در دوران امام صادق(ع) مناظره امکانی برای همفکری و تعامل بوده است

خبرگزاری مهر -گروه دین و آئین-فاطمه ضیافتی فرامرزی: مناظره در هر دوره‌ای از تاریخ، تأثیر بی‌بدیل خود را برای مردم عادی و مهم‌تر از آن فرهیختگان معاصرش و آیندگان بر جای نهاده است؛ چه بسیار مباحث مهم فکری که در سایه گفت‌وگو و مناظره حل و فصل شدند.

چه بسا که برخی اوهام و مسائل غیرواقعی نیز با تابیدن انوار حقیقت به وسیله یک مناظره علمی برای همیشه رخت از جامعه بربستند؛ بنابراین مناظره نقش مهمی را در سطوح مختلف به ویژه عرصه علم و اندیشه ایفا می‌کند. تاریخ اسلام مملو از مناظرات مختلفی است که دستاوردهای فراوانی را برای جامعه رقم زدند که از جمله مهمترین آنها می‌توان به مناظرات ائمه اطهار (ع) و به طور خاص امام صادق (ع) اشاره داشت.

بر آن شدیم با «عبدالمجید مبلغی» استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی گفت‌وگویی پیرامون مناظرات امام صادق (ع) داشته باشیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:

*دوران حیات امام صادق (ع) فرصتی فراهم شد تا آن حضرت علوم مختلف را با تربیت شاگردان متعدد به جامعه اسلامی تزریق کرده و آفتاب حقیقت را به جامعه بحران‌زده آن دوران بتاباند. مناظرات امام صادق (ع) چه ابعادی داشت؟

در سه سطح می‌توان مناظرات امام صادق (ع) را بررسی کرد. نخست سرشت و ماهیت این مناظرات است، سطح دوم کارکرد و سومین طرح حوزه‌های مناظره آن حضرت است. در ارتباط با سطح اول یعنی سرشت و ماهیت این مناظرات باید یادآور شوم که امام صادق (ع) در زمانه‌ای می‌زیست که مشخصاً با مفهوم مناظره قابل شناسایی است.

"مناظرات امام صادق (ع) چه ابعادی داشت؟در سه سطح می‌توان مناظرات امام صادق (ع) را بررسی کرد"در آن دوران مناظره روشی برای تخاصم و در واقع دشمنی نبود بلکه مبنا و بستری برای همفکری، تعامل و گسترش آگاهی به شمار می‌رفت.

مجموعه گسترده‌ای از مناظرات را میان دیسیپلین‌های مختلف، از جمله اصحاب یک دیسیپلین نظری مثل فقه یا کلام و همچنین میان مکاتب دیگر یا درون یک نظم و انتظام را می‌توان حتی میان یاران آن حضرت یافت.

مناظره در آن دوره به مثابه یک امکان مطالعاتی مطرح بوده و به هر سو بنگریم این مناظرات را می‌بینیم، بنابراین مناظره در آن زمان بیش از آنکه ابزاری برای تخاصم باشد امکانی برای همفکری و تعامل بوده است.

*تأثیر این مناظرات در توسعه مباحث علمی چه قدر بود با توجه به اینکه اشاره داشتید امری معمول و مستمر بوده است.

اساساً بخشی از ارتباطات علمی آن دوران را مناظرات شکل می‌دادند، به بیان دیگر مناظره فرصتی برای همفکری و هم‌اندیشی بود. مناظره که در معنای لغوی به معنای به هم نظر افکندن، هم نظر بودن و نظر یکدیگر را دیدن و پاییدن معنا می‌شود، در آن دوران در قاب تأمل و تفکر کردن نظام یافته بود و این رویکردی است که برای امروز ما بسیار درس‌آموز است.

این دوران در واقع دوره محکم شدن مفصل‌بندی‌های گفتمان شیعه است. گفتمان شیعه به دلیل تحولات تاریخی پس و پی امامت آن دو امام بزرگوار، زمینه‌ای می‌یابد که به مثابه ساختار نظری خود را بنمایاند

وقتی امام صادق (ع) در مناظره‌ای شرکت می‌کرد نکات و ایده‌هایی را بیان می‌فرمود که حکایت از دانش عمیق و نگاه ژرف آن حضرت داشت؛ ایشان با وجود برخورداری از این دانش همواره با نگاه متاملانه وارد بحث شده و از این ابزار برای هم‌اندیشی با دیگران استفاده می‌کرد و طبیعتاً سایرین نیز فرصت خوبی می‌یافتند تا در سایه این مناظرات از دانش آن حضرت استفاده کنند.

متأسفانه امروز از مناظره چنین برداشتی نداریم؛ هرچه در گذشته مباحثه علمی اهمیت داشت امروز چنین نیست و گویی این قالب رنگ باخته و اهمیت خود را از دست داده است؛ حتی در حوزه‌های علمیه قابلیت پیشین خود را در عرصه مناظره نداشته و به طور کلی در بسیاری از مواقع مناظره به معنای دیگری فهمیده می‌شود.

*در رابطه با سطح دوم مناظرات امام صادق (ع) یا همان کارکردی که برای جامعه اسلامی به ارمغان آورد اشاره کنید، این مناظرات چه دستاوردی داشتند؟

این مناظرات کارکرد هویتی برای شیعیان و درون‌هویتی برای اصحاب و یاران امام داشت. نکته اول در پاسخ به این پرسش اهمیت زمینه و زمانه‌ای است که امام باقر (ع) و امام صادق (ع) در آن زندگی می‌کردند. این دوران در واقع دوره محکم شدن مفصل‌بندی‌های گفتمان شیعه است.

گفتمان شیعه به دلیل تحولات تاریخی پس و پی امامت آن دو امام بزرگوار، زمینه‌ای می‌یابد که به مثابه ساختار نظری خود را بنمایاند؛ البته این ساختار از قبل وجود داشت اما نمایاندن در سطح اجتماع و شکل بخشیدن به نظام فکری شیعه تا حد قابل توجهی در دوره این دو امام رخ داد.

*کارکرد مناظره در این فرآیند هویتی که اشاره شد چیست؟

در واقع در این مناظرات بود که امام صادق (ع) جان‌مایه و درون‌مایه مذهبی شیعه را نشان می‌داد، همچنین درک از شیعه بودن و مدلول‌های شیعه بودن که آن حضرت در مناظرات برای جامعه نخبگانی و عموم مردم تبیین می‌فرمود؛ البته این مساله تنها یک سطح و یک بند از سطح دوم یا همان کارکرد مناظرات در دوره امام صادق (ع) است، بند دوم ارتباط امام صادق (ع) با اصحاب از طریق این مناظرات بود.

روی آوردن امام صادق (ع) به مناظره در وهله اول و آموزش نحوه دفاع از مذهب نکته مهمی است، از سوی دیگر اصحاب آن امام همام تحت اشراف ایشان وارد مناظره می‌شدند. در هر دو این رویکردها چه مناظرات امام (ع) و چه اصحاب کارکرد مؤثر در تحکیم مناسبات شیعی را می‌بینیم.

مناظرات متعددی تحت اشراف امام صادق (ع) انجام می‌شد و اصحاب به صورت تخصصی هریک در حوزه‌ای به مناظره می‌پرداختند. این مناظرات بسیار اهمیت داشت و نه تنها در کتب شیعیان که در آثار غیرشیعه نیز در پای این مناظره‌ها دیده می‌شود که حکایت از بسامد و فضا آفرینی مناظرات در آن عهد دارد.

اما حوزه سوم به بسترها و زمینه‌های مناظره در دوران امام صادق (ع) بر می‌گردد. این دوران و مناظراتی که در این برهه رخ داد؛ آغازی است بر گسترش فراگیر نظام آگاهی در جهان اسلام، زمینه‌های نخستین جریان‌های فکری پس از این مناظرات بود که شکل گرفته و پرورش یافتند و چنان مکاتب استواری از کلام و فقه تا حوزه‌های دیگر شکل گرفت که نقش بی بدیلی را بر آینده علوم اسلامی بر جای نهاد؛ خصوصاً در فقه بحث رأی و قیاس و در کلام جبر و اختیار و دیگر مباحثی که مطرح شد و امروز به دست ما رسید.