، دین و به ویژه اسلام در زندگی خانوادگی و جمعیت مسلمانان قرقیزستان نقش مهمی را ایفا می‌کند.

"حضور قبایل قرقیزی در خانات قراخوانی امروزه باعث اختلاف نظرهای بسیار بین تاریخ‌دانان شده است"اسلام چه در گذشته و چه امروز در جهان‌بینی، زندگی و مسائل خانوادگی افراد تأثیر بسیار داشته است. به اعتقاد برخی کارشناسان، سنت‌های اسلامی با آداب و رسوم بت‌پرستانه دوره پیش از اسلام در هم تنیده و عناصر جدیدی به وجود آورده است. از سوی دیگر سنت‌هایی مانند نامگذاری فرزندان، ازدواج، طلاق، کفن و دفن، ختم و … ارتباطی مستقیم با احکام اسلامی دارد.

تأثیر اسلام بر تفکر اجتماعی سیاسی قرقیزها

افکار اجتماعی، فلسفی و اخلاقی اسلام بر ادبیات شفاهی و تفکر اجتماعی سیاسی قرقیزها نیز تأثیر گذاشته است. اسلام با خانواده ارتباط متقابل دارد. در حال حاضر بسیاری از خانواده‌های مسلمان قرقیز رعایت شرع اسلامی را یک سنت می‌دانند.

سلسله مراتب دقیقی نیز وجود دارد که نقش هر یک از اعضای خانواده را از بزرگ خانواده تا تازه‌عروس مشخص کرده است. برای نمونه در خانواده قرقیزها احترام کوچکترها به بزرگترها و نیز احترام خاص نسبت به میهمانان واجب است.

روحانیون مسلمان در تمام مراسم‌ها از احترام خاصی برخوردار هستند. خانواده‌های قرقیز به اسلام، رعایت آداب و رسومی نظیر نماز میت، روزه‌داری در ایام ماه رمضان، نمازهای پنج‌گانه، عید فطر، عید قربان، زکات، خمس و حج پایبند هستند.

هدف بسیاری از گرایش‌های تند اسلامی (مانند سلفی‌های افراطی و امثال آن‌ها) از بین بردن ریشه‌ها و اصول خانوادگی است. در این باره اسلام و سایر ادیان ظرفیتی دارند که می‌توان از آن برای تأمین اخلاق و امنیت بیشتر نسل جوان استفاده کرد.

همان طور که بررسی‌ها نشان داده، دلایل تغییرات منفی در زندگی خانواده‌های قرقیزی، مسائل اجتماعی اقتصادی حل نشده است. همچنین فقر، بیکاری، نبود چشم‌انداز روشن برای جوانان، رشد قیمت‌های مواد غذایی، کالاها و خدمات، میزان بالای مهاجرت داخلی و خارجی، فساد مالی، فساد اخلاقی و افت سطح فرهنگی افراد از جمله عوامل اصلی هستند که در بی‌ثباتی کانون خانواده تأثیر گذارند.

چند دستگی خانواده‌های مسلمان

خانواده‌های مسلمان قرقیزی را می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد؛ گروه اول، خانواده‌هایی که در آنها شریعت به طور کامل و جدی رعایت می‌شود.

"درباره مغولستان باید گفت که قبایل قرقیزی به اسلام نگرویدند؛ آنان اغلب ضمن تاراج و حمله به اقوام یکجانشین مسلمان باعث سقوط دولت آنان شده بودند"دسته دوم، خانواده‌هایی که در آنها شریعت تا حدی رعایت می‌شود و دین به عنوان آداب و سنت ملی قرقیزی به شمار می‌رود. گروه سوم را خانواده‌هایی که منکر شریعت هستند تشکیل می‌دهند؛ آنها به دلیل اهمیت اجتماعی دین، مجبور هستند برخی آداب و رسوم را رعایت کنند و گروه چهارم، خانواده‌های سکولار به شمار می‌آیند که در آن علاوه بر ملحدان، متدینین هم هستند.

ارزش‌های اسلامی می‌تواند به حل مسائل اجتماعی نظیر طلاق، سرپرستی کودکان با یکی از والدین، اختلافات میان زوج‌ها و نسل‌ها، خشونت خانگی که بیشتر نوجوانان قربانی این مشکلات می‌شوند، کمک کند. این عوامل، مهمترین دلیل رفتارهای اخلاقی و اجتماعی زنان و مردان است.

انتخاب همسر برای ازدواج و تولد کودکان نزد مسلمانان، به قابلیت‌های جسمی، فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی بستگی دارد. یکی دیگر از مسائلی که ارزش‌های خانوادگی را سست می‌کند، مهاجرت داخلی و خارجی است. در حال حاضر بیش از یک میلیون نفر از اتباع قرقیزستان مهاجران کاری هستند.

مهاجرت کاری کانون خانواده و ارزش‌های خانوادگی را از بین می‌برد.

این امر زمینه و بهانه خوبی برای گروه‌های جذب افراد جهادگرا به شمار می‌رود. از جمله دیگر عواملی که باعث رادیکال شدن بخشی از متدینین می‌شود، عوامل اجتماعی اقتصادی، مردم‌شناسی، اعتبار پایین روحانیون نزد مردم، تأثیر فرآیند جهانی شدن و شبکه اینترنت است.

پیوستن به گروه‌های تروریستی

نیروهای انتظامی قرقیزستان موارد بسیاری از جذب و بازداشت افراد مظنون و مرتبط با انتقال قرقیزها به مناطق جنگی سوریه و عراق را کشف کردند که براساس آمار غیررسمی تعداد آنها به ۸۰۰ نفر می‌رسد و از میان آنان ۱۵۰ نفر کشته شده‌اند. اوج خروج افراد برای پیوستن به گروه‌های تروریستی در سال‌های ۲۰۱۵ ۲۰۱۴ بوده است. این آمار برای کشوری با جمعیت شش میلیون نفر بسیار بالا است.

علت بروز افراط‌گرایی که برخی آن را با دین مرتبط می‌دانند، تنها افکار و عقاید دینی نیست؛ روابط خانوادگی نیز در تربیت و رشد شخصیت، افکار و اعتقادات نقش دارد. برخی پیروان اسلام که از سنت‌های ملی و خانوادگی قرقیزی صرف نظر می‌کنند اعتقاد دارند که این آداب و رسوم مخالف اصول اسلام است؛ از جمله این افراد، پیروان گروه‌های تکفیری و جهادی هستند.

برای نمونه، بسیاری از مسلمانان به اصطلاح نوظهور قرقیز از پوشیدن لباس سکولار یا ملی صرف نظر می‌کنند و تمایل به داشتن لباس‌های مذهبی دارند.

"فعالیت ۲۰ گروه، جنبش و سازمان افراط‌گرا و تروریستی در جمهوری قرقیزستان ممنوع اعلام شده است"به هر حال در کشور قرقیزستان موارد مثبت بسیاری مربوط به ارزش‌های خانوادگی دیده می‌شود. در گزارش صندوق جمعیت سازمان ملل متحد با عنوان «تحلیل وضعیت جمعیت قرقیزستان» که در ماه سپتامبر ۲۰۱۷ ارائه شده، آمده است: در قرقیزستان کانون خانواده حفظ شده است. اکثریت مطلق جمعیت بزرگسال ازدواج می‌کنند و تجرد در جامعه رایج و پسندیده نیست. از اوایل سال‌های ۲۰۰۰، رشد زاد و ولد مشاهده می‌شود، ولی سهم عمده زاد و ولد کودکان خارج از ازدواج، این فرضیه را به وجود می‌آورد که تعداد ازدواج‌های ثبت نشده در سازمان ثبت ازدواج‌ها رو به افزایش است.

در کشور قرقیزستان میزان طلاق‌ها در میان مردم نسبت به جمهوری‌های اروپایی شوروی سابق نسبتاً پایین است. در اینجا ویژگی‌های فرهنگی و پایبندی به حفظ کانون خانواده در میان مردم قرقیز بی‌تأثیر نیست.

گزارش کمیته آمار قرقیزستان نیز بر این امر گواه است که پس از سال ۲۰۰۰، جمعیت قرقیزستان رو به رشد بوده و در همان سال کمترین آمار ازدواج‌ها در این کشور مشاهده شده است.

طی ۱۵ سال بعد، تعداد ازدواج‌ها در قرقیزستان ۲,۲ برابر افزایش یافته است، ولی به تناسب آن، تعداد طلاق‌ها ۱.۶ برابر افزایش یافته است. ارزش کانون خانواده در این کشور بسیار بالاست و بیشتر مردم آن را امری مثبت می‌دانند. اکثر قرقیزها تلاش می‌کنند تشکیل خانواده دهند.

طبق گزارش کمیته آمار، ۵۷ درصد مردان و ۵۵ درصد زنان قرقیزستان در سن ۱۵ سال به بالا متأهل هستند. تجرد نیز امری رایج نیست. فقط ۱,۲ درصد از مردان و ۱.۵ درصد از زنان بالای ۵۰ سال هیچ وقت ازدواج نکرده‌اند.

"اسلام چه در گذشته و چه امروز در جهان‌بینی، زندگی و مسائل خانوادگی افراد تأثیر بسیار داشته است"امروزه بیشتر افراد در سن ۲۰ تا ۲۹ سالگی ازدواج می‌کنند که این میزان هفتاد درصد ازدواج‌های رسمی را شامل می‌شود.

وضعیت نامطلوب اقتصادی؛ عامل پدیده‌های منفی در جامعه

یک سوم همه طلاق‌ها در قرقیزستان در خانواده‌های جوان که کمتر از پنج سال زندگی مشترک داشته‌اند اتفاق افتاده است و این گونه طلاق‌ها در سهم کل طلاق‌ها هر سال افزایش می‌یابد. به این ترتیب باید گفت که علت همه پدیده‌های منفی در جامعه قرقیز که برخی مدعیان آن را با اسلام و دینداری مرتبط می‌دانند، احساس ناامیدی و وضعیت نامطلوب اجتماعی اقتصادی و بیکاری است.

در حال حاضر امامان قرقیز موظف هستند همه عقود نکاح را به ثبت برسانند. بررسی کوتاه مشکلات خانواده‌های قرقیزی نشان می‌دهد که باید از ظرفیت‌های دین اسلام برای برون‌رفت از مشکلات اجتماعی در عین حفظ آداب و رسوم و سنت‌های خانوادگی مردم قرقیزستان استفاده کرد و سلامت خانواده باید یکی از اهداف اصلی و اجتماعی دولت به شمار آید.