شجریان؛ صدایی که خاموش نمی‌شود

او یکی از بهترین قاریان قرآن در مشهد بود و محمدرضای شش ساله که در جلسات قرائت قرآن همراه پدر حضور می‌یافت، خواندن قرآن را آغاز کرد.

جلسات قرائت قرآن پدر و پسر از همان موقع به مدت ۱۳ سال به طور مدام و تا سال‌های پایانی عمر پدر در اوایل دهه ۱۳۷۰ به طور گسسته ادامه یافت.

شجریان اساس موفقیت‌هایی که بعدها در آوازخوانی به دست آورد را نشات گرفته از این جلسات و آموزه‌های پدر می‌دانست.

او در مقدمه آلبومی با عنوان "به یاد پدر" که مجموعه‌ای از تلاوت‌های قرآنی اوست نوشته است: "آنچه در این راه به دست آورده‌ام از برکت آموزش، راهنمایی و تشویق‌های ایشان بوده است".

با این حال زمانی که شجریان به خوانندگی جدی در موسیقی ایرانی روی آورد، مدت‌ها پدر از آن خبر نداشت و تا سال‌ها خواننده جوان با استعدادی که شکوفا شده بود، "سیاوش بیدکانی" یا "سیاوش" نام داشت تا اینکه وقتی پدر صدایش را شناخت با نام شجریان ادامه داد.

۲۰ ساله بود که به استخدام اداره آموزش و پرورش خراسان در آمد و معلمی پیشه کرد. در همان سال‌های نخست تدریس بود که با سنتور آشنا شد و خود سنتوری ساخت و با آن نواختن را آموخت. سال‌ها بعد نزد فرامرز پایور سنتورنوازی را ادامه داد.

در اواسط دهه ۱۳۴۰ بود که به تهران رفت و در آزمون انتخاب خواننده برای رادیو شرکت کرد به او گفتند که با استعداد است اما "به درد کار در رادیو نمی‌خورد".

توضیح تصویر،

در جشن عروسی‌اش در سال ۱۳۴۱

پیش از آن چند سالی به جدیت برنامه‌های موسیقی رادیو مانند گل‌ها را پیگیری می‌کرد و شیوه بسیاری از خوانندگان مشهور آن زمان مانند ادیب خوانساری، تاج اصفهانی و بنان را از رادیو آموخته بود، اما هنوز به صورت آنچه مرسوم بود نزد کسی آموزش موسیقی ندیده بود.

پس از آن بود که آموختن کلاسیک آواز را با اسماعیل مهرتاش، نوازنده تار در جامعه باربد آغاز کرد. چند سالی آنجا ماند اما چون هم جامعه باربد نگاهش بیشتر به تئاتر معطوف بود و هم مهرتاش خواننده نبود و با تار آموزش آواز می‌داد، جامعه باربد را ترک کرد. محمدرضا منتشری و جمال وفایی از هم‌دوره‌ای‌های او در جامعه باربد بودند.

آشنایی‌اش با موزیسین‎های بلندآوازه‌ای همچون احمد عبادی و جواد بدیع‌زاده بالاخره پایش را به رادیو باز کرد و معلوم شد چون رادیو بودجه نداشته به او گفته‌اند که "به درد رادیو نمی‌خورد."

آشنایی‌اش با عبادی که شجریان او را همچون پدرش می‌دانست، زمینه را برای او فراهم کرد که نه تنها با نوازندگان برجسته‌ای چون رضا ورزنده، حبیب‌الله بدیعی و فرامرز پایور در رادیو برنامه اجرا کند، بلکه بتواند با کسانی آشنا شود که در واقع او را به قدما مرتبط می‌کردند.

توضیح تصویر،

با علی اکبر خان شهنازی، فرزند آقا حسینقلی خان و نوازنده صاحب سبک تار

ملکا ذکر تو گویم که تو پاکی و خدایی

پس از عبادی، عبدالله دوامی، ردیف‌دان و ضربی‌خوان و نورعلی برومند، ردیف‌دان دو نفر از کسانی بودند که سال‌های ابتدایی دهه ۱۳۵۰ بیشترین نقش را در یادگیری گوشه‌های مهجور و از یاد رفته و تصنیف‌های ایرانی و شیوه‌های مختلف آوازخوانان نسل‌های پیشین در زندگی شجریان داشتند.

در همان سال‌ها بود که شجریان همکاری‌اش را با مرکز حفظ و اشاعه موسیقی آغاز کرد، آنجا بود که هسته گروه‎‌های شیدا و عارف شکل گرفت.

"یاد باد آنکه نهانت نظری با ما بودتوضیح تصویر، در سال‌های کلاس قرآنمحمدرضا شجریان در اول مهر ۱۳۱۹ در مشهد به دنیا آمد"شیدا به سرپرستی محمدرضا لطفی با شجریان همکاری کرد و عارف به سرپرستی و آهنگسازی حسین علیزاده و پرویز مشکاتیان با پریسا کار کردند.

با این حال او همکاری‌اش را با نوازندگان مطرح ایرانی ادامه داد. از بدیعی و تجویدی گرفته تا شهناز و شریف و پایور. سال‌های همکاری او با گروه پایور نتیجه‎اش تصنیف‌های فوق‌العاده‌ای بود که به‌راحتی می‎شد عنوان "موسیقی کلاسیک ایران" را بر آن نام نهاد.

شیوه خوانندگی او در آن دوره در امتداد بنان و ادیب خوانساری بود و هنوز شاید نمی‌شد شجریان را خواننده‌ای مستقل از دیگر خوانندگان روز رادیو دانست، همانطور که هنوز لطفی هم مستقل از جریان روز نوازندگی و آهنگسازی نشده بود.

با این حال از همکاری او با نوازندگان و آهنگسازان طراز اول آن سال‌ها و بازخوانی‌های آثار قدیمی در رادیو تصنیف‌هایی مهمی بر جای ماندند که وزنه‌ای در تاریخ موسیقی معاصر ایران محسوب می‌شوند. ملکا، از کفم رها، چشم نرگس و آمان از مهمترین کارهای شجریان در آن دوره است و تصنیف داروگ با آهنگ لطفی و تنظیم فرهاد فخرالدینی که یکی از نخستین تصنیف‌های ایرانی بود که بر روی شعر نو فارسی ساخته شد.

آفتاب نیمه شب با تار جلیل شهناز در دستگاه چهارگاه و ابوعطا با ساز فرهنگ شریف و همچنین رباعیات خیام با آهنگسازی فریدون شهبازیان و دکلمه احمد شاملو که پس از انقلاب هم منتشر شد، از مهمترین آثار او در این دوره بودند.

توضیح تصویر،

شجریان، احمد عبادی را مانند پدر خود می‌دانست

گر به تو افتدم نظر چهره به چهره رو به رو

با این حال دلبستگی شجریان بیشتر به آواز بود تا تصنیف. بارها گفته بود اگر به خاطر شنوندگانش نبود شاید اصلا تصنیف نمی‌خواند.

سال ۱۳۵۴ همکاری‌اش را با رادیو و بعد با مرکز حفظ و اشاعه موسیقی قطع کرد. جشن هنر طوس در سال بعد آخرین همکاری رسمی او با پایور در پیش از انقلاب بود.

همکاری‌اش با لطفی که به طور مداوم تا انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ طول کشید، نخستین دوره خوانندگی او بود که راه خود را یافت، شیوه‌ای که بعدها مهر شجریان را برخود داشت آنجا شکل کرد، بر آن متمرکز شد، به پختگی رسید و به نوعی تا پایان عمر آن را ادامه داد.

شاید بخشی از آن نزدیکی سلیقه هنری‌اش با محمدرضا لطفی بود که هم‌دوره او بود، هر دو نسبت در جریان روز موسیقی ایرانی سال‌های ۱۳۵۰، بیشتر به سنت و شیوه قدما دلبسته بودند؛ سبکی که در نوازندگی ادامه دهنده علی اکبرخان شهنازی بود و در خوانندگی حسین طاهرزاده.

هوشنگ ابتهاج هم به این دو پیوست که این مثلث مقطع مهمی را در تاریخ موسیقی ایرانی شکل داد. جشن هنر شیراز خاستگاهی شد که این مثلث موسیقی خود را ارائه کردند و این موسیقی شد پایه‌گذار سبکی در موسیقی سنتی ایران که سال‌های پس از انقلاب ایران هم ادامه پیدا کرد.

توضیح تصویر،

شجریان شیوه‌های خواننده‌های گوناگون از جمله ادیب خوانساری را فرا می‌گرفت

لطفی و شجریان با هدایت ابتهاج نه تنها محتوای موسیقی ایرانی را تغییر دادند، بلکه در شکل و شیوه اجرای آن نیز تغییری اساسی ایجاد کردند از بهره‌گیری از سازهای تماما ایرانی گرفته تا حتی نوع پوشش نوازندگان و نحوه نشستن آنها بر روی صحنه.

اجرای گروه شیدا به سرپرستی محمدرضا لطفی و آواز محمدرضا شجریان در حافظیه در جشن هنر شیراز، یکی از نخستین کنسرت‌هایی بود که از تلویزیون ملی ایران کامل پخش شد. همچنین نخستین بار بود در این سطح از دف در کنسرتی ایرانی استفاده می‌شد، سازی که در نزدیک به پنج دهه پس از آن پای ثابت بیشتر کنسرت‌های ایرانی بوده است.

این کنسرت که در سال ۱۳۵۶ اجرا شد آغازگر فصل جدیدی در تاریخ موسیقی ایرانی بود، مردانی بدون کراوات و با یقه‌های باز و چند نفری هم با ریش بر روی زمین نشسته بودند و می‌نواختند و هم‌خوانی می‌کردند. آن هم کنسرتی در دستگاه مهجور نوا که پیش از آن کمتر آهنگساز معاصری خواسته بود که سراغش برود.

"در همان سال‌های نخست تدریس بود که با سنتور آشنا شد و خود سنتوری ساخت و با آن نواختن را آموخت"انقلاب در راه بود.

با رفتن لطفی از ایران همکاری این دو برای سال‌ها قطع شد و فقط در مقاطع کوتاهی در دهه ۱۳۷۰ آن هم در خارج از ایران کنسرت‌هایی برگزار کردند که حاصل آن آلبوم‌های چشمه نوش و معمای هستی است.

همراه شو عزیز تنها نمان به درد