نقش عظیم ایرانیان در ظهور و بالندگی خوشنویسی اسلامی

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: حسن بلخاری، رییس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی

چندروزی است که اعلام یک خبر ذهن اصحاب هنر و رسانه را به خود مشغول کرده است؛ خبر کوتاه است اما سنگین و تاسف آور: وزارت فرهنگ کشور ترکیه، پرونده هنر خوشنویسی اسلامی را برای ثبت به‌عنوان میراث ناملموس یونسکو ارسال کرده؛ این در حالی است که ایران برای سال ۲۰۲۱ یا ۲۰۲۲ قصد داشت چنین اقدامی را انجام دهد. اگرچه که برخی از کارشناسان معتقدند ثبت میراث ناملموس انحصاری نیست و هر کشوری که خوشنویسی دارد، می‌تواند این هنر را ثبت کند با این وصف پرواضح و غیرقابل انکار است که قاعده‌مند کردن خطوط شش گانه، توسط ایرانیان صورت گرفته و نستعلیق و شکسته‌نستعلیق خطوط خاص ایرانیان است و خوشنویسی از ایران به جهان اسلام گسترش یافته و این شاگردان میرعماد (خوشنویس عهد صفوی)، بودند که از هند تا مصر هنرمندان خوش‌نویس را تعلیم و پرورش دادند.

دراین راستا و برای بررسی بیشتر و دقیق تر نقش عظیم ایرانیان در ظهور و بالندگی خوشنویسی اسلامی، گفتار حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و مدیرگروه مطالعات عالی هنر دانشگاه تهران را درادامه می خوانید:

ابن‌مقله؛ تنظیم‌کننده خطوط شش‌گانه و اصول دوازده‌گانه خوشنویسی‌

بگذارید بدون هیچ مقدمه‌ای، سخن خود را با ابن‌مقله آغاز کنیم یعنی ابوعلی محمد بن علی بن حسین (حسن) بن عبدالله شیرازی ملقب به اِبْنِ مُقْله (شوال ۲۷۲- ۳۲۸ قمری / مارس ۸۸۶ -۹۴۰ میلادی) که او را مبتکر و بنیان‌گذار خطوط مختلف و نیز مبدع و تنظیم‌کننده خطوط شش‌گانه و اصول دوازده‌گانه خوشنویسی می‌دانند. نقش او در ایجاد تحولی عظیم در سیر نگارش حروف از ساده‌نویسی به سمت خوشنویسی هنرمندانه مبتنی‌بر قواعد زیبایی‌شناسی بی‌بدیل است. همان قواعد زیبایی‌شناسانه‌ای که اخوان الصفا در رسائل خود از آن سخن گفتند و ما در کتاب «هندسه خیال و زیبایی» مبانی آن را بیان کرده‌ایم. در باب او آمده است وی کسی بود که خط محقق را از خط کوفی و نسخ قدیمی بیرون کشیده و قاعده‌مند کرد.

"نقش او در ایجاد تحولی عظیم در سیر نگارش حروف از ساده‌نویسی به سمت خوشنویسی هنرمندانه مبتنی‌بر قواعد زیبایی‌شناسی بی‌بدیل است"سپس خط ریحان را ایجاد کرد. بعد از آن خط ثلث را از خط ریحان اخذ کرده و قاعده‌مند ساخت. بعد از آنها به شکل‌دادن و منزه کردن خط نسخ پرداخت. ابن‌مقله قرآنی به خط نسخ نوشت و خطوط محقق و ریحانی و کوفی را در سر سوره‌ها قرار داد و هنگامی که خواست کتابت قرآن با سایر خطوط فرق داشته باشد خط توقیع را ابداع کرد. (ر ک به ابن مقله، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی) ابن‌مقله یک ایرانی است.

ابن بواب یا ابوالحسن علاءالدین علی بن هلال مشهور به ابن بواب (درگذشت ۴۱۳ ه ق) ملقب به «قبله الکتاب» که او را کامل کننده خطوط شش‌گانه و شاگرد محمد بن علی شیرازی سمسمائی می‌دانند وی را مبدع شیوه‌ای در خوشنویسی می‌دانند که به مدت دویست سال بی‌رقیب بود نیز واضع قوانینی در خوشنویسی که به خط منسوب شهرت دارد.

در این قوانین وی برای نخستین بار میزان سنجش حروف را تحت قاعده «نقطه» درآورد. بعد از گذر هزار سال این قواعد و قوانین همچنان روح حاکم بر خطوط اسلامی است. از دیدگاه محققان خط نسخ که توسط او شکل نهایی و متکامل یافت رفته رفته به خط رایج تمامی سرزمین‌های اسلامی تبدیل شد به قسمی که امروزه اغلب حروف چاپی مدرن عربی و فارسی با استفاده از این خط طراحی شده‌اند. وی بنا به اقوال موکد ایرانی و شیعه بود.

سلطان الخطاطین یا نظام الدین سلطانی معروف به سلطان‌علی مشهدی (۸۴۱-۹۲۶ ه‌. ق/۱۴۳۵-۱۵۲۰ م) از خوشنویسان ایرانی و از معروف‌ترین نستعلیق‌نویسان قرن نهم و دهم ایران است.

"همان قواعد زیبایی‌شناسانه‌ای که اخوان الصفا در رسائل خود از آن سخن گفتند و ما در کتاب «هندسه خیال و زیبایی» مبانی آن را بیان کرده‌ایم"در باب او گفته‌اند هیچیک از نستعلیق‌نویسان قدیم در زمان خود به اندازه او صاحب شهرت نشده‌اند. «صراط السطور» او رساله منظومی است در قالب مثنوی که به قواعد خط پرداخته است.

شاه محمود نیشابوری ملقب به زرین قلم و کاتب اثر بی‌نظیر خمسه شاه طهماسبی که اخیراً در فرهنگستان هنر ایران رونمایی شد. هنرمندی بی‌نظیر و بی‌بدیل که مورد احترام بسیار شاه اسماعیل صفوی بود. شدت این احترام به‌گونه‌ای بود که در جنگ چالدران با عثمانی (۹۲۰ه‌. ق/۸۹۳ ه‌.

ش) شاه برای حفاظت از او دستور داد شاه محمود و کمال الدین بهزاد را همچون مرواریدهایی بس گران‌بها در غاری امن پنهان کردند.. نیز در تاریخ ضبط است پس از اتمام جنگ، نخستین چیزی که شاه جویا شد خبر سلامتی این دو بود

بزرگ‌ترین خوشنویس نستعلیق یعنی میرعماد حسنی قزوینی (۱۵۵۴-۱۶۱۵ میلادی / ۹۶۱–۱۰۲۴ ه‌. ق) خوشنویس پرآوازه و از سرآمدان هنر خوشنویسی ایرانی. زیبایی و جمال و جلال خطش چنان عالم‌گیر شد که شاعران در وصفش شعر سرودند همچون میر عبدالغنی تفرشی از شعرای معاصر میرعماد:

تا کلک تو در نوشتن اعجاز نماست بر معنی اگر لفظ کند ناز رواست

هر دایره تو را فلک حلقه به گوش هر مدّ تو را مدّت ایام بهاست

و…

فهرستی از برجسته‌ترین آثار خوشنویسی که در بستر فرهنگ اسلامی –ایرانی تالیف شده

در ادامه به بیان فهرستی از برجسته‌ترین آثار خوشنویسی که در بستر فرهنگ اسلامی –ایرانی تالیف و تصنیف شده می‌پردازیم. فهرستی که به همت استاد فقید محمدتقی دانش‌پژوه، در نشریه هنر و مردم (دوره ۸، ش ۸۶ و۸۷( آذر و دی ۴۸): ص ۳۱-۴۳) و با عنوان «سرگذشت نامه‌های خوشنویسان و هنرمندان» ارائه گردید.

"در باب او آمده است وی کسی بود که خط محقق را از خط کوفی و نسخ قدیمی بیرون کشیده و قاعده‌مند کرد"عناوین مولفان که در پی نام خود عنوان قطعه‌ای از ایران بزرگ را با خود دارند (چون شیرازی، قزوینی، راوندی، تبریزی، اصفهانی، مشهدی، هروی، کرمانی، سبزواری، بخارایی، یزدی، کربلایی، قمی، نهاوندی، لاهوری، لاریجانی و لاهیجانی) نشان از ظهور و بالندگی بی‌بدیل خوشنویسی در بستر فرهنگ ایرانی اسلامی است. منابع دقیق و متقن تاریخی در این باب چنان اسناد قطعی و غیرقابل‌انکاری ارائه می‌دهند که هر که در آن کوچک‌ترین تردیدی روا دارد خود را در محضر تاریخ رسوا نموده است.

۱- راحه الصدور و آیه السرور: محمدبن‌علی‌بن سلیمان‌راوندی که در ۵۹۹ آن را ساخته است. راوندی در «‌فصل فی معرفه اصول‌الخط من‌الدائره والنقط» آن از نوشتن و پیدایش هر یکی از حروف در نسخ و محقق و ثلث سخن داشته است. او می‌گوید که «داعی معرفت خط را مفرد کتابی ساخته است». پیداست که تحقیق او پایه برای خوشنویسان پس از وی است.

(چاپ محمد اقبال ص ۴۳۷ – ۴۴۷).

۲- اصول خطوط سته یا رساله خط: خواجه عبدالله فرزند محمود صراف تبریزی در گذشتة ۷۴۲ که در یک مقدمه و دو باب و یک خاتمه است. او شاگرد مالک‌قزوینی‌دیلمی و سند استادان عراق و خراسان است و از خط او در فهرست سپهسالار (۲: ۸۵) و فهرست پاریس (بلوشه ۴: ۳۶۸ مجموعة شماره ۲۴۵۱) یاد شده است. فتح‌الله‌سبزواری در دیباچه اصول و قواعد خطوط سته از او نام برده است (فرهنگ ایران‌زمین ۱۱: ۱۰۴) ابوالداعی یعقوب‌بن‌حسن‌بن‌شیخ ملقب به سراج حسنی‌شیرازی شاگرد صدرالدین روزبهان صوفی خوشنویس در تحفه‌المحبین خود که به نام محب‌الله‌بن‌خلیل‌الله‌بن‌شاه‌نعمت الله‌ولی‌کرمانی نگاشته از «رسالة خواجه‌عبدالله صیرفی» یاد کرده و گفته است که من آن را خوانده‌ام (بلوشه ۲: ۳۰۲ ش ۱۱۱۳). گلزار صفای صیرفی شاعر که در ۹۵۰ ساخته شده و به نظم فارسی است در نقاشی و رنگ‌آمیزی پیداست که از این صیرفی نخواهد بود (بلوشه ۲: ۲۵۹ ش ۳/۱۰۵۰ ارمغلن ۱۲: ۱۷). نسخه‌هایی از این رساله عبدالله‌صیرفی در کتابخانه‌های دانشکده ادبیات (۱: ۲۸۸) و آستان قدس رضوی (۷: ۱۵ و ۲۵۴) و مجلس (۷: ۱۵ و ۶۴۲) و مجموعه کریم‌زاده (مجله وحید ۴۷: ۱۰۵۶) هست.

"ابن‌مقله قرآنی به خط نسخ نوشت و خطوط محقق و ریحانی و کوفی را در سر سوره‌ها قرار داد و هنگامی که خواست کتابت قرآن با سایر خطوط فرق داشته باشد خط توقیع را ابداع کرد"بنگرید به: کشف‌الظنون ۱: ۵۵۰ – مجله ادبیات ۴۵: ۴۴ – تاریخ یزد ۱۱۸ و ۲۴۶- تاریخ جدید یزد ۷۸ و ۱۴۰ – جامع مقیدی ۳: ۱۵۰ و ۳۳۶ و ۳۹۸ و ۴۲۶ – ذریعه ۹: ۶۲۴ – دانشمندان آذربایجان ۲۳۸ – روضات‌الجنان‌کربلایی فهرست نامها - گلستان هنر ترجمه انگلیسی ۲۸ و ۶۱ – ۶۳ و ۸۱ – مناقب هنروران ۱۸ و ۱۹ و ۷۴ – نمونه خطوط خوش‌بیانی ص ۸ و ۱۲۳.

۳ – رسالة‌خط قبله‌الکتاب ظهیرالدین میرعلی‌سلطانی پسر حسن علوی تبریزی که واضع نستعلیق خوانده می‌شود و در ۸۵۰ در گذشته است. در آن با عنوان نقل از «واضع‌لاصل میرعلی تبریزی» از تعلیم نسخ و تعلیق و طرز پیدایش حروف در نوشتن هر یک و اندازه آنها مانند سخنان راوندی گفت‌وگو شده‌است. (فهرست کتابخانه برون از نیکولسون ص ۲۰۵، نسخه در ۱۲ برگ است هر یک در ۶ سطر به خط تعلیق رضاقلی ادیب با آرایش – خوشنویسان بیانی ص ۴۴۱).

۴- تحفه المحبین: ابوالداعی یعقوب‌بن‌حسن‌بن‌شیخ ملقب به سراج حسنی شیرازی شاگرد صدرالدین روزبهان که در زمان تألیف آن زنده نبوده است و او آن را از روی رسائل شیخ جمال‌الدین قبله الکتاب یاقوت مستعصمی و خواجه‌عبدالله صیرفی و مبارک‌شاه شاگرد یاقوت که مولف آنها را به دستور روزبهان و دانشمندان دیگر خوانده و در اثر آن در سال ۸۵۸ طرح این رساله را ریخته بوده است در محمدآباد بیدر به نام حبیب‌الدین امیرزاده محب‌الله پسر برهان‌الدین امیرزاده خلیل‌الله پسر نورالدین شاه نعمه‌الله کرمانی به روش صوفیانه ساخته است، یک مقدمه دارد در «بیان وضع خط» و دو مقاله. ۱- در بیان احوال قلم و اوصاف آن و باز نمودن تراشیدن قلم و ذکر ترکیب مداد و آلات و اسباب کتابت و آداب کاتب. ۲- در بیان اصول ترکیبی که زیادات از دو حرف باشد و ترکیب آن کلمات واقع شود.

سپس خاتمه در بیان صورتی چند از الفاظ که به رسم‌الخط می‌باید نوشت. (نسخه ۳۸ آنکتیل به نستعلیق هندی آغاز سده ۱۷ در پاریس که در فهرست بلوشه (۱:۳ ش ۱۱۱۳) وصف شده‌است.)

۵- رساله خط: میرعلاءالدوله‌حسینی که در آن از تیمورگورکان و میرعلی‌تبریزی و خواجه‌تاج سلمانی یاد کرده است. مستوفی بافقی در جامع مفیدی (۳: ۳۹۵) از آن نقل کرده است

۶- خلاصه الاخبار فی بیان احوال الاخبار: خواندمیر که آن را در ۹۰۵ به نام میرعلی شیرنوایی به انجام رسانده است و می‌رسد تا به سال ۸۷۵ (استواری ۱: ۱۰۲ – ذریعه۷ :۲۱۰‌) فصل هنرمندان آن را سرورخان گویا در کابل به سال ۱۳۲۴ به چاپ رسانده است.

۷- آداب نگارش (رساله منظوم در– ): استاد جواهر رقم خوشنویس، مورخ ۹۲۰. ( فهرست افغانستان ص ۹۱ مجموعه ش ۲۳ موزه کابلی رسالة ۵ در برگ ۱۳۹ به خط نستعلیق با عنوان شنگرف از سده ۱۲ و ۱۳).

۸- رساله بوقلمون: ترجمه رساله‌ای است در رنگ‌ها یا مرکب‌های رنگارنگ از عربی به فارسی در شصت‌ویک صنعت به نام محمودشاه‌بن‌محمدشاه‌بن‌همایون‌شاه‌بن‌احمدشاه دوم از فرمانروایان بهمنی (۸۸۷ – ۹۲۴). (دیوان هند ش ۲۹۷۷ مورخ ۱۰۱۰).

۹- صراط السطوریا صراط الخط یا رساله منظوم یا قواعد خطوط در علم خط نستعلیق: سلطان علی مشهدی (۸۴۱-۹۲۶) به نظم در ۲۷۰ بیت.

چنین است عنوان‌های مطالب آن:

۱- در بیان نستعلیق.

۲- در بیان جمع کردن لوح‌های مردان.

۳- در بیان ملاحظه خط و دانستن قواعد.

۴- در بیان مفردات.

۵- در بیان قواعد حروف.

۶- در بیان قلم‌تراش.

۷- در بیان خوشنویسی.

۸- در بیان منقبت مرتضی‌علی.

۹- در بیان قواعد نستعلیق.

نسخه‌های فراوانی از آن هست و در امتحان‌الفضلاء میرزا سنگلاخ چاپ ۱۲۹۱ تبریز و گلستان هنر گنجانده شده و در لنین‌گراد چاپ عکسی هم شده‌است (در ۱۹۵۷).

"وی بنا به اقوال موکد ایرانی و شیعه بود.سلطان الخطاطین یا نظام الدین سلطانی معروف به سلطان‌علی مشهدی (۸۴۱-۹۲۶ ه‌"(خوشنویسان بیانی ص ۲۵۳ – ریو ۵۷۳ – فهرست فیلم‌ها ص ۷۸ – ایوانف ۲: ۴۳۲ ش ۶۳۸ – ذریعه ۱۹: ۱۰۴ – دانشگاه ش ۵۹/۴۷۳۶ و ۲/۶۰۸۶ – نشریه۵ :۱۴۰‌). دومین رساله مجموعه ۲۸ والکر در بادلیان اکسفورد (گ ۴۷- ۵۶) هم همین کتاب است و نخستین آن قواعد خطوط محمودبن‌محمد است (فهرست اته ۱۳۷۶).

۱۰ – گلزار صفا: صیرفی شاعر، به نظم فارسی در نقاشی و رنگ‌آمیزی (بلوشه ۲: ۲۵۹ ش ۳/۱۰۵۰ S. P. ۱۶۵۹ گ ۵۸ تا ۷۳ – ارمغان ۱۲: ۱ ص ۱۷).

درباره نام آن چنین آمده (۵۸ ر):

نام گلزار صفایش ز قضا است صیرفی بلبل گلزار صفا است

ماده تاریخ آن چنین است (۷۱ پ):

پی تاریخ تمامی سخن همچو بلبل چو شدم دستان‌زن

آمد از گلشن افلاک ندا صیرفی ساکن گلزار صفا (۹۵۰)

۱۱ – مداد الخطوط: میرعلی هروی در گذشته ۹۵۱ که پس از ۹۲۶ و گویا در بخارا ساخته است. با امتحان الفضلاء میرزا سنگلاخ در تبریز در ۱۲۹۱ چاپ شده است (خوشنویسان بیانی ص ۵۰۴)

۱۲ – لطایف نامه: سلطان محمدفخری پسر امیری هروی که مجالس‌النفایس امیرعلی شیرنوایی را در آن به سال ۹۲۸ به فارسی برگردانده است، در مجلس نهم قسم پنجم آن ذکر لطایف ارباب هنر است.

متن ترکی مجالس‌النفاس را به جز ترجمه‌های همین فخری وحکیم شاه محمدقزوینی و شاه علی‌بن‌عبدالعالی و عبدالباق‌شریف‌رضوی (دانشگاه ش ۳۰۲۹) ترجمه پنجمی است از شیخ‌زاده فایض نیمردانی به نام بقیه‌النقیه به سال ۹۶۱ (نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه ۶: ۶۳۱)

۱۳ – بابرنامه یا واقعات بابری: از ظهیرالدین‌بابرشاه (۸۸۸ – ۹۳۷) در آن سرگذشت سلطان‌علی‌مشهد و بهزاد هست و ترجمه فارسی این بند آن از عبدالرحیم در مجله مدرسه خاوری ۱۰: ۳ ص ۸ و ۱۴۷ چاپ شده است (استوری ۱: ۵۳۰).

۱۴ – مرقع شاه اسماعیل صفوی: که مقدمه آن را شمس‌الدین محمد وصفی درباره خوشنویسان و هنرمندان در سال ۹۱۶ نوشته است (خوشنویسان بیانی ص پانزده).

۱۵ – آداب‌المشق: از باباشاه حالی اصفهانی در گذشته در بغداد در ۹۹۶، ‌این رساله را با دیباچه دیگری به میرعماد خوشنویس هم نسبت داده‌اند، در یک مقدمه است و دو باب. این رساله شاید پیش از ۹۴۰ تألیف شده باشد چه در رسم‌الخط مجنون رفیقی از آن یاد شده‌است. محمد شفیع‌لاهوری آن را با دیباچه‌ای به زبان اردو و با دو فهرست مصطلحات و اعلام در مجله ‌مدرسه خاوری در ۱۹۵۰ در ش ۱۰۱ (ج ۲۶ ش ۳ ص ۵۲ – ۷۱) از روی نسخه مورخ ۱ ج ۱۱۱۶ نشر کرده و بارهای دیگر هم به چاپ رسیده است (خوشنویسان بیانی ص ۸۵ – فهرست افغانستان ص ۲۱۸- نسخه شمارة ۱۷۹۵ و ۱۷۹۶ کتابخانه شاهنشاهی – فهرست سپهسالار ۳ : ۱۸ – فهرست فارسی مشار ۱۹ – فهرست ایوانف ۱ : ۷۵۱ ش ۵/۱۶۲۳ – کتابخانه ملک ش ۶/۵۲۶ ص ۶۰ فهرست مجموعه‌ها).

۱۶ – آداب خط: مجنون‌بن‌محمود (محمد) رفیقی چپ‌نویس یا توأمان‌نویس سراینده منظومه شطرنج آمیخته با نثر به فارسی (ش ۲۵ کتابخانة آقای مجتبی مینوی، نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه ۶ ، ۶۵۳) و ناز و نیاز (‌دانشگاه ۵۵/ ۴۷۳۶ ). این رساله در بحر لیلی و مجنون است چنانکه سام میرزا در تحقه سامی (ص ۱۴۲) گفته که مجنون رساله نظمی به نامش در این بحر بسته و یک بیت از آن را می‌آورد:

رنگی که صفای خط در آن است از آب حنا و زعفران است

و آن در نسخه ش ۲۴/۴۷۳۶ دانشگاه تهران (گ ۱۴۸ ر) دیده می‌شود و این یکی از سه رساله خط مجنون است که مرحوم دکتر مهدی بیانی به درستی حدس زده است. این رساله «واعد خطوط» و «تعریف قواعد خط» هم خوانده شده‌است.

"ق/۱۴۳۵-۱۵۲۰ م) از خوشنویسان ایرانی و از معروف‌ترین نستعلیق‌نویسان قرن نهم و دهم ایران است"دو نسخه‌ای از آن در موزه بریتانیا هست که ریو (ص ۵۳۲) آنها را درست نشناخته است: یکی به نام رساله وضع نسخ و نستعلیق که در فهرست کرافت (ص ۵ ش ۱۲) به میر علی نسبت داده شده‌است. آغازش:

از واضع خط نسخ و نستعلیق بشنو سخنی ز روی تحقیق

دومی به نام خوشنویسی به نام راقم که در آداب خط است به وزن مثنوی،

آغازش: «بالای الف سه نقطه باید». آن بیت و این مصرع را در آداب خط مجنون نسخه دانشگاه دیده‌ام پس این دو باید همین آداب خط مجنون باشد (دانشگاه ۴۲/۳۰۱۰ – ذریعه ۱۹: ۱۰۴).

۱۷- خط و سواد یا سوادالخط: مجنون‌بن‌محمود (محمد) رفیقی به نثر تألیف ۹۴۰ و ۹۴۵ در شش باب.

۱ – در بیان خطوط و سطح و دور و وجه تسمیه هر یک.

۲ – در ذکر استادان و مخترعان و بیان مرتبه ایشان.

۳ – در بیان ادوات کتابت.

۴ – در بیان قواعد خط.

۵ - در شکل هر یک از حروف.

۶- در حسن خط و اصناف حرف‌ها.

فصل دوم آن در ش ۴ مجلد ۱۰ اوت ۱۹۳۴ و همه آن در ش ۲ مجلد ۱۱ سال ۱۹۳۵ ص ۴۶-۴۷ مجله مدرسه خاوری به کوشش یاسین‌خان نیازی چاپ شده‌است (دانشگاه ۱/۳۵۲۲ – دهخدا ش ۵/۲۸۸ – ریو ۵۳۱ – دیوان هند ۲۹۳۱ – خوشنویسان بیانی ص ۶۱۲ – ایوانف ۱: ۷۵۰ ش ۱/۱۶۲۳ و ۱۶۲۴ – ملک ۷/۵۲۶ فهرست مجوعه‌ها ص ۶۰).

۱۸- رسم خط یا رسم الخط: مجنون‌بن‌محمود رفیقی چپ‌نویس یا توأمان‌نویس، به نظم به نام سلطان مظفر فرزند سلطان میرزای بای‌قرای‌چنگیزی مورخ ۹۰۹ یا ۹۴۰. [۳۶] (دانشگاه ۲/۳۵۲۲ – ایوانف ۱: ۷۵۱ ش ۲/۱۶۲۳ – خوشنویسان بیانی ص ۶۱۲).

۱۹- مرکب سازی: مجنون رفیقی، به نثر (دانشگاه ۳/۲۵۲۲).

۲۰- مرقع محمد مومن کرمانی فرزند خواجه شهاب‌الدین عبدالله مروارید در گذشتة ۹۴۸ که برای شاه‌تهماسب ساخته است و می‌باید مقدمه‌ای تاریخی داشته باشد درباره هنرمندان و خوشنویسان (خوشنویسان بیانی ۸۴۲).

۲۱- تاریخ رشیدی: میرزا حیدر دو غلات که در ۹۴۸ ساخته است. فصل هنرمندان سبک هرات دفتر دوم آن را محمدشفیع لاهوری در شماره مه ۱۹۳۴ (۱۰: ۳ ص ۱۵۰-۱۷۰) مجله مدرسه خاوری از روی نسخة دانشگاه کیمبریچ چاپ کرده است، نیز چاپ آلمان در مجموعة آسیایی سال سوم ص ۸۰-۳۲۳ تاریخ ۱۸۸۸ در پترزبورگ، ارنولد ترجمه انگلیسی آن را در BSOS سال ۱۹۳۰ (۵-۴ ص ۶۷۱-۶۷۴) نشر کرده است.

۲۲- مرقع بهرام میرزای صفوی که مقدمة‌آن را دوست محمدبن‌سلیمان‌کاتب‌کوشانی هروی زنده تا ۹۷۲ دربارة هنرمندان به سال ۹۵۱ نوشته است.

(خوشنویسان بیانی ص پانزده و ۱۹۲)

۲۳- حالات هنروران: دوست محمد پسر سلیمان‌کوشوانی هروی که کتابدار ابوالفتح بهرام میرزای صفوی و تا ۹۷۲ زنده بوده است. مقدمه و دیباچه‌ای دارد و برای کتابخانه همین بهرام‌میرزا به سال ۹۵۳ تألیف شده است. نسخه‌ای از این مقدمه در مرقع بهرام‌میرزا در کتابخانه خزینه اوقات طوپقپوسرای (ش ۲۱۵۴) هست و محمدعبدالله جغتایی آن را در لاهور به سال ۱۹۳۶ با مقدمه‌ای به اردو و انگلیسی به چاپ رسانده و دوباره مرحوم دکتر مهدی بیانی این دیباچه را از روی خود نسخه خطی در احوال و آثار خوشنویسان (ص ۱۹۱- ۲۰۳) گزیده‌وار نشر کرده است.

۲۴- اصول و قوای خطوط سته (رساله در-) - فتح‌الله‌بن‌احمدبن‌محمود سبزواری (شهرستانی یا شیرازی) مولف تحفه‌الائمه العلیه فی‌الحکمه‌العملیه یا اخلاق ظهیری، در آن یک خاتمه است و سه باب و یک خاتمه و از ابن‌بواب و یاقوت و علی‌بن هلال و عبدالله صیرفی و احمد سهروردی در آن یاد شده‌است، تألیف آن از سدة ۱۰ است و باید در ۹۵۵ یا اندکی پیش از آن ساخته شده باشد (نسخه مورخ ۹۵۵ ش B ۵۵۱ لنینگراد ص ۲۵۳ فهرست) متن در فرهنگ ایران‌زمین (ج ۱۱) به چاپ رسیده است. (فهرست حقوق ص ۳۶ و ۱۱۹ – گلستان هنر دیباچه مینورسکی ص ۱۹).

۲۵- تحفه سامی: سام میرزای صفوی که در ۹۵۷-۹۶۸ تألیف کرده است (چاپ همایون فرخ در ۱۳۴۷ خ).

۲۶- مرقع امیر حسین بیک خزانه‌دار شاه‌تهماسب که مقدمه آن را مالک فیلواکوش قزوینی دیلمی در گذشته روز چهارشنبه ۱۸ ذح ۹۶۹ در سال ۹۶۸ درباره هنرمندان نوشته است. (خوشنویسان بیانی ص پانزده و ۶۰۱ – روضات‌الجنان کربلایی ۱: ۳۶۹ ).

۲۷- قواعد خطوط: محمودبن محمد، مثنوی فارسی است و آخرین تاریخی که در آن آمده است سال ۹۶۹ است، در صنعت کتابت و فن خط در پنج مقاله:

۱- در تراشیدن قلم و اختلاف آن.

۲- در شناختن قلم.

۳- در گرفتن قلم و راندن و حرکات انگشت.

۴- در مرکبات.

۵- قواعد خط بر طریق نقطه و دایره.

خاتمه در ذکر استادان خطوط از ابن‌مقله تا سلطان‌علی مشهدی در گذشته ۹۱۹.

آغاز: شکر و سپاس مرصانعی را که چمن قرآن را به گلدسته ریاض نون و القلم از نی مزین گردانید.

نسخه‌ای از آن در بادلیان اکسفورد شماره ۲۸ والکر (گ ۱ – ۴۶) هست و در فهرست اته (ش ۱۳۷۶) از آن وصف شده‌است، عکس آن در کتابخانه ملی فرهنگ هست (ش ۷۶) (خوشنویسان بیانی ص چهارده – نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه ۲۷۷:۲).

۲۸ – مرقع امیر غیب‌بیک امیر شاه‌تهماسب: که سیداحمد مشهدی درگذشته ۹۸۶ دربارة هنرمندان در سال ۹۷۳ نوشته است و آن درست مانند رسالة قطب‌الدین محمد قصه‌خوان است (خوشنویسان بیانی ص پانزده و ۴۹).

۲۹ – مذکرالاحباب: نثاری بخارایی که در ۹۸۴ ساخته است.

"در باب او گفته‌اند هیچیک از نستعلیق‌نویسان قدیم در زمان خود به اندازه او صاحب شهرت نشده‌اند"نواب صدریارجنگ‌بندی از آن را که درباره هفت شاعر خوشنویس است در مجله مدرسه خاوری (۹: ۲ فوریه ۱۹۳۵ ص ۳۹- ۴۵) چاپ کرده است.

۳۰ – ریحان نستعلیق: تاریخ تألیف آن ۹۸۹ است. محمدعبدالله جغتایی آن را در پونه به سال ۱۹۴۱ چاپ کرده است (خوشنویسان بیانی ص ده و ۸۲۵).

۳۱ – مرقع محمد محسن هروی: که خود او مقدمه تاریخی آن را درباره هنرمندان در سال ۹۹۰ در هرات نوشته است (خوشنویسان بیانی ص پانزده و ۸۳۳).

۳۲ - رسالة قطبیه: قطب‌الدین‌محمد یزدی خوشنویس شاگرد مالک دیلمی (۹۲۴ – ۹۶۹) که چند سالی در بغداد زیسته و در ۹۷۸ تا ۹۹۰ در همین شهر نشان و سراغ او داده شده و تا سال ۱۰۰۰ زنده بوده است. این رساله تذکره پنجاه‌ودو خوشنویس است و عالی افندی در مناقب هنروران (ص ۷ و ۱۲ و ۴۰ و ۵۳ و ۶۷) از آن یاد نموده و آن را در ۹۹۵ با اضافاتی از خود در آن به ترکی درآورده است.

کلمات هوارت تاریخ تألیف رساله قطبیه را ۹۹۴ نوشته است و شاید هم درست باشد چه یکسالی پیش از ۹۹۵ خواهد بود که تاریخ تألیف مناقب هنروران است ولی سندی به دست نداده است. او شاگرد مقصودعلی ترک و معزالدین شاگرد میرهبه‌الله و میرحیدر بخارایی هم بوده و با واسطه شاگرد میرعلی است. خط او در مرقع ۲۴۲ قاهره دیده می‌شود (ش ۲۱۴۶) برادرش شرف‌الدین در طلاکاری و تذهیب هنرمندی نامور بود و اربعین جامی را در ۹۰۰ تذهیب کرده است (نمونه خطوط خوش ص ۳۵۵ – خوشنویسان بیانی ص ۵۰ و ۸۷ و ۸۱۳ – گلستان هنر ص ۱۶۶ ترجمه انگلیسی – کلمانت هوارت ص ۶ و ۲۳۵).

۳۳ – رساله خط و خطاطان و نقاشان از قطب‌الدین محمد قصه‌خوان که به نام شاه‌تهماسب یکم به سال ۹۶۴ (فرخندگی) تألیف کرده است.

از آنچه در پایان این رساله در نسخه ملی آمده «یاد کار ایشان در این مرقع است» برمی‌آید که در مرقعی بوده و از آن جدا شده است. در مرقع امیر غیب‌بیک امیر شاه‌تهماسب مقدمه‌ای است از سیداحمدمشهدی در گذشته ۹۸۶ که تاریخ ۹۷۳ دارد و این مقدمه با اندک تصرفی درست همین رساله است پس باید آنچه قطب‌الدین محمد قصه‌خوان در ۹۶۴ نگاشته است همان را سیداحمد مشهدی در ۹۷۳ برداشته و در دیباچة این مرقع گذارده باشد. در نسخه دانشگاه بندی درباره سیداحمد مشهدی و خواجه زین‌الدین محمود به نظم و نثر آمده که در چاپی نمی‌بینم پس آن باید پس از مقدمه مرقع سیداحمد مشهدی تألیف شده باشد، پس می‌توان گفت که آن از قطب‌الدین محمد یزدی خواهدبود و تألیف آن باید همان سال ۹۹۴ باشد و همو است که در دو جای این کتاب با لقب «[قصه] خوان» یا «قصه [خوان]» آمده است و باید گفت که نسخه ملی اگر تاریخش درست و باید هم باشد پیش از این یکی ساخته شده و نسخه دانشگاه پس از آن با بسطی به نگارش در آمده است ولی چه کنم که تاریخ آن در پایان «فیض» آمده که برابر است با ۸۹۰. این رساله در مجله سخن در تاریخ ۱۳۴۶ (ش ۱۷ ش ۶ و ۷ ص ۶۶۷ – ۶۷۶) از روی نسخه کتابخانه ملی فرهنگ به چاپ رسیده است. این نسخه رساله ششم مجموعه شماره ۶۹۱ فارسی این کتابخانه است.

"«صراط السطور» او رساله منظومی است در قالب مثنوی که به قواعد خط پرداخته است.شاه محمود نیشابوری ملقب به زرین قلم و کاتب اثر بی‌نظیر خمسه شاه طهماسبی که اخیراً در فرهنگستان هنر ایران رونمایی شد"در ص ۳۹۳ – ۴۰۶ به خط نستعلیق چلیپای محمدرضا پسر حاجی طهماسب قلی‌بیک در ۸ محرم ۱۰۵۷ (انوار ۲: ۱۹۶) نسخه‌ای از آن در رساله یکم مجموعه دانشگاه به شماره ۶۰۸۶ (ش ۵۸۸ نسخه‌های مرحوم سعید نفیسی) به خط نستعلیق سده ۱۲ هست. دومین رساله این مجموعه منظومه خط سلطان‌علی مشهدی است که دیباچه‌ای ندارد و انجام رساله نخستین هم گویا افتاده باشد اگر چه از چاپ شده کم ندارد. این دو نسخه از هم جدایی‌هایی دارند و چند بیتی در نسخه دانشگاه (نفیسی) است که در ملی نیامده و عباراتی هم در آن هست که در نسخه ملی دیده نمی‌شود. نسخه دیگری هم مرحوم دکتر مهدی بیانی داشته است مورخ ۱۰۹۶ (نمونه خطوط خوش ۳۵۵)….

آغاز نسخه دانشگاه: «در اسامی خطاطان. بسمله.

حمد و سپاس به اخلاص مر خدای را که قرین صانع بی‌چونیست که زبنده (؟) مرقع بوقلمون به سواد بیاض که تولج‌اللیل فی‌النهار و تولج‌النهار فی‌اللیل ملمع ساخت (پیداست که غلط است). آغاز چاپی: بسمله. حمد به اخلاص مقرون صانع بی‌چون را زیبد که مرقع روزگار بوقلمون را به وجود آورد و بیاض (تولج‌اللیل فی‌النهار و تولج‌النهار فی‌اللیل) را ملمع ساخت. انجام نسخه دانشگاه: چه مقصود این قصه و قصه‌خوانی او اظهار سخن‌دانی ذکر بعضی استادان بود چه عبدالخطیه را آنجا رسید که بر آن شد تا کند تاریخ مرقوم:

به عقل عالم آرا مشورت کرد بگفتا نیستی زین فیض محروم

به امام رضا علیه‌السلام به مولانا علی مشهدی و (افتاده).

انجام چاپی: چون مقصود از این قصه‌خوانی ذکر بعضی از استادان بود که یادگار ایشان در این مرقع است به اطناب زیاده محتاج ندیده و به یک قطعه تاریخ ختم آن پسندیده.

ز قطب قصه‌خوان در رسم تاریخ شود بی‌شبهه این ترتیب مفهوم

به صد فرخندگی اتمام چون یافت کن از «فرخندگی» تاریخ معلوم (۹۶۴)

۳۴ – مناقب هنروران: مصطفی عالی افندی دفتردار بغداد (۹۴۸ – ۱۱۰۸) که به نام سعدبن‌حسن‌جان به سال ۹۹۵ ساخته است تحریری است به ترکی با افزوده‌هایی از رساله قطبیة قطب‌الدین محمد یزدی که خود او وی را در بغداد دیده بوده است. در استانبول به سال ۱۹۲۶ با دیباچه‌ای دراز در سرگذشت او و با فهرست به چاپ رسیده است

۳۵ – فوائد الخطوط: درویش محمدبن دوست محمد بخاری که در بیست سالگی به سال ۹۹۵ در ده فصل و یک خاتمه ساخته است.

"ش) شاه برای حفاظت از او دستور داد شاه محمود و کمال الدین بهزاد را همچون مرواریدهایی بس گران‌بها در غاری امن پنهان کردند."در تاشکند سه نسخه‌ای از آن هست که یکی مورخ ۲ رمضان ۱۲۲۳، دیگری صفر ۱۳۲۳، سومی از سدة ۱۹ (فهرست ۱ :۳۲۰ ش ۷۳۱ تا ۷۳۳) عکسی از نخستین این سه نسخه در دانشگاه تهران هست (فهرست فیلم‌ها ص ۱۵۰).

۳۶ – روضات‌الجنان و جنات‌الجنان: حافظ حسین کربلایی خوشنویس در گذشتة ۹۹۷ که در ج ۱ ص ۳۶۹ – ۳۷۳ آن اندکی از تاریخ خط آمده است (چاپ ۱۳۴۴ به کوشش آقای سلطان القرائی).

۳۷ – مجموعه الصنایع: در آن از ساختن رنگ‌ها سخنی به میان آمده است و نسخه‌های آن ۴۲ باب یا فصل تا ۲۱۲ فصل دارد و باید در سده‌های ۱۰ و ۱۱ تألیف شده باشد (فهرست فیلم‌های دانشگاه ص ۱۸۶).

۳۸ – خلاصه‌التواریخ: از گمنام که نزدیک ۹۵۰ تألیف شده‌است نه از قاضی احمد ابراهیمی حسینی‌قمی (۹۵۳ – پس از ۱۰۱۵) پسر شرف‌الدین میرمنشی که تاریخ حوادث در آن به نوشته استوری می‌رسد به سال‌های ۹۹۹ تا ۱۰۰۱ (استوری ۱: ۱۰۷۱ و ۱۰۷۴ و ۱۲۷۹ – سنا ش ۳۳۶ – نفیسی ش ۱۰۷۲ در دانشگاه – ذریعه ۷: ۲۲۳). فصل «آغاز و انجام خط اصل» آن را محمدشفیع لاهوری در مجله مدرسه خاوری شماره اگوست سال ۱۹۳۴ (۱۰: ۴ ص ۲۳-۳۰) از روی نسخه خطی دانشگاه پنجاب به چاپ رسانده است (استوری ۱: ۱۰۷۱ – خوش‌نویسان بیانی ص نه – نمونة خطوط خوش ۳۵۴).

۳۹ – گلستان هنر: قاضی احمد ابراهیمی حسینی‌قمی (۹۵۳ – پس از ۱۰۱۵) که پس از ۱۰۰۷ و ۱۰۱۵ ساخته شده و دو تحریر دارد، از بهترین کتاب‌های این فن است و من در نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه دفتر ششم در دنبال وصفی که از خلاصه‌التواریخ ش ۳۳۶ کتابخانه سنا کرده‌ام از آن به تفصیل سخن داشته‌ام. افسوس که با بودن هفت یا هشت نسخه از آن هنوز متن فارسی آن به چاپ نرسیده با اینکه ترجمه روسی و انگلیسی آن نشر شده است (استوری ۱: ۱۰۷۴) عکس نسخه مسکو و اصل نسخه لندن را در لنینگراد دیده‌ام و آقای آکیموشکین خاورشناس متن فارسی را به چاپ می‌رساند.

۴۰ – مرقع شاه‌دخت زیب‌النساء بیگم: متخلّص به مخفی دختر عالم‌گیر پادشاه و دل‌رس بانوبیگم دختر شاه نوازخان صفوی (۱۰ شوال ۱۰۲۸ – ۱۱۱۴) که مرید خواجگان جویباری و شاگرد ملامحمدسعید اشرف‌مازندرانی بوده و او را جواهر رقم رنگین‌نویس می‌خوانده‌اند، او در این مرقع نمونه خطوط خوش‌نویسان و نقاشان گذارده بود ولی آن از دست رفته و مقدمة آن که ملارضای راشد نوشته بود در کتابخانه خدابخش پتنه هست (خوشنویسان بیانی ص ۲۲۲ – تذکرة شعرای کشمیر اصلح میرزا ص ۱۰۹ و ۱۸۹ و ۲۷۹ و ۶۰۷ و۶۱۰ ).

۴۱ – مآثر رحیمی: خواجه آقا عبدالباقی‌بن خواجه‌آقا بابای کرد نهاوندی خوشنویس جولک نهاوند ۹۷۸ – ۱۰۴۵)، در تاریخ هند اسلامی مورخ ۱۰۲۵. در مجلد سوم آن سرگذشت خوشنویسان و نقاشان معاصر اوست (استوری ۱: ۵۵۲ و ۱۳۱۵ – ذریعه ۱۹: ۴).

۴۲ – تاریخ عالم‌آرای عباسی: اسکندربیک منشی که در ۱۰۲۶ ساخته است، درآن «ذکر خوشنویسان عصر شاه‌تهماسب» و «ذکر نقاشان بدایع‌نگار که هنرمند روزگار بودند» هست (ص ۱۷۰ و ۱۷۴).

۴۳ – مرقع گلستان و گلشن: که یکی در ۱۰۳۱ و دومی در ۱۰۴۶ به نگارش در آمده و خط محمدحسین زرین‌قلم کشمیری جهانگیرشاهی در گذشته ۱۰۲۰ و دیگران در آن دو هست و هر دو مقدمه و خاتمه‌ای دارند. (هنرو مردم ش ۶۱ و ۶۲ و ۷۳ و ۷۷ و ۷۸ – نمونه خطوط خوش کتابخانه شاهنشاهی ص ۱۱۲ – خوشنویسان ۷۰۲).

۴۴ – گلزار صواب: نفیس‌زاده ابراهیم حسینی قریشی مقری که برای سلطان مراد چهارم پسر احمد یکم (۱۰۳۲ – ۱۰۴۹) به ترکی در یک فصل و دو باب ساخته است.

نسخه‌ای از آن را کلمانت هوارت داشته است به اندازه بیاضی دراز ۱۰×۲۰ در ۲۹ برگ.

نسخه‌ای هم شفر داشته که در کتابخانه ملی پاریس است به شماره S. P. Turc ۱۱۶۰ (کلمانت هوارت ص ۷) نیز نسخه برلین ش ۹۳۰ شرقی (ش ۲۶۹ فهرست تازه).

۴۵ – مرقع داراشکوه: در گذشتة ۱۰۶۹ که محمدشفیع‌لاهوری آن را در مجله مدرسه خاوری در شماره فوریه ۱۹۵۵ با مقدمه‌ای وصف کرده است (خوشنویسان بیانی ص یازده و ۱۸۵).

۴۶ – شاه‌جهاننامه یا عمل صالح: از محمد صالح کنبوه لاهوری که در ۱۰۷۰ به انجام رسانده است (استوری ۱: ۵۸).

سرگذشت خوشنویسان آن با تذکره خوشنویسان غلام محمد هفت قلمی چاپ شده است (خوشنویسان بیانی ص ده نمونه خطوط خوش ص ۳۵۶).

۴۷ – مرآه العالم: بختاورخان شیخ محمد بقای سهارنپوری (۱۰۳۷ – ۱۰۹۶) که در ۱۰۷۸ ساخته است.

نمود یکم افزایش آن درباره خطاطان و نقاشان است و محمد شفیع لاهوری آن را در مجله مدرسه خاوری در شماره اوت ۱۹۳۴ (۱۰: ۴ ص ۳۳ – ۶۵) نشر داده است. (استوری ۱: ۱۳۲ و ۱۲۴۲).

۴۸ – تذکره محمدطاهر نصرآبادی اصفهانی که در ۱۰۸۳ آغاز کرده است، فرقه دوم صف سوم آن (ص ۲۰۶ – ۲۰۹ چاپ ۱۳۱۷ خ) در ذکر خوشنویسان است. محمد شفیع این بند را در مجله مدرسه خاوری (۱۱: ۴ ص ۱۵۴ – ۱۵۹) در تاریخ ۱۹۳۵ نشر کرده است.

۴۹ – جامع مفیدی: محمد مفید مستوفی بافقی که در ۱۰۸۲ – ۱۰۹۰ ساخته است، فصل هفتم مقالت دوم مجلد سوم آن درباره خطاطان است.

"نیز در تاریخ ضبط است پس از اتمام جنگ، نخستین چیزی که شاه جویا شد خبر سلامتی این دو بودبزرگ‌ترین خوشنویس نستعلیق یعنی میرعماد حسنی قزوینی (۱۵۵۴-۱۶۱۵ میلادی / ۹۶۱–۱۰۲۴ ه‌"(چاپ ۱۳۴۰ خ ۳: ۳۹۶ – ۴۰۳).

۵۰ – خط (رساله در): مختصری است با اشارات بسیاری به استادان قدیم، از سده ۱۲ آغاز: بدانکه قبله‌الکتاب جمال‌الدین یاقوت گفته است. (ایوانف ۱: ۷۵۲ ش ۱۶۲۵ در ۴ گ).

۵۱ – خلاصه المکاتیب: منشی سوجان رای بهنداری که در ۱۱۱۰ ساخته است. فصل بیان تعریف خط آن را محمدشفیع لاهوری در شماره اوت ۱۹۳۴ ص ۶۶ – ۶۷ مجله ‌مدرسه خاوری چاپ کرده است. ( استوری۱: ۴۵۳ و ۱۰۷۱ و ۱۳۰۹ – نمونه خطوط خوش‌بیانی ص ۳۵۵ – خوشنویسان بیانی ص نه ).

۵۲ – دوحه الکتاب: محمدنجیب صیولجی‌زاده که در ۱۱۵۰ در سه مقاله ساخته است (فهرست ترکی تازه برلین ش ۲۸۳).

۵۳ –مرآت‌الاصطلاح: رای‌رایان آنندرام مخلص در گذشتة ۱۱۶۴ که فرهنگ عبارات منظوم و امثال است و در ۱۱۵۷ آن را به انجام رسانده است. فصل خوشنویسان آن را محمدشفیع‌لاهوری در شماره اوت ۱۹۳۴ مجله مدرسه خاوری نشر داده است.

(استوری ۱: ۶۱۲ – فرهنگ‌نویسی فارسی ص ۱۴۹).

۵۴ – تحفه‌الکرام: علی شیر قانع تتوی که در ۸ – ۱۱۸۰ ساخته و در مجلد سوم آن از خوشنویسان سند سخن داشته است. این بند در مجله مدرسه خاوری در فوریه سال ۱۹۳۵ (۱۱: ۲ ص ۱۳۱ – ۱۳۴) چاپ شده است.

۵۵ – مختصر در خط. آغاز : شکر و سپاس فراوان و ثنا و ستایش بی‌پایان. (ایوانف ۱ : ۷۵۱ ش ۴/۱۶۲۳ – پرچ ۳۴۱).

۵۶ – خط ترکی و سیاقی و اوهل: مرکب از حروف بی‌نقطه و مشجر. (مجلس ۹: ۶۹۰ از سدة ۹ و ۱۳: ۲ – ۱۶۱ از سده ۱۱).

۵۷ – المختصرالمفید فی تعلیم قواعدالخط: گزیده‌ای است از سخنان چند هنرمند به ویژه از جمال‌الدین ابوذر یاقوت مستعصمی در گذشته ۶۹۸ (فهرست ایوانف ۱: ۶۵۲ ش ۶ – ۳ / ۱۶۲۳).

۵۸ –خط طرز محمدی: در قواعد خط به نام تیپومیسور در ۱۲۲۴ مولودی.

"فهرستی که به همت استاد فقید محمدتقی دانش‌پژوه، در نشریه هنر و مردم (دوره ۸، ش ۸۶ و۸۷( آذر و دی ۴۸): ص ۳۱-۴۳) و با عنوان «سرگذشت نامه‌های خوشنویسان و هنرمندان» ارائه گردید"(ایوانف ۲: ۷۵۲ ش ۷ – ۱۶۲۶).

۵۹ –تحفه الخطاطین: مستقیم‌زاده سعدالدین سلیمان افندی پسر عبدالرحمن پسر محمد رومی (۱۱۳۱ – ۱۲۰۲)، تا سال ۱۲۰۲، چاپ ۱۹۲۸ استانبول.

۶۰ – سلسله الخطاطین: مستقیم‌زاده سعدالدین سلیمان افندی پسر عبدالرحمن پسر محمد رومی (۱۱۳۱ – ۱۲۰۲) دربارة نود هنرمند نامور است.

۶۱ – مرکب‌سازی: سید ابوالحسن محمدعلی‌بن سیدمحمد مقیم‌حسنی لاریجانی نیاکی متخلص به مرکب، در ۱۲۳۵، در آن از خط و تذهیب هم بحث شده است. همچنین از لوازم کتابخانه و ساختن مرکب و رنگ‌های گوناگون (دانشگاه ۲/ ۴۲۸۳).

۶۲ – تذکره خوشنویسان: از خلیفه شیخ‌غلام محمدراقم هفت‌قلمی دهلوی (چندی پیش از ۱۱۹۴ – ۱۲۳۹) به نظم و نثر، چاپ محمدهدایت حسینی در کلکته در ۱۹۱۰ (استوری ۱: ۱۰۷۶ – ریو ۵۳۲).

۶۳ – تذکره کاتبین یا مسودة تذکره خط و خوشنویسان: از خلیفه شیخ‌غلام محمدراقم هفت‌قلمی دهلوی (‌چندی پیش از ۱۱۹۴ – ۱۲۳۹ (از آغاز تا زمان اخیر به سال ۱۲۳۹ در یک مقدمه و سه باب و خاتمه تألیف ۱۲۳۹، باب یکم آن درباره ۷۰ خوشنویس است که بیشتر آنان نستعلیق‌نویس بوده‌اند. دومی درباره ۳۶ شکسته‌نویس است (استوری ۱: ۱۰۷۶ –ریو ۵۳۲).

۶۴- رساله متضمن حالات خوشنویسان خطوط: از خلیفه شیخ‌غلام محمدراقم هفت‌قلمی دهلوی (چندی پیش از ۱۱۹۴ – ۱۲۳۹ ) درباره خوشنویسان هند از زمان اکبر تا بهادرشاه دوم، در چهار فصل : نستعلیق‌نویس، شکسته و شفیعایی‌نویس، نسخ و طغرانویس، حکاکان و کنده‌کاران مهر Seal engravers

۶۵ – مفتاح الخطوط: رضاعلی‌خان پسر حاجی‌شاه محمدحسین پسر شاه عبدالرسول پسر شاه ملاعلی قادری چشتی که در هند به سال ۱۲۴۹ برای نواب عظیم‌جان بهادر با دیباچه‌ای از میر نوازش‌علی‌حسین صاحب شاگرد خود ساخته است. کلمانت هوارت نسخه‌ای از آن داشته به اندازه ثمن (یک‌هشتم) ۱۶×۲۴ در ۹۳ برگ (ص ۵).

۶۶ – تذکره الخطاطین یا تاریخ کلام‌الملوک: از محمد یوسف‌بن‌حسن لاهیجانی، ساختة در ۱۲۵۶ (حقوق ۲۹ و ۳۱ – ادبیات ۷۷ – قاهره فهرست خدیوی ص ۵۰۰ و فهرست طرازی ش ۲۱۳ مورخ ع ۲/۱۲۷۵).

۶۷ – تذکره الخطاطین: میرزامحمد شریف صدر متخلص به ضیاء (تاشکند ۶: ۵۸)