تاثیر گرانی و تحریم بر ظرافت هنر میناکاری| ارائه سبک جدید «ماژومینا» توسط فرزند استاد صنیع‌زاده

خبرآنلاین اصفهان-زهره طلوعی: هنر انعکاس صفت جمالیه خداوند است در ذات هنرمند و اگر نبود هنر صنعتگران ایرانی، زندگی چه چهره جدی و انعطاف ناپذیری داشت، هنر قدرت تحمل زندگی صنعتی را در جامعه افزایش می‌دهد و سبب ایجاد روحیه‌ای با نشاط‌ ‌تر در بین خلایق می‌شود.

به عبارتی در تعریف هنر باید گفت، هنر یعنی خلق هر اثر زیبا، دلنشین و روح نواز که بر جان، روح و روان مخاطب تاثیری مثبت بگذارد.

استاد شکر الله صنیع زاده نام آورترین هنرمند نگارگر و میناکار ایرانی است، استاد نه تنها به احیای هنر در حال انقراض مینا پرداخت، بلکه زیباترین و متعالی‌ترین آثار در این زمینه هنری به لطف دستان هنرمندش شکل گرفت، تا جایی که آثار او افتخار نشستن در قاب مکان‌هایی عظیم‌الشان چون ضریح و درب حرم های حضرت اباعبدالله الحسین(ع)، حضرت اباالفضل(ع)، حضرت امیرالمومنین(ع)، حرم حضرت رضا(ع) و غیره را از آن خود کرده است.

اما همواره شنیده‌ایم که «پسر کو ندارد نشان از پدر، تو بیگانه خوانش نخوانش پسر» و چه خوب که همه پسران استاد صنیع زاده علاوه بر تحصیلات عالیه، از هنر پدر بی‌نصیب نماندند و ادامه دهنده راه وی شدند، در این میان استاد عبدالامیر صنیع زاده که سومین فرزند پسر این خانواده است، مهندسی مکانیک را در کشور آمریکا آموخته و در کنار اشتغال به این رشته از ادامه راه پدر نیز غافل نشده اتس، وی که در میناکاری از هنرمندان توانمند این حوزه بوده، چند سالی است، سبکی جدید از این هنر را تحت عنوان هنر «ماژومینا» به جامعه هنری ارائه داده که در نوع خود بی‌نظیر است.

مهندس عبدالامیر صنیع زاده پس از سالیانی خدمت در عرصه صنعت، اکنون در دوران بازنشستگی آموخته های هنری خود از مرحوم پدر و هنرمندان دیگری چون استاد حاج حسین هنردوست و استاد حاج غلامحسین فیض الهی را به سبک جدید و متناسب با شرایط روز تحت عنوان ماژومینا به ترسیم کشیده و ارائه نموده است.

در تعریف هنر «ماژومینا» باید گفت، وی اجرای طرح‌های سنتی تذهیب در انواع ختائی، اسلیمی، گل و مرغ، پرداز و غیره بر روی ظروف سفالین با استفاده از ماژیک را «ماژومینا» نامیده است.

اطلاع از ارائه این سبک هنری جدید که برای اولین بار توسط این هنرمند اصفهانی انجام گرفته و در مقایسه با هنر مینا کاری بر روی ظروف مسی قابل رقابت هنری، کیفی و ماندگاری‌ است، ما را بر آن داشت ضمن حضور در محل کار و مشاهده کارهای متنوع ایشان با سازنده و ارائه کننده این هنر مصاحبه ای داشته باشیم.

آنچه در ادامه می‌خوانید، حاصل گفتگوی ما با استاد عبدالامیر صنیع زاده، مبدع هنر «ماژومینا» است:

آقای صنبع زاده! دوست داریم درباره پدر شما به عنوان احیاکننده هنر میناکاری بیشتر بدانیم.

گفتنی‌ها در رابطه با مرحوم پدرم فراوان است، اما به صورت خلاصه عرض می‌کنم که اگر در رابطه با سابقه هنر میناکاری دقت کنیم، می‌بینیم که مرحوم پدر ضمن ابداع هنر مینا با استفاده از رنگ‌های سنگ‌پایه و نقاشی بر روی فلز مس، در وسعت سطحی و حجمی، شرایط قابل توجهی فراهم کرده و فضای بی‌نهایتی برای هنرمندان گشوده است تا بتوانند ذوق هنری خود را آزادانه بر روی اشیای متنوع‌تری به‌کار گیرند.

در این عرصه و به تائید و اعتبار دائره المعارف‌ها، گفته‌ها، نوشته‌ها و گزارش‌های مستند تلویزیونی، مرحوم استاد حاج شکرالله صنیع زاده، هنرمندی برجسته و پیشکسوت بود که ابداع کننده و یا بهتر بگوییم وسعت دهنده هنر جذاب مینا لقب گرفتند؛ آثار ایشان برگرفته از ذوق، هنر، کیفیت و به عالی ترین اشکال و انواع رنگ‌ها در بسیاری خانه ها تا مراکز هنری، موزه‌ها و اعتاب متبرکه در داخل و خارج کشور مؤید این حقیقت است، ایشان دارنده نشان هنری بروکسل، مدال درجه یک هنری، تقدیرنامه و تشویق نامه های متعدد و غیره بودند، هنر مینانگاری را احیا کرده و سبب ماندگاری این هنر شدند.

توضیح مختصری از تفاوت هنر میناکاری در زمان قدیم ارائه کنید تا کم‌کم وارد گفتگوی اصلی شویم.

در زمان‌های قدیم پدرم با استفاده از خرد کردن و پودر کردن سنگ‌های رنگی که در طبیعت یافت می‌شد با آمیختن و مالش آن با آب، گلیسیرین و صمغ عربی رنگی آماده می‌کردند و این رنگ‌ها را با قلم روی مس کار می‌کردند، بعد از آن‌که این آثار نقاشی شده در کوره قرار می‌گرفت، آب، گلیسیرین و صمغ عربی می‌سوخت و تنها سنگ باقی می‌ماند، یعنی ایشان آن سنگ سخت را به نقاشی خیلی ظریف تبدیل می کردند، بعدها آلمان‌ها با استفاده از پروسه‌های شیمیایی رنگ‌های مورد نیاز نقاشی مینا را تولید کرد و انصافا بسیار هم مرغوب بود اما امروزه آلمان‌ها رنگ‌های مورد نیاز مینانگاری را به‌خاطر تحریم به ما نمی‌فروشند و هنرمندان در این رابطه دچار مشکل شده‌اند.

البته در مشهد هم کارگاهی به وجود آمد که رنگ‌های مینا را تولید می‌کند، اما این تولیدات از کیفیت لازم برخوردار نیستند، استاد محمد علی فرشید و استاد علی فیض اللهی که از اساتید توانمند این رشته‌اند (البته آقایان اسماعیلی ، فلاحی و فتاحی هم هستند، اما این سه نفر از شاگردان پدرم نبوده‌اند) همگی به دلیل داشتن مقادیر خوبی از رنگ‌های آلمانی قدیم، آثار زیبایی خلق می‌کنند.

وضعیت هنر میناکاری در سال‌های اخیر چگونه است؟

متاسفانه امروزه «صنعت مینا » و «هنر مینا نگاری » هر کدام به دلائلی دچار مشکل شده است، نخست به دلیل گرانی مس و کیفیت نازل رنگ مینا و قیمت گران آن و مراحل سخت آتش‌کاری و به عمل آوردن ظروف مینا و دوم به دلیل عدم توانائی هنرمندان نوپا در طرح و اجرای هنرمندانه آثار، موجب ارائه برخی کارهای ضعیف و بی‌کیفیت شده و اغلب با تک رنگ آبی و اصطلاحا «سوک کاری (یعنی خراشیدن رنگ با چوب نوک تیز بجای طراحی و ترسیم نقوش مناسب) اجناس کمتر ارزشمندی عرضه می‌شود؛ البته از جهت اینکه در حال حاضر افراد زیادی مخصوصاً از دختران و پسران جوان به این حرفه مشغولند، ظاهراً نباید مطلبی مبنی بر هدر دادن وقت، مس و رنگ بگوییم و بنویسیم، اما بهتر است اساتید فن و مسئولان محترم کمی به ابعاد این قضیه توجه کرده و تاثیرات منفی آن‌را را مد نظر قرار دهند، که آنچه در حال رخ دادن است سبب تنزل هنر مینا می‌شود.

چه شد که سبک «ماژومینا» متولد شد؟

من دچار سانحه‌ای شدم و به مدت شش ماه در بستر بیماری افتادم، از آنجا که ساخت آثار مینا نیاز به رنگ و فضای کاری مناسب خودش را دارد و البته بریز و بپاش‌های فراوانی هم داشت، از فرزندانم خواستم چند ماژیک و تخم‌مرغ پلاستیکی برایم مهیا کنند تا در بستر مشغول کاری باشم، روی این تخم مرغ‌ها را با ماژیک نقوش اسلیمی می‌کشیدم و برای پر کردن اوقات فراغتم به این کار مشغول شدم، این آثار ساده خیلی مورد توجه قرار گرفت، البته آن زمان آزمون و خطا نکرده بودم تا متوجه شوم از چه نوع ماژیک‌هایی باید استفاده کنم، کم کم شروع کردم روی قطعات سفال کار کنم و کارم را گسترش دادم و این گونه شد که هنر «ماژومینا» متولد شد، البته روی مس هم با ماژیک کار کرده‌ام، اما هنر ماژومینا بر پایه سفال و استفاده از ماژیک است به‌ گونه ای که زیبایی‌ها و محسنات هنر مینا را داشته و از نظر تثبیت رنگ و مرغوبیت با مینا کاری بر روی اشیاء مسی قابل رقابت و ماندگاری باشد.

شما ابداع کننده هنر «ماژومینا» هستید، شاید برای خوانندگان ما این سؤال مطرح شود که چرا چنین سبک و روشی را انتخاب کرده‌اید؟

برای پاسخ به این سوال بهتر است، توضیحات کامل‌تری بدهم، ابتدا مرور مختصری بر سابقه تذهیب خدمتتان ارایه می‌دهم، هنر تذهیب یا به عبارت دیگر ترسیم نقوش گل و مرغ، ختائی، اسلیمی، زرنگاری، مینیاتور، خطوط هندسی، گره بندی، تشعیر و... با رنگ‌هایی بر پایه آب، رنگ‌های روغنی، رنگ‌های جوهری، رنگ‌های سنگ‌پایه و غیره، بر روی هر چیزی که در منظر دید قرار می‌گیرد از ظروف و کتاب‌ها، خط نوشته‌ها، قلمدان‌ها، آئینه‌ها و قباله نامه ها گرفته تا در، دیوار، شیشه ها و سقف و گنبد مساجد و اعتاب متبرکه، کار می‌شده است و این هنر سابقه ای دیرینه دارد و به مرور زمان نیز توسعه و تکامل یافته است.

هنر هنرمندان همواره چشم نواز و وجد آور و تحسین برانگیز بوده و به زیبایی و آراستگی زندگی روزمره کمک فراوانی کرده و قطعاً تاثیرات آرامش روحی و نظم و انظباط خلقی مشاهده‌گران را فراهم کرده است، نقش بستن این هنر روی ظروف مسی و با رنگ‌های سنگ‌پایه که به مرور جای خود را به رنگ‌های شیمیایی وارداتی داد، هنر مینا را تشکیل داده، اما آنچه امروزه شاهد آن هستیم، این است که مس که بستر هنر مینانگاری است به یک کالای گران‌قیمت و استراتژیک تبدیل شده و قیمت رنگ‌های میناکاری نیز بسیار بالا رفته، همین امر سبب شده آثار تولید شده در بازار روی ظروف بسیار نازک مس و با رنگ‌های بسیار ضعیف تولید شود.

عده ای معتقدند اگر سفال زمین بخورد می‌شکند، سوال من این است که اگر ظروف مینا زمین بخورد، نخواهد شکست؟ در پاسخ باید گفت اگر ظروف مینا هم زمین بخورد لعابش می‌شکند و دیگر قابل تعمیر نیست، پس فرقی میان مینا و «ماژومینا» در این زمینه نیست.

ظروف سفالی که محصول خاک است و خاک نیز به لطف خدا فراوان است در همه جای کشور به وفور و با نازل‌ترین قیمت‌ها در هر شکل و فرمی که بخواهیم یافت می شود، سوال اینجاست که وقتی می‌توانیم هنرمان را روی خاک عرضه کنیم چرا باید روی مس که یک کالای استراتژیک است دست بگذاریم؟ چرا باید برای تهیه رنگ مینا به کشور آلمان وابسته باشیم و در شرایط تحریم با آن قیمت‌های بالا رنگ‌ها را تهیه کنیم؟ به عنوان مثال امروز یک گرم رنگ سرنج میناکاری یک میلیون تومان قیمت دارد که برای کار روی حدود چهار بشقاب متوسط پاسخ‌گو است، هر چند در زمان پدرم از رنگ‌های طلا و رنگ‌های بسیار مرغوب استفاده می‌شد که استفاده از آن رنگ‌ها دیگر امکان پذیر نیست؛ گاها ترکیب سفال و هنر قلمزنی و حتی قطعات کوچکی از مینای مرغوب در وسط بشقاب زیبائی و ارزشمندی بیشتری فراهم می کند.

چه شد که شما «سفال» را جایگزین «مس» کردید، همانطور که فرمودید «ماژومینا» را روی مس هم می‌توان انجام داد و آیا این دو توان رقابت با یکدیگر را دارند؟

نقاشی بر روی ظروف سفالی سابقه دیرینه دارد و به شکل‌های مختلف رواج داشته و دارد و انواع متفاوتی با نقوش مختلف و با رنگ گواش، یا رنگ روغنی عرضه شده است و حتی با رنگ های سنگ‌پایه و کوره پخت همچون کاشی‌های هفت رنگ مرسوم در تزئین کتیبه های مساجد با تذهیب معقول سنتی کارهای ارزشمندی در معرض دید و خرید مخاطبان قرار گرفته است.

در حال حاضر نیز انواعی از ظروف سفالی در میبد یزد با نقوش هندسی زیبا و یا در لاله جین همدان در قالب بشقاب‌ها و گلدان‌های تزئینی به روشی شبیه خانه بندی و برجسته کاری عرضه می‌شود که جذاب و پر فروش هستند، ظروف سفالی از آن جهت که با تنوع بسیار به دست هنرمندان سفال‌گر در غالب شهرهای کشور و مخصوصا لاله جین، شهرضا و قم از خاک رس فراوان و کم ارزش تولید می‌شود، می‌تواند جایگزین مناسبی به‌جای مس در ارائه کارهای هنری هنرمندان باشد و علاوه بر لطافت و زیبائی در هر زمینه‌ای به‌جای مس در ارائه کارهای هنری هنرمندان استفاده شود، حتی می‌تواند به‌جای مینا در ساخت تابلوها و درها و مواردی از این قبیل هم مورد استفاده قرار گیرد که در این صورت از هدر رفتن مس (این فلز ارزشمند و استراتژیک جهانی) در زیر ساخت مینا جلوگیری خواهد شد، البته کارهای لالجین یا نقاشی با گواش بر روی سفال که غالبا هم تصویر گل و مزرعه است و مواردی از این دست را نباید با «ماژومینا» اشتباه گرفت، شما هیچ کجا نوآوریی که من انجام داده ام را مشاهده نمی کنید.

به هر حال با عنایت به مطالبی که گفته شد و اینکه اولاً کار به روی مس و یا سفال از نظر اجرای طرح و تذهیب و بهره برداری تفاوتی ندارد و قطعاً تولیدات هنری در این زمینه فقط کاربرد نمایشی دارد و ثانیاً در هر دو صورت امکان شکستگی و پریدن لعاب مینا از روی مس در اثر ضربه و یا سقوط که کار هنری را غیر قابل تعمیر می‌کند، هیچ‌کدام بر دیگری مزیتی ندارد و همچنین حذف مس( کالای استراتژیک)، حذف رنگ‌های سنگ پایه و گران قیمت، حذف مراحل بوم کاری و آتش‌کاری چند مرحله ای، سرعت عمل و امکان تسهیل در طراحی و ایجاد تنوع رنگ و نهایتاً قیمت مناسب‌تر عمده دلائل اجرای هنر «ماژومینا» است.

آیا فکر می‌کنید هنر ماژومینا می‌تواند جایگاه خودش را در جامعه پیدا کند؟

ببینید ما یک هنر اصیل میناکاری داریم که جایگاه خودش را دارد و نمی خواهیم به آن خدشه‌ای وارد کنیم، هرچند اغلب آنچه امروز در مغازه‌ها به اسم هنر مینا می‌بینید، هنرمندانه نیست، هنرمند میناکار و نگارگر ابتدا باید بداند اسلیمی، خطائی، تذهیب، پرداز و ... چیست، اما تولید کنندگان امروز فقط یک رنگ آبی روی بوم(ظرف آماده میناکاری) می‌کشند و با تکه چوبی نازک نقوشی روی آن حک می کنند و در نهایت به اسم هنر مینا به مردم ارائه می کنند، کپی کاری و سری کاری عادت میناسازان شده و به واسطهٔ گران بودن مس ظروف هم بسیار نازک شده‌اند.

این روزها ظروف مینا را در جعبه های مخمل می‌گذارند تا کسی نتواند آن‌ها را لمس و از ضعیف بودن کار خبردار شود، مشکلات دیگر میناکاری که کار را برای مینا سازان سخت می‌کند که جای خود دارد، مشکلاتی مثل کوره بردن و آوردن ظروف که به خودی خود کار سختی است و گاها سبب آسیب به آثار می‌شود، از سویی کوره‌ها نیز محدودیت سایز دارند و نمی‌توان هر سایز ظرفی را در آن پخت، آثار بزرگ باید چند تکه شود تا بتوان آن را در کوره قرار داد؛ مگر چند نفر از هنرمندان میناکار هستند که خودشان بوم کاری(زدن لعاب سفید روی ظروف و آماده سازی برای نقاشی میناکاری) و یا آتش‌کاری را بلد باشند و مواردی از این قبیل را استادانه انجام دهند؟.

هنر «ماژومینا» هیچ کدام از این مشکلات را ندارد، نه نیاز به بوم‌کاری، نه نیاز به پخت و کوره دارد به همین دلیل ابعاد این هنر تا هر اندازه‌ای باشد مشکلی ایجاد نمی‌کند، در آن به جای مس گران‌قیمت از سفال ارزان قیمت استفاده می‌کنند و رنگ‌های گران قیمت میناکاری را نیاز ندارد و البته در کنار این محاسن، زیبایی و ماندگاری آثار مینا را نیز دارد و قیمت تمام شده بسیار کمتر از ظروف مینا خواهد بود، به همین دلائل مطمئن هستم که اگر این هنر به هنرمندان و هنردوستان عرضه شود به سرعت جایگاه خود را در بازار صنایع دستی و جامعه به دست خواهد آورد.

پس به عبارتی چون «ماژومینا» در فضای هنری زمانه ما مناسب‌تر است و اینکه همه مردم هم توان خرید هنر مینا را ندارند و با قیمتی به مراتب ارزانتر تهیه می‌شود، این روش هنری را پیشنهاد می کنید، اگر از میزان دوام و ماندگاری این آثار هم بفرمایید، پرده از ابهام ذهنی بسیاری از مخاطبان ما بر خواهید داشت.

بله آنچه می‌فرمایید صحیح است، اما در رابطه با ماندگاری آثار باید بگویم «ماژومینا» از نظر زیبائی و دوام کاملا با میناکاری قابل رقابت است، البته هر دو اگر زمین بخورند می‌شکنند و اگر با اسکاچ زبر شستشو شوند هر دو (هم مینا هم ماژومینا) آسیب می‌بینند و هر دو در اثر مجاورت طولانی مدت با آفتاب جلایشان را از دست می‌دهند، همانطور که دیده‌اید، کاشی‌کاری‌های مسجد امام هم که در معرض آفتاب است بسیار آسیب دیده‌اند، پس به یقین می‌گویم که آثار «ماژومینا» از نظر کیفیت و ماندگاری دوش به دوش هنر مینا، می‌ایستد.

کارآفرینی و اشتغال با ماژومینا چگونه است؟

«ماژومینا» را پس از تهیه ظروف سفالی خام می‌توان از صفر تا صد در منزل و یا کارگاه‌هایی کوچک تولید کرد و به بهره‌وری رساند، خلاصه که از هر زاویه‌ای نگاه کنید ابداع هنر «ماژومینا» خدمتی به هنرجویان به حساب می‌آید و می‌توان این هنر را به هر گروه سنی از کودک و نوجوان گرفته تا کهن‌سال آموزش داد تا به درآمدزایی برسند، صادقانه بگویم که قصدم خدمتی به دوستداران نظام جمهوری اسلامی ایران است تا پیر و جوان با هدف سرگرمی، اشتغال، و رهایی از ناامیدی، ایام لذت بخشی برای خود رغم بزنند.

اگر بخواهیم مقیاس قیمت تمام شده یک ظرف مینا با یک ظرف «ماژومینا» را مقایسه کنیم، چگونه خواهد بود؟

قیمت تمام شده یک بشقاب مینا کاری با سایز متوسط از خرید بوم تا نگارگری، هزینه کوره و دستمزد حدود ۴۵۰ تا ۵۰۰ هزار تومان می‌باشد، در صورتی که قیمت تمام شده یک اثر «ماژومینا» یک سوم این مبلغ در خواهد آمد.

برای آموزش این هنر اقدامی هم کرده‌اید؟

من مکانی برای آموزش ندارم، در صورتی که مسئولان شهر مکان و امکانات در اختیارم بگذارند، با کمال میل حاضرم این روش هنری را به هنرجویان علاقه‌مند به این رشته آموزش دهم و یقین دارم هنرجویان فراوانی از این سبک هنری استقبال می‌کنند و اشتغال‌زایی خوبی برای جوانان جمهوری اسلامی ایران رقم خواهد زد.

اگر حرف ناگفته ای باقی مانده است، بفرمایید؟

با توجه به دلائل و مستنداتی که گفته شد سبک هنری «ماژومینا» را من برای اولین بار ( توجه کنید که این هنر هیچ‌گونه سابقه قبلی نداشته) در اشکال مختلف و طرح‌ها و رنگ‌های متنوع ارائه کرده‌ام؛ با احترام به هنر مینا و هنرمندان عزیز میناکار ادعا دارم که «ماژومینا» علاوه بر مزایای گفته شده، در زمانه فعلی می‌تواند زمینه‌ای را برای هنرمندان جوان فراهم کند که شاید به این روش ابتدا هنر مینانگاری را آموخته و به کار گیرند و اگر وقت خود را صرف کار بر روی ظروف مس و استفاده از رنگ‌های گران‌قیمت می‌کنند هنرشان بر پایه اصول و مبنای صحیح و ارائه کارهای ارزشمندتری قرار گیرد.

علاوه بر اینکه این هنر به دلیل ویژگی‌های خاص می‌تواند برای جوانان و بزرگترها و حتی بازنشستگان سرگرمی ارزشمندی باشد که ذوق هنری خود را بشناسند و همچنین از هنر خود درآمدزایی مناسبی هم داشته باشند و امیدوارم که با نظر کارشناسان هنری و هنرمندان عزیز شهرمان، هنر «ماژومینا» در زمره هنرهای متنوع اصفهان منظور و مورد عنایت قرار گیرد و قول می‌دهم در صورت همکاری مسئولین استان و فراهم بودن مکان مناسب و امکانات لازم، آموزش ماژومینا را در سطحی وسیع و برای همه اقشار مختلف ارائه دهم و در نهایت آموزش این روش هنری را خدمتی کوچکی به نظام جمهوری اسلامی برای توسعه اشتغال و کارآفرینی می‌دانم.

۴۶