کتیبه‌های پهلوی دربند داغستان در خطر 'نابودی' هستند

کتیبه‌های پهلوی دربند داغستان در خطر 'نابودی' هستند

• پژمان اکبرزاده
• روزنامه‌نگار

۶ ساعت پیش

منبع تصویر،

Pejman Akbarzade

توضیح تصویر،

دربند شمالی‌ترین نقطه دنیاست که در آن نوشته‌ای به زبان پهلوی (پارسی میانه) کشف شده است

بسیاری از کشورهای غربی شهروندان خود را از سفر به داغستان برحذر داشته‌اند. در سال‌های گذشته این جمهوری خودمختار در جنوب روسیه، به ویژه در شهر تاریخی دربند، بارها صحنه درگیری گروه‌های تندروی اسلام‌گرا با نیروهای دولتی روسیه بوده است.

دربند در دوره ساسانی مرز شمالی امپراتوری ایران بود. در سده ششم میلادی، ساسانیان در این شهر یک دژ عظیم با دیوارهای دفاعی ساختند تا از یورش‌ قبایل شمالی به ایران جلوگیری کنند. سازندگان این سامانه در بخش‌های گوناگونِ آن کتیبه‌هایی به زبان پهلوی (پارسی میانه) به یادگار گذاشته‌اند که عموما به نام معمار و حسابدار یا اتمام ساخت یک بخش اشاره دارند.

دربند شمالی ترین نقطه دنیاست که نوشته‌ای به زبان پهلوی در آن کشف شده؛ زبان رسمی امپراتوری ساسانی که نیای پارسی کنونی‌ست.

مرتاضعلی حاجیف مدیر بخش باستان‌شناسی مرکز علمی داغستان وابسته به فرهنگستان علوم روسیه می‌گوید: "کتیبه‌های پارسی میانه در دربند از ارزش تاریخی و فرهنگی ویژه‌ای برخوردارند. حروف و اعداد به کار رفته در آنها حدود هزار و پانصد سال پیشینه دارند ولی برای خود ما در این شهر، اهمیت‌شان دوچندان است زیرا زمان دقیق ساخت دژ ساسانی در دربند از متن یکی از همین کتیبه‌ها روشن شده است؛ همچنین نام شماری از معماران، حسابداران و ناظران، مانند داریوش، موشیگ و آذرگشسب."

وضعیت بحرانی کتیبه‌های پهلوی در دربند

کتیبه‌های پهلوی در دربند علیرغم ارزش منحصربه‌فرد تاریخی‌شان در خطر نابودی قرار دارند.

"در سده ششم میلادی، ساسانیان در این شهر یک دژ عظیم با دیوارهای دفاعی ساختند تا از یورش‌ قبایل شمالی به ایران جلوگیری کنند"کتیبه‌ها بدون حفاظت زیر باد و باران رها شده و به دلیل ساخت و سازهای اخیر، حتی شماری داخل خانه‌های مردم قرار گرفته‌اند.

علی ابراهیموف مدیر موزه دربند می‌گوید این خانه‌ها در گذشته‌های دور ساخته شده‌اند: "تاسیساتی مانند چند گاراژ را که تازه ساخته شده بودند دولت خراب کرد اما تعدادی خانه از دوران شوروی که قانونی ساخته شده‌اند و مردم همچنان در آنها زندگی می‌کنند، فعلا می‌مانند." سخنان مدیر موزه اما با زمان ساختِ تعدادی از خانه‌های اعیان‌نشین در دربند همخوانی ندارد.

• 'ایران: مهد تمدن': گنجینه‌ای از موزه ملی ایران در هلند
• آثار باستانی هزاران ساله بلخ در معرض نابودی در انبار نمناک
• آثار باستانی افغانستان به موزه ملی کابل بازگشت

منبع تصویر،

Murtazali Gadjiev

توضیح تصویر،

کتیبه شماره ۳ در دربند زمان ساخت دژ ساسانی در این شهر را روشن کرده است

در سال ۲۰۰۶، سال‌ها پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، کاتالوگی در مسکو به چاپ رسید که محل دقیق کتیبه‌ها را با شماره مشخص می‌کند. این کتیبه‌ها زمانی در فضای باز شهری قرار داشته‌اند و از آنها برای پژوهش‌های باستان‌شناسی عکسبرداری شده است.

یکی از مشهورترین کتیبه‌های پهلوی در دربند کتیبه شماره ۳ است که به زمان ساخت دژ ساسانی در این شهر اشاره دارد.

در حال حاضر هیچکس امکان بازدید از آن را ندارد زیرا در انبار یک خانه قرار گرفته و هیچ راهی به فضای باز شهری ندارد. هیچ سامانه نظارتی در شهر وجود ندارد تا وضعیت کتیبه‌ها را زیر نظر داشته باشد یا حتی تابلوی شناسایی برای آنها نصب کرده باشد.

علی ابراهیموف مدیر موزه دربند که یک سازمان دولتی است می‌گوید: "در این مورد به یک برنامه ویژه دولتی نیاز است تا به صاحبان خانه‌ها خسارت پرداخت و ساختمان‌ها را خراب کنند. شاید این موضوعی است که نسل آینده باید پیگیری کند."

منبع تصویر،

Pejman Akbarzadeh

توضیح تصویر،

عکس هوایی از محل کتیبه شماره ۳ که درون انبار یک خانه قرار گرفته و بازدید از آن را ناممکن کرده است

موضع 'دوگانه' یونسکو

در سال ۲۰۰۵ مدتی پس از آنکه برجی بلند نزدیک میدان نقش جهان اصفهان ساخته شد یونسکو موضع محکمی اتخاذ و حتی برای مقام‌های ایرانی مهلت تعیین کرد تا گزارش کوتاه کردنِ برج را ارائه کنند زیرا ساخت برج جهان‌نما "منظر فرهنگی" میدان را مخدوش کرده بود. میدان نقش جهان جزو آثار ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است.

"کتیبه‌ها بدون حفاظت زیر باد و باران رها شده و به دلیل ساخت و سازهای اخیر، حتی شماری داخل خانه‌های مردم قرار گرفته‌اند"کشورها برای نگه داشتن آثارشان در این فهرست موظف‌اند قوانین محافظت از آنها را رعایت کنند. موضع رسمی یونسکو و همچنین فشار رسانه‌ها و افکار عمومی موجب شد در نهایت طبقه‌های بالایی برج خراب شوند. سامانه دربند نیز به عنوان میراث جهانی در یونسکو ثبت شده اما یونسکو هنوز موضع محکمی در رابطه با کتیبه‌های دربند اتخاد نکرده است.

مِشتیلد روسلِر مدیر بخش میراث جهانی یونسکو می‌گوید: "کشورهای عضو یونسکو بر پایه ماده ۴ پیمان‌نامه، مسئول شناساندن، پاسداری و انتقال آثار به نسل‌های بعد هستند. در رابطه با وضعیت دربند نیز ما در چارچوب مقررات نظارتی‌مان شرایط را زیر نظر داریم و اطلاعات را به مقام‌های مربوطه منتقل کرده‌ایم."

انتقال اطلاعات به مقام‌های روسیه تاکنون نتیجه عملی نداشته است؛ نه فقط برای کتیبه‌های رو به نابودی فکری نشده است بلکه در ماه نوامبر بخشی از یکی از باروهای دیوار ساسانی دربند نیز فرو ریخت.

مرتاضعلی حاجیف، باستان‌شناسی که عمر خود را صرف پژوهش‌‌های باستان‌شناسی در منطقه کرده دلیل این ریزش را فساد دولتی و کاربرد مصالح نادرست در ترمیم دیوار در دهه ۱۹۶۰ میلادی می‌داند: "در زمان ترمیم به جای سنگ از خاک استفاده و سپس روی آن یک لایه سیمان کشیده شد.

نمِ ناشی از بارندگی‌ها این توده را ترکانده است. این اتفاق برای دیگر باروهای این دیوار هم رخ خواهد داد. دیوار دفاعی دربند کاملا در یک وضعیت اضطراری قرار گرفته است."

منبع تصویر،

Timur Garonov

توضیح تصویر،

در نوامبر ۲۰۲۰ بخش‌هایی از باروی دیوار ساسانی در دربند فرو ریخت

حکومت ایران در مناطق شیعه‌نشین داغستان حضور ملموسی دارد. در مساجد دربند تصاویر رهبر جمهوری اسلامی و حتا علم-کتل‌هایی که از ایران وارد شده‌اند جلب نظر می‌کنند. اما مثل سیاستی که در عراق در پیش گرفته شده، این حضور و نفوذ بیشتر در جهت ترویج تشیع به کار گرفته می‌شود تا پاسداری از نشانه‌های تمدنِ پیش از اسلامِ ایران در منطقه.

شاهزاده‌ مولداویایی کاشف کتیبه‌های پهلوی

نخستین کسی که به کتیبه‌های پهلوی در دربند توجه نشان داد شاهزاده دیمیتری کانتمیر بود.

"این کتیبه‌ها زمانی در فضای باز شهری قرار داشته‌اند و از آنها برای پژوهش‌های باستان‌شناسی عکسبرداری شده است"او در سال ۱۷۲۲ میلادی در لشکرکشی پتر اول امپراتور روسیه به ایران همراه او بود. در دانشنامه ایرانیکا آمده است کانتمیر در زمان همراهی با پتر در دربند دو کتیبه را شناسایی کرد. از آن زمان، کشف کتیبه‌های پهلوی در سامانه پدافند دربند ادامه پیدا کرده است و تاکنون سی و دو کتیبه شناسایی شده‌اند.

دربند پس از جنگ‌های ایران و روسیه و امضای پیمان‌نامه گلستان در سال ۱۸۱۳ میلادی از ایران جدا و ضمیمه روسیه شد.

.