کتاب درسی، حیاط خلوت تبلیغات ایدئولوژیکی/ محمدعلی مهدی‌زاده

هرانا - ۱۶ مهر ۱۴۰۰

خانه > slide, اصناف > کتاب درسی، حیاط خلوت تبلیغات ایدئولوژیکی/ محمدعلی مهدی‌زاده

خبر اختصاصی
تاریخ : ۱۴۰۰/۰۷/۱۶
دسته : slide,اصناف
لینک کوتاه :
کد خبر : ۰۰۰۷۱۶۶۴۳

چاپ خبر

کتاب درسی، حیاط خلوت تبلیغات ایدئولوژیکی/ محمدعلی مهدی‌زاده

ماهنامه خط صلح – در تاریخ ۱۳ آبان ماه ۱۳۸۲ سند چشم‌انداز بیست ساله‌ی جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴ هجری شمسی به سران سه قوه ابلاغ شد و قرار بود بعد از ۲۲ سال از تاریخ ابلاغ این سند، ایران کشوری توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه با هویت اسلامی و انقلابی، الهام‌بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و موثر در روابط بین‌الملل باشد (۱).

و از آن تاریخ سیاست نظام از سرمایه گذاری روی صنایع کوچک به سمت پروژه‌های بلندپروازانه مثل پرتاپ ماهواره، فرستادن انسان و حیوان به فضا، کمک‌های مستشاری نظامی در منطقه و جهان، شبیه سازی حیوانات از جمله شبیه سازی یوزپلنگ ایرانی، موشک‌های قاره‌پیما و غیره رفت. صحبت مسئولین هم از مدیریت جهانی بود.

شکی نیست که پرتاب ماهواره، ساخت موشک‌های دوربرد، نانو تکنولوژی و انرژی هسته‌ای از مشخصه‌های یک کشور پیشرفته است، اما بسیاری از کشورهای پیشرفته‌ی جهان که به این مسائل می‌پردازند ابتدا زیرساخت‌های اقصادی خود را درست می‌کنند و صنایع کوچک را فدای این پروژه‌ها نمی‌کنند و همزمان، هم در صنایع کوچک و هم در صنایع پیشرفته رشد می‌کنند، اما کشورهایی که زیرساخت‌های اقتصادی آن فرسوده است و بسیاری از مردم کشور آن زیرخط فقر زندگی می‌کنند، فقط به جهت تبلیغات و نشان دادن یک کشور پیشرفته از خود در جهان به این پروژه‌های بلندپروازانه روی می‌آورند. در ایران هم شاهد تبلیغات وسیعی از این موارد هستیم.

یکی از رسانه‌های مطمئن، مفید و کم‌خرج برای تبلیغات در این زمینه کتب درسی مدارس بوده است، چون مخاطب آن:

الف) مجبور است این مطالب تبلیغی را بخواند؛

ب) به علت سن کم، قدرت تحلیل مسائل کلان کشوری را ندارد و برای صحت یا سقم این مطالب تحقیقی نمی‌کند و راحت باور می‌کند؛

ج) تاثیر تصاویر بر ذهن دانش آموزان و ماندگاری آن خیلی بیش‌تر از بزرگسالان است، تا جایی که بسیاری از مردم هنوز با یک حس خوب از داستان‌ها و عکس‌های کتاب‌های دوره‌ی ابتدایی و متوسطه یاد می‌کنند.

البته مسئولین کشور از همان اول انقلاب به تاثیر کتب درسی و دانشگاهی واقف بودند و یکی از اولین اتفاقاتی که در آن سال‌ها افتاد، تغییر کتب درسی بود.

به عنوان نمونه، یک صفحه از کتاب فارسی اول دبستان قبل از انقلاب و تغییر آن در بعد از انقلاب آورده شده است که در این دو تصویر می‌توان تغییر فضای ایدئولوژی و سبک زندگی را مشاهده نمود. در هر دو تصویر خانواده را با دو فرزند، یکی پسر و یکی دختر نشان می‌دهند، اما در تصویر بعد از انقلاب، خانم‌ها با حجاب و آقایان با ریش آورده شده‌اند، میز نهارخوری خانواده -که آن سال‌ها از نماد اشرافیت‌گرایی بود- حذف شده و خانواده بر روی زمین نشسته‌اند و هم‌چنین می‌بینیم که در تصویر اول با قاشق غذا می‌خورند ولی تصویر تغییر یافته‌ی بعد از انقلاب، غذا خوردن را با دست نشان داده شده است!

بعد از ابلاغ سند چشم انداز بیست ساله‌ی جمهوری اسلامی ایران به سران سه قوه، شاهد تغییر نظام آموزشی کشور و تغییر اساسی کتب درسی بودیم به نحوی که محتوای کتب درسی تغییرات چشمگیری داشت.

البته در همه‌ی کتاب‌های درسی جهان تلاش می‌شود غرور ملی، میهن دوستی، امید به زندگی، روحیه‌ی مشورت و مشارکت و باورهای دینی و همزیستی مسالمت آمیز را در دانش آموزان تقویت کنند؛ اما چیزی که نگران کننده است این است که آیا همه‌ی اطلاعاتی که از پیشرفت‌های کشور و قهرمان‌سازی‌ها در کتب درسی ما آمده است، واقعیت دارد یا فقط در جهت تلقین حس برتر بودن، آورده شده‌اند؟

در این‌جا به ذکر چند نمونه می‌پردازم:

مثلاً در سیزدهم بهمن ۱۳۹۳ ماهواره‌ی فجر با ماهواره بر سفیر۱-ب به فضا پرتاپ شد تا در مدار ۴۵۰ کیلومتری زمین قرار گیرد و ادعا شد که این ماهواره یک سال و نیم در مدار باقی خواهد ماند. اما منابع مستقل اعلام کردند که این ماهواره در ۲۶ فوریه ۲۰۱۵ برابر با ۶ اسفند ۱۳۹۳ سقوط کرده است.(۲)

با این حال، از آن سال در پشت جلد کتاب ریاضی پایه هشتم تصویر زیر دیده می‌شود:

در خصوص پیشرفت‌های علمی و فناوری و نظامی کشور، در جای جایِ کتاب‌های درسی از اول ابتدایی تا پایه‌ی دوازدهم به صورت‌های گوناگون سخن به میان آمده است و چون بنده چندین سال درسی ریاضی را تدریس نموده‌ام به ذکر چند نمونه از آن‌ها می‌پردازم:

در کتاب ریاضی ۲ رشته‌ی ریاضی-فیزیک در درس لگاریتم:

که البته بعد از تغییر کتب، مطلب بالا در ریاضی ۲ به شکل زیر تغییر یافت و در فصل توان و عبارت‌های گویا آورده شد:

در کتاب پایه‌ی نهم درس توان:

کتاب ریاضی پایه‌ی هشتم:

از این موارد در کتاب درسی به فراوانی یافت می‌شود.

و اکنون چهار سال به آن وعده‌ی بزرگ مانده است و احساس می‌شود که هرچه به ۱۴۰۴ نزدیک می‌شویم، مسئولین کشور نگران‌تر می‌شوند؛ چون کشور از آن سال تاکنون دقیقاً در جهت عکس سند چشم انداز در حال حرکت بوده است.

"مبارزه با آمریکا، کم رنگ کردن نقش انقلابیونی که موضع رادیکالی نسبت به عملکرد حکومت دارند –به خصوص در قسمت تاریخ- و بلعکس از جمله این موارد است"الان نه تنها اقتصاد اول منطقه نشدیم، بلکه از اقتصاد سال ۱۳۸۲ خودمان هم عقب‌تر مانده‌ایم.

در نتیجه باز تلاش می‌شود در کنار تربیون‌های رنگارنگی مانند صداوسیما و شبکه‌های مختلف ماهواره‌ای و فضاهای مجازی و تربیون‌های مذهبی از کتاب‌های درسی نهایت استفاده را در جهت ایجاد این حس که -ما در منطقه از نظر اقتصادی و فناوری و علمی اول هستیم و خیلی از کشورهای پییشرفته‌ی دنیا دنبال کسب تجربه از ما هستند- استفاده نمایند.

تا جایی که در زمینه‌ی کرونا با وجود این‌که بسیاری از کشورهای پیشرفته‌ی دنیا غافلگیر شده بودند و در زمانی که هنوز واکسن کرونا در این کشورهای پیشرفته به تولید انبوه نرسیده بود، مسئولین با مخفی کردن آمار کشته شدگان و رونمایی کردن از دستگاه‌هایی مانند کرونایاب مستعان و یا چندین واکسن سعی داشتند القاء کنند که کرونا را در ایران کنترل کرده‌اند و نیز با صحبت‌هایی مانند این‌که چندین کشور پیشرفته از این‌ها خواسته تا تجربه‌ی خود را در اختیارشان قرار دهد، سعی داشتند همان حس اول بودن را که در چشم انداز ۱۴۰۴ امده بود، القاء نمایند.

حال سوال این است که وقتی در صداوسیما و شبکه‌های ماهواره‌ای که بیننده‌هایی از طیف‌های گوناگون و سنین مختلف دارند که برخی از آن‌ها قادر به تجزیه و تحلیل این موارد هستند، مسئولین راحت می‌توانند اوضاع را وارونه جلوه دهند، در کتاب‌های درسی که حیاط خلوت آن‌ها هست و مخاطبان کودک و نوجوان دارد، چگونه اوضاع را جلوه خواهند داد؟!

در کتاب مطالعات اجتماعی پایه‌ی نهم که قرار بود در سال تحصیلی جاری و در مهر ماه ۱۴۰۰ در اختیار دانش آموزان قرار گیرد، اداعا شده بود که ایران «توانست جزو کشورهای برتر جهان در درمان بیماری کرونا باشد».

که با پیگیری صاحب نظران در فضاهای مجازی مجبور به تغییر شدند. گویا بعد از اینکه کرونا درماه‌های خرداد و تیر کمی فروکش کرده بود، مسئولین با تصور این‎که دیگر کرونا از بین رفته است، سعی کردند هرچه سریعتر این موفقیت اتفاقی (!) را به نفع خود مصادره کنند.

یکی دیگر از موضوعات تبلیغی در کتاب‌های درسی، مسائل سیاسی کشور است. مبارزه با آمریکا، کم رنگ کردن نقش انقلابیونی که موضع رادیکالی نسبت به عملکرد حکومت دارند –به خصوص در قسمت تاریخ- و بلعکس از جمله این موارد است. مثلاً تغییر عکس معروف رزمندگان در روز فتح خرمشهر که در آن تصویر، رزمندگان عکس‌های امام خمینی را در دو سمت چپ و راست ورودی مسجد آویزان کرده بودند اما عکس روی جلد کتاب ششم دبستان سال ۱۳۹۶، با فتوشاپ تغییر کرده تا پوستر سمت چپ ورودی مسجد، به پوستری از مقام رهبری تبدیل شود.

یا بعد از انتخابات ۱۳۸۸ در کتاب تعلیمات اجتماعی پایه‌ی سوم راهنمایی نظام قدیم، عکس کابینه‌ی شهید رجایی که قبلاً در این کتاب بود را تغییر داده تا میرحسین موسوی از جمع وزرا حذف کنند.

جالب این است که خود طرفداران حاکمیت هم معترض برخی تصاویر کتب درسی هستند.

از تصویر نقاشی شده از بازی کردن ۳ پسر و دو دختر بر روی جلد کتاب ریاضی سوم ابتدایی، که بالاخره موفق شدند تصویر دو دختر را حذف کنند و در سال ۹۹ با بهت و حیرت همه، تصویر جلد کتاب ریاضی سوم دبستان بدون عکس دخترها دیده شد.

و وقتی جار و جنجال زیاد شد عطای عکس را به لقای آن بخشیدند و تصور جلد کتاب ریاضی سوم دبستان را در سال جدید به شکل زیر طراحی کردند.

و یا طرفداران حکومت سال ۱۳۹۹ دولت را محکوم می‌کنند که به خاطر سند ۲۰۳۰ عکس قرآن را از یکی از تصویرهای کتاب اول دبستان حذف نموده است:

تا جایی که رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وادار به پاسخگویی شد و عنوان کرد که دلیل حذف این بوده که کتاب قرآن در ردیف وسط یک میز تلویزیون قرار داشت و این موضوع با گلایه‌هایی همراه بود و عنوان شده بود که جای قرآن آن‌جا نیست و باید در جای برتر باشد. بر همین اساس قرار شد جای جدیدی برای کتاب قرآن پیدا کنند اما چون جای مناسبی در تصویر یافت نشد و از طرف دیگر در صفحات دیگر همین کتاب، بارها و بارها به آیات قرآن توجه شده است، تصمیم گرفتند که کلاً عکس قرآن را از این تصویر حذف کنند و به جای آن گلدان بگذارند.

و البته در سال جدید قرار است این تصویر به شکل زیر در کتاب اول دبستان تغییر یابد: (۳)

در پایان جا دارد از سه پژوهش که مربوط به کتب درسی ایران می‌شود یادی کنیم:

الف) آسیب شناسی تاثیر تحولات سیاسی بر محتوای کتاب‌های درسی تاریخ معاصر

در چکیده‌ی این پژوهش که توسط منصوره کریمی قهی، دانش آموخته دکتری تاریخ دانشگاه الزهرا تهیه شده است، آمده است: «انقلاب‌ها، جنبش‌های اجتماعی، جنگ، نحوه‌ی تراکم یا توزیع قدرت در دست احزاب و جریان‌های سیاسی از مصادیق بارز تغییرات سیاسی به شمار می‌آیند که به دگرگونی مبانی ارزشی و نظام سیاسی، اقتصادی و اجتماعی یک کشور می‌انجامند.

بیش‌ترین بازتاب این دگرگونی در نظام آموزشی کشور انعکاس می‌یابد؛ زیرا حاکمیت، برای تبیین مبانی ارزشی و ایدئولوژیکی خود، می‌کوشد آن را از طریق مواد آموزشی به ویژه کتاب‌های درسی به کودکان و نوجوانان منتقل نماید. از میان کتاب‌های درسی، یکی از مهم‌ترین کتاب‌هایی که منعکس کننده‌ی تحولات جامعه و سیاست‌گذاری‌های حاکمیت‌هاست، کتاب‌های تاریخ است. این مقاله با هدف آسیب شناسی تاثیر تحولات سیاسی بر محتوای کتاب‌های درسی تاریخ معاصر ایران، با رویکردی تطبیقی به بررسی کتاب‌های تاریخ قبل و بعد از انقلاب پرداخته است. دغدغه‌ی اصلی آن، پاسخ به این سوال است که تحولات سیاسی، تاریخ نگاری کتاب‌های درسی را دچار چه آسیب‌هایی نموده است؟»

در این پژوهش نمونه‌هایی از تغییر موضوعات تاریخی بنا بر مصلحت‌های سیاسی یادآوری شده بود. حتی تا این حد که در کتاب تاریخ سال سوم متوسطه سال ۱۳۸۶، یک درس کامل به امتیازات تحمیل شده به ایران از سوی به قدرت‌های استعماری اختصاص یافته بود؛ بدون آن‌که ذکری از امتیازات واگذار شده به روسیه به میان آید.

ب) بررسی و تحلیل داستان‌های کتاب فارسی کلاس اول در ایران و مقایسه‌ی آن با داستان‌های کتاب زبان کلاس اول در دو کشور شرقی و غربی یعنی چین و آلمان

دکتر علیرضا عابدین، دارای دکترای روانشناسی بالینی و استاد دانشگاه، به این منظور تمامی داستان‌های کتاب فارسی اول ابتدایی در ایران، شامل ۵١ داستان منتشر شده در سال ١٣٩١، هم‌چنین ۴۴ داستان از داستان‌های کتاب کلاس اول چین و ٢۶ داستان از مجموعه چهار کتاب کلاس اول آلمان را به عنوان نمونه پژوهشی انتخاب کرده است.

نتایج این پژوهش نشان می دهد که نیازهای “پیروی” و اطاعت در ایران، “پیشرفت” در آلمان و “مهرورزی” در چین، سه نیاز اول و اصلی در سه کشور هستند.

در ادامه محقق نتیجه می‌گیرد:

«کودک ایرانی می‌آموزد طلب کننده و گیرنده (مصرف کننده و تنبل) باشد، کودک چینی می‌آموزد دهنده و بخشنده (تولیدکننده و کارگر) باشد،

و کودک آلمانی اساساً چیزی طلب نمی‌کند (استقلال طلب).

"از میان کتاب‌های درسی، یکی از مهم‌ترین کتاب‌هایی که منعکس کننده‌ی تحولات جامعه و سیاست‌گذاری‌های حاکمیت‌هاست، کتاب‌های تاریخ است"بر این پایه می‌توان نتیجه گرفت کودک ایرانی در کتاب درسی خود یاد می‌گیرد که مطیع و سربه زیر باشد. نگاه کودک ایرانی یا به سمت پایین است و یا از پایین به بالا نگاه می‌کند. نگاه کودک چینی به اطراف است و یک نگاه دایره‌وار دارد. ولی کودک آلمانی یک حرکت و نگاه رو به جلو و هدفمند دارد. او به یک نقطه و هدف چشم می‌دوزد و تنها برای رسیدن به‌ آن در یک خط سیر مشخص می‌کوشد و در نهایت هم موفق است».

(۴)

ج) لیستی از بدترین کتاب های درسی جهان

این مقاله که توسط مجله فارین پالیسی که بنیان‌گذاران آن ساموئل هانتینگتون و وارن منشل هستند، تهیه شده است و لیستی از بدترین کتاب‌های درسی جهان را ارائه می‌دهد. در این مقاله به کتب درسی ایران، چین، عربستان سعودی، ایالات متحده آمریکا و روسیه پرداخته و آن‌ها را نقد و بررسی نموده است. مواردی که در کتب درسی ایران مورد نقد قرار گرفته شده است، شهروند درجه یک نشان دادن برخی افراد جامعه به خاطرِ داشتن اعتقادات مذهبی رسمی، شهروند دو نشان دادن زنان جامعه و تشویق دانش آموزان کم سن به جهاد علیه کفار است.

مقاله با این جمله شروع می‌شود که: «درست است که مسئولین ایران از رسانه‌های جدید برای به اشتراک گذاشتن پیام سیاسی خود به جهان استقبال می‌کنند، اما در جامعه و خانه سعی دارند با کتاب‌های چاپی پیام‌های خود را تلقین کنند».

هم‌چنین در مورد کتب درسی در چین آمده است: «رهبران چینی در کتاب‌های درسی سعی دارند در نظر میلیون‌ها دانش آموز، خود را بی نهایت بی گناه و پاک و بی نظیر در قدرت نظامی و قدرت بزرگ جهانی نشان دهند که در عین بزرگی و غرور، متواضع و فروتن است». دراین مقاله به نمونه‌هایی از تحریف تاریخ چین -مانند حمله به تبت در سال ۱۹۵۰ و جنگ با ویتنام در سال ۱۹۷۹ و جنگ با ژاپن و قحطی و مرگ ۳۰ میلیون از سال ۱۹۵۸ تا۱۹۶۱ -به نفع خود یاد می‌شود.

عمده انتقاد به کتاب‌های عربستان، یهودستیزی و ترویج جهاد علیه دشمنان مسلمانان عنوان شده که پس از حوادث ۱۱ سپتامبر مقامات عربستان در تلاش حذف و اصلاح آن قسمت‌هایی از کتب درسی برآمدند که مسیحیان، کمونیست‌ها، صهیونیست‌ها و بی ایمانان را دشمن مسلمانان معرفی می‌کند.

این مقاله در نقد کتب درسی در ایالات متحده آمریکا این چنین می‌نویسد: «هیاتی آموزشی در تگزاس یک برنامه‌ی درسی جدید ارائه نموده‌اند و پیشنهاد کرده‌اند موارد زیر اصلاح شوند:

۱) امپریالیسم که امروزه به عنوان توسعه طلبی نامیده می‌شود ۲) مارگارت سانگر فعال در زمینه پیشگریی از بارداری که به عنوان “مروج اصلاح نژاد” در کتاب‌های درسی از او نام برده شده ۳) سازمانها و افراد اصلی احیای محافظه کارانه دهه‌ی ۱۹۸۰ و دهه‌ی ۱۹۹۰، از جمله فیلیس شلافلی بنیاد هریتیج، اکثریت اخلاقی (یک سازمان سیاسی برجسته‌ی آمریکایی بود که با حزب جمهوریخواه راست و مسیحی مرتبط بود) و انجمن ملی تفنگ ۴) توماس جفرسون ، خالق عبارت “جدایی کلیسا و دولت” از لیست متفکران جهان که الهام بخش انقلاب‌های عصر روشنگری بودند حذف شود. ۵) به احترام دمکرات‌ها در درس «رسوایی‌های سیاسی» ماجرای واتر گیت هم به استیضاح بیل کلینتون اضافه شود».

تطهیر چهره‌ی استالین که در زمان رهبری او ۲۰ میلیون روس جان خود را از دست دادند، از جمله انتقادات این مقاله از کتب روسی است.

"این مقاله با هدف آسیب شناسی تاثیر تحولات سیاسی بر محتوای کتاب‌های درسی تاریخ معاصر ایران، با رویکردی تطبیقی به بررسی کتاب‌های تاریخ قبل و بعد از انقلاب پرداخته است"نویسنده ادعا دارد در حالی که ۸۳ صفحه کتاب به برنامه‌های صنعتی سازی جوزف استالین اختصاص دارد، ولی تنها یک پاراگراف به قحطی بزرگ روسیه در سال‌های ۲۲-۱۹۲۱ پرداخته است. هم‌چنین در کتب درسی روسیه نقش متحدان شوری در جنگ جهانی دوم به حداقل رسیده و عنوان شده است که نقش آن‌ها عمدتاً به تامین سلاح و مواد مورد نیاز شوروی محدود شده است (۵).

پانوشت‌ها: ۱- وبسایت آیت الله خامنه‌ای ۲- سرنوشت ماهواره فجر چه شد؟، خبرآنلاین، ۱۵ فروردین ۱۳۹۴؛ هم‌چنین بنگرید به وبسایت ان.وای.او (nyo.com). ۳- روایت دو تصویر حاشیه‌ساز کتب درسی/ تصاویر چگونه اصلاح شدند؟، خبرگزاری فارس، ۱۰ شهریور ۱۴۰۰. ۴- تحلیل محتوای کتاب فارسی اول دبستان سه کشور، وبسایت آینده‌نگاران مغز، ۴ آذر ۱۳۹۷. ۵- مرکلسون، سوزان، بدترین کتاب های درسی جهان، فارین پالیسی، ۸ سپتامبر ۲۰۱۰.