"کودتای ۵۳" - بررسی و نقد فیلم تازه‌ای درباره کودتای ۲۸ مرداد - Gooya News

سیاوش رنجبر دائمی - رادیو زمانه

"کودتای ۵۳" نام یک فیلم مستند است که به کودتا در مرداد ۱۳۳۲ با دخالت قدرت‌های خارجی علیه محمد مصدق، نخست‌وزیروقت ایران می‌پردازد. این فیلم محصول ۲۰۱۹ «امیرانی مدیا» است و به تازگی، چهارشنبه شب ۱۹ اوت ۲۰۲۰ (۲۸ مرداد ۱۳۹۹)، پخش عمومی شد. سیاوش رنجبر دائمی، تاریخ‌پژوه که به عنوان کارشناس حضور کوتاهی در این مستند دارد، در یادداشت زیر به مرور آن می‌پردازد. اصل این مقاله به زبان انگلیسی است. متن انگلیسی را در سایت انگلیسی زمانه می‌یابید.

"کودتای ۵۳" (کودتای ۱۳۳۲ هـ.ش.) یک شرح مفصل و تصویری از برافکندن حکومت محمد مصدق، نخست‌وزیر ایران در مرداد ۱۳۳۲ ارائه می‌دهد؛ موضوعی که هنوز هم در جامعه ایران طنین‌انداز است.

"سیاوش رنجبر دائمی - رادیو زمانه"کودتای ۵۳" نام یک فیلم مستند است که به کودتا در مرداد ۱۳۳۲ با دخالت قدرت‌های خارجی علیه محمد مصدق، نخست‌وزیروقت ایران می‌پردازد"سایه‌ی دراز و عمیقاً تأثیرگذار عملیات برکنارکردن مصدق با رهبری بریتانیایی−ـ‌امریکایی از آن زمان صحنه سیاست ایران را متأثر کرده و برای دهه‌ها در حوزه‌های مختلف حیات عمومی ایران، توجه‌ بسیاری به خود جلب کرده است.

با نزدیک‌شدن هفتادمین سالگرد عملیات بریتانیا و ایالات متحده برای برکناری مصدق، داستان فرآیند پیچیده‌ای که به رویدادهای ۲۸ مرداد / ۱۹ اوت منتهی شد، کماکان توجه پژوهشگران، هنرمندان و فیلمسازان را به خود جلب می‌کند. در سال‌های اخیر انبوهی از کارهای آکادمیک درباره کودتا منتشر شده است ــ از تک‌نگاری‌های مخصوص پژوهشگران برجسته‌ و همدل با مصدق همچون یرواند آبراهامیان و علی رهنما، تا شرح وقایع با موضع سلطنت‌طلبانه از سوی بوروکرات‌های دوران شاه همچون غلامرضا افخمی و داریوش بیاندر، برخوردهای رویزیونیستی همچون شرح عباس میلانی بر واقعه در بخشی از زندگی‌نامه‌اش درباره شاه، یا بحث‌های گسترده در بررسی‌های وسیع‌تر از تاریخ ایران که اخیراً عباس امانت، علی انصاری و هما کاتوزیان تهیه دیده‌اند. در مقایسه، شمار فیلم‌هایی که به کودتا اختصاص داده شده اند، نسبتاً محدود است. "کودتای ۵۳" نخستین تلاش در تقریباً یک دهه اخیر است؛ پس از فیلم کوتاه‌تر مازیار بهاری به تهیه‌کنندگی «آف سنترز» که آن را بی بی سی در سال ۲۰۰۹ پخش کرد.

مطالب بیشتر در سایت رادیو زمانه

"کودتای ۵۳" محصول ۱۰ سال پژوهش است و مفصل‌ترین فیلم درباره این موضوع تا کنون. پژوهش این فیلم آن قدر گسترده بود که ــ همان‌طور که کارگردان در ابتدا اشاره می‌کند ــ شماری شخصیت مهم حاضر در این فیلم همچون حسین شاه‌حسینی، یک چهره سیاسی حامی مصدق و موسی مهران، محافظ مصدق پیش از تکمیل پروژه درگذشتند.

"کودتای ۵۳" از ابتدا شبیه یک سفر شخصی آغاز می‌شود.

این فیلم هم تلاشی است برای توضیح رویدادهای آن روز سرنوشت‌ساز در تاریخ معاصر ایران، و هم روایتی تقویمی است از تلاش‌های فیلم‌ساز و تیم‌اش برای پرده برداشتن از اسناد جدید و بالقوه افشاگر درباره آن. در مورد آخر، تقی امیرانی به جمع قابل توجهی از پژوهشگران و محققان و فعالانی می‌پیوندد که برای دهه‌ها تلاش کرده‌اند راهی برای عبور از دیوارهای بلند برافراشته به دست حکومت‌های اصلی درگیر در این اتفاق ــ یعنی ایالات متحده و بریتانیا و حکومت‌های قبل و بعد از انقلاب در ایران ــ در برابر منابع اطلاعاتی و حکومتی مربوطه بیابند. تماشاگران در این دوساعت با خلاصه‌ای روشنگر از محدودیت‌ها، اعصاب‌‌ خُرد کردن‌ها و نیز موفقیت‌ها و کامیابی‌های یک پژوهش متعهد در هنگام کار بر کودتای اوت ۱۹۵۳ مواجه می‌شوند. سفرهای مکرر امیرانی در جست‌وجوی اسناد مربوط چاپی و تصویری به مکان‌هایی همچون واشنگتن دی سی، منچستر، یورک‌شایر شمالی، پاریس و احمدآباد (دهکده‌ای که مصدق پس از کودتا در آنجا حصر خانگی بود و بالاخره در همانجا به خاک سپرده شد) گواهی است بر پیچیدگی‌های کار کردن بر موضوعی که فاقد منابع آرشیوی جامع متمرکز و در دسترس است و مخفی‌کاری و محدودیت‌های تحمیل‌شده از تمام طرفین درگیر نیز در برابرش به طور جدی مانع‌تراشی می‌کند.

جست‌وجو برای دسترسی به یک توضیح جامع و مانع درباره کودتا در چند دهه اخیر به شکل قابل توجهی شتاب گرفته است. خاطرات هرچند ناسره اما مهم افسران اطلاعاتی بریتانیا و ایالات متحده حاضر در کودتا که دهه ۱۹۸۰ منتشر شدند، و مقاله برجسته مارک گاسیروفسکی (۱۹۸۷) بر اساس گفت‌و‌گوهای شفاهی با اعضای بازمانده تیم عملیاتی سیا در تهران و واشنگتن در دوران کودتا، در سکوت رسمی پیشین درباره نقش دو متحد غربی در برکناری مصدق رخنه ایجاد کرد.

"این فیلم محصول ۲۰۱۹ «امیرانی مدیا» است و به تازگی، چهارشنبه شب ۱۹ اوت ۲۰۲۰ (۲۸ مرداد ۱۳۹۹)، پخش عمومی شد"انتشار تاریخ تشریحی کودتا نوشته دونالد ویلبر توسط نیویورک‌تایمز (۲۰۰۰) سرآغازی بر دو دهه انتشار تدریجی اسناد آرشیوی هر چه بیشتری از سیا دراین‌باره بود که باید آن را حاصل تلاش «آرشیو امنیت ملی» در واشنگتن و مالکولم بیرنه دانست. نقش بیرنه به طور خاص در روایت مستند کودتای ۱۹۵۳ برجسته شده است.

مجموعه مقاله‌ای که در ۲۰۰۳ با ویراستاری گاسیروفسکی و بیرنه منتشر شد، یک نقطه عطف در این دوره بود. اداره تاریخ‌نگاری وزارت خارجه ایالات متحده در ۲۰۱۷ نسخه کامل‌تری از کتاب روابط خارجی ایالات متحده درباره ایران ۱۹۵۱ ـ ۱۹۵۴ را منتشر کرد که انتشار آن در دولت اوباما به خاطر نگرانی از تأثیرات آن بر مذاکرات هسته‌ای وقت بین جمهوری اسلامی و غرب به تعویق افتاد. اسناد جدید عمدتاً سیر عمومی رویدادها را تأیید کردند و اطلاعات بیشتری درباره رفتار برخی از بازیگران کلیدی ارائه دادند که نقش‌شان در هاله‌ای از عدم قطعیت و جنجال پوشانده شده؛ کسانی همچون آیت‌الله العظمی بروجردی که از میان کاراکترهای اصلی فیلم مورد نظر ما نیز حذف شده است.