شبکه جمع آوری آبهای سطحی راه مقابله با سیلاب شهری

هرچند که وزارت نیرو و شرکت آبفا ، طرح احداث شبکه فاضلاب شهری را با هدف جمع آوری فاضلاب های خانگی ، تجاری و صنعتی از دهه ۷۰ درکشور آغاز کردند اما در این میان طرحی که بنا به گفته کارشناسان عمرانی و محققان دانشگاهی تاحدود زیادی از آن غفلت شده ، ایجاد شبکه جمع آوری آبهای سطحی در مکان های حادثه خیز شهری و روستایی است .

اهمیت این موضوع تا آنجا است که کارشناسان امور آب در برخی پایگاه های علمی و دانشگاهی مانند مرکز داده های جهاد دانشگاهی کشور به موضوع ساماندهی آبهای سطحی و رفع آبگرفتگی ها در مناطق شهری و روستایی پرداخته و در این زمینه محققان مقالات علمی ارائه داده اند.

بنا به گزارش مرکز داده های علمی جهاد دانشگاهی کشور، «مدیریت رواناب شهری و جمع آوری و هدایت آبهای سطحی یکی از دغدغه های اصلی مسوولان و مدیران امور شهری است که اجزای متعدد شبکه زهکشی رواناب، ارتباط تنگاتنگ عملکرد اجزا با یکدیگر و ارتباط این شبکه با دارایی های فردی و اجتماعی در شهرها، منجر به پیچیدگی مدیریت آن می شود. »

عدم توجه به طراحی مناسب شبکه جمع آوری آبهای سطحی در مناطق  شهری کشور پیامدهای نامطلوبی از جمله آبگرفتگی معابر، کانال ها، مشکلات زیست محیطی، ترافیک، تخریب و نظیر آن  را به همراه دارد.

این موضوع بارها در ادوار مختلف شورای اسلامی شهر کرج و نشست های اعضای ستاد حوادث مترقبه استان البرز مورد واکاوی و بررسی قرار گرفته و ایجاد یک سیستم فنی برای مهار سیلاب ها به مجریان پیشنهاد شده است.

 طبق نظر برخی کارشناسان امور آب البرز، بررسی میزان مشارکت زیرحوضه های مختلف یک آبخیز در تعیین حجم سیلاب و تاثیر آن بر خروجی حوضه های آبخیز شهری یکی از مهمترین روش های مدیریت حوضه های آبخیز به شمار می رود که تاکنون توجه کمتری به آن شده است.

سیلابی شدن بخشی از استان های کشور مانند خوزستان، سیستان و بلوچستان ، گلستان، لرستان و گاهی هم البرز در پس بارندگی ها اگر چه از ۲ سال پیش تاکنون نمود بیشتری پیدا کرده اما حادثهی جدیدی تلقی نمی شود بلکه رویدادی دیرینه و ادامه دار بوده که هراز چند گاهی در گوشه ای از کشور خودنمایی میکند. 

سوی دیگر مبحث اینکه، اجرای شبکه یکپارچه  فاضلاب شهری و صنعتی ، افزون بر فاضلاب علاجی برای ساماندهی آبهای سطحی است؛ تصوری اشتباه و به دور از واقعیت است و باید این ۲ مقوله را جدا از  هم دانست چرا که شبکه فاضلاب شهری و صنعتی با ۲ هدف پیشگیری از آلودگی منابع آب زیر زمینی و بازچرخانی پساب برای مصارف کشاورزی و صنعتی در مناطق مختلف کشور به اجرا درآمده و به لحاظ کارکردی متفاوت از شبکه جمع آوری آبهای است و باید هریک  از این طرح ها در چارچوب و اسلوب فنی خود مورد بررسی و اجرا شود.

شبکه جمع آبهای سطحی یا کلکتور

شبکه جمع آوری آبهای سطحی  یا کلکتور نیز سیستمی فنی و عمرانی  است که به کمک آن می توان افزون بر هدایت سیلاب ها و رواناب ها به تقویت سفره های آب زیر زمینی همت گماشت .

تجربه خشکسالی ها همواره از تلخ ترین پدیده های اقلیمی برای مرگ پوشش گیاهی و به مخاطره افتادن حیات موجودات به شمار می رود اما گاهی در پی نزول رحمت الهی ، حوادث دیگری مانند جاری شدن سیل و آبگرفتگی معابر و حتی منازل گریبانگیر جامعه شهری و روستایی می شود که حکایت از نقص برنامه ریزی و عدم پیش بینی روش های فنی و مهندسی برای هدایت سیلاب ها و رفتار مدیریت شده با پدیده های جوی دارد.

با این اوصاف ، هرچند که مسوولیت ساماندهی فاضلاب های خانگی و صنعتی بخشی از وظایف شرکت آبفا محسوب شده ، اما بنا به گفته افشین درخشنده معاون امور فاضلاب شرکت آبفای البرز ، هدایت آبهای سطحی در محدوده شهرها در حوزه اختیارات شهرداری ها بوده و باید در این زمینه شوراها و شهرداری ها اقدام کنند.

کرج نمونه شهرهای در تهدید سیلاب

یکی از شهرهای کشور که همواره به علت موقعیت خاص جغرافیایی و قرار گرفتن در پائین دست حوضه های آبریز از مخاطرات سیلاب و آبگرفتگی ها در امان نبوده ، کلانشهر کرج است که ساکنان این شهر در بسیاری مواقع از بارندگی ها خاطرات خوشی ندارند.

سرازیر شدن سیلاب ها پس از یک بارش کوتاه از ارتفاعات عظیمیه و شمال کرج به سمت هسته مرکزی شهر و آبگرفتگی چهارراه طالقانی ، جهانشهر و سایر مناطق این کلانشهر یکی از مشکلاتی است  که بارها در رسانه های جمعی به آن پرداخته شده و از مدیریت شهری و دیگر دستگاه های اجرایی برای رسیدگی به این مشکل تقاضای رسیدگی به عمل آمده است.

گاهی مواقع بارش ها، آبگرفتگی زیر گذرها و حتی خانه های مردم را در پی داشته و نیروهای خدمات شهر شهرداری و آتش نشانی کرج ساعت ها به صورت شبانه روز  زیر بارش شدید باران به لایروبی انهار، کانال ها و پاکسازی منازل و معابر از سیلاب می پرداختند.

هر چند این مشکل هنوز هم به طور کامل برطرف نشده اما اجرای موفق بخشی از طرح جمع آوری آبهای سطحی در کلانشهر کرج ، می تواند سرآغازی برای ساماندهی رواناب ها و سیلاب ها در مناطق در این  کلانشهر و مناطق شهری کشور و استان البرز باشد.

تجربه موفق شبکه جمع آوری آبهای سطحی در کرج

 کرج  به واسطه موقعیت جغرافیایی که تا یکسال پیش بیشتر مناطق آن از آسیب های سیلاب در امان نبود، تکمیل و اجرای بخشی از شبکه جمع آوری آبهای سطحی یا کلکتورها به کمک آن آمده و تا حدودی از شدت جریان های سیلابی در این کلانشهر کاسته شده است.

اجرای طرح جمع آوری آبهای سطحی از سال ۹۱ در کرج کلید خورد اما در ۲ سال اخیر بیشترین حجم کار آن انجام شد که الگویی موفق برای پیشگیری از سیلاب ها و حتی تقویت سفره های آب زیر زمینی به شمار می رود، طرحی  که داود نجفیان مدیر عامل شرکت آب منطقه ای استان البرز از آن به عنوان یک نمونه موفق در کشور یاد کرد و از مدیریت شهری کرج به خاطر انجام آن و کمک به هدایت سیلاب ها و تقویت سفرهای زیر زمینی قدردانی به عمل آورد.

وی گفت که اجرای طرح جمع آوری آبهای سطحی در کرج  و تزریق سیلاب به سفره هایزیر زمینی (آبخوان ها) ، افزون بر رفع آبگرفتگی ها اقدامی نجاتبخش برای آبخوان های تهی از آب استان البرز  است.    

حدود ۸۰ درصد آبهای سطحی کرج مهار شده است

عسکر نصیری معاون فنی و عمران شهرداری کرج در گفت وگو با ایرنا به توضیح اهمیت شبکه جمع آوری آبهای سطحی در مناطق شهری پرداخت و گفت : اکنون شدیدترین بارندگی ها کمترین اثر سیلابی در مناطق حساس کرج داشته و پس از حدود ۲۰ دقیقه رواناب ها به داخل شبکه های جمع آوری آبهای سطحی هدایت می شود.

وی بیان داشت : بین ۷۰ تا ۸۰ درصد آب های سطحی کرج جذب شبکه کلکتورها می شود.

انجام مطالعات طرح جامع آب های سطحی کرج 

 نصیری به طرح مطالعه  جامع آب های سطحی  شهر کرج اشاره کرد و گفت : این طرح مطالعاتی در تمام معابر اصلی انجام شده و اکنون خیابان های فرعی و کوچه ها در دست مطالعه است و

 طبق این مطالعات ، جریان آب و منشا ورود آن مورد بررسی قرار گرفته و روش های جمع آوری این آبها به مجریان ارائه می شود.

حفر ۷۵۰ حلقه چاه جذبی در کرج 

 معاون فنی و عمران شهرداری کرج بیان داشت : در اجرای طرح ساماندهی رواناب ها و احداث کلکتورها ، ۷۵۰ حلقه چاه جذبی برای تزریق رواناب ها به سفره های زیر زمینی در کرج حفاری شده است که اقدامی کم نظیر است .

وی ادامه داد: کارکرد این چاه های جذبی هدایت و ساماندهی فوری سیلاب ها و تزریق آنها به آبخوان ها و سفره های زیر زمینی بوده که نقش موثری در بهبود منابع آب زیر زمینی استان البرز دارد.

نصیری افزود: تقویت سفره های زیر زمینی نیز از فرو نشست زمین و ترک خوردگی ساختمان های مناطق شهری جلوگیری می کند که اکنون  اجرای طرح کلکتورها به کمک رفع این مشکل در کرج  آمده است.

کرج پایلوت چاه های جذبی در کشور

معاون فنی و عمران شهرداری کرج گفت : طرح حفاری چاه های جذبی در کرج به عنوان پایلوت وزارت نیرو در کشور شناخته شده که این طرح به سایر استان ها تسری پیدا خواهد کرد.

وی بیان داشت: چاه های جذبی در مسیر شبکه های جمع آوری آبهای سطحی حفاری شده و سیلاب ها به سرعت جذب این چاه ها می شود.

نصیری گفت : این چاه ها به فواصل ۱۰۰ تا ۲۰۰ متر از یکدیگر حفاری شده که نقش مهمی در جذب آبهای سطحی دارد.

۴۵ کیلومتر شبکه کلکتور در کرج اجرا شده است

معاون شهردار کرج بیان داشت که از سال ۹۱ (ابتدای شروع طرح ) تاکنون در مجموع ۴۵ کیلومتر شبکه جمع آوری آبهای سطحی در کرج اجرا شده که بیشترین حجم این طرح مربوط به ۲ سال اخیر است. 

وی یادآور شد:  منطقه مسکونی سهرابیه  واقع در جنوب غربی کرج یکی از مناطقی بود که تا پیش از اجرای شبکه کلکتور در معرض سیلاب های مخرب  قرار داشت اما اکنون با اجرای کلکتور سیاه جوی که ۸۰ درصد فاز اول شبکه آن توسط شهرداری کرج انجام شده ، این مشکل مرتفع شده است.

همچنین فاز دوم این شبکه  با همکاری شرکت آب منطقه ای البرز و سایر دستگاه های نظارتی و استانداری انجام شده است .

وی ، احداث کلکتور بلوار استقلال و دانشگاه آزاد اسلامی، کلکتور بلوار آزادی، کلکتور بلوارجمهوری اسلامی تا خیابان شهید بهشتی و کلکتور خیابان برغان به عنوان نمونه های اجرا شده شبکه های جمع آوری آبهای سطحی در کرج نام برد.

معاون شهردار کرج  بیان داشت : اکنون نیز احداث شبکه جمع آوری رواناب ها به عنوان یک طرح موفق در مناطق مختلف کرج در حال توسعه  است.

نصیری  گفت: بر اساس بودجه و اولویت بندی های انجام شده کلکتورها را احداث می کنیم؛ از طریق این کلکتورهاد رواناب ها از شمال و شرق کرج به سمت غرب شهر کرج یا رودخانه کرج در سمت شرق  این شهر هدایت می شود یعنی سرریز رواناب ها به نهر سیاه جوی ، دریاچه شور و قسمتی به رودخانه کرج می ریزد.

آبگرفتگی ‌ها در کرج تا حد بسیار قابل قبولی کاهش یافته است

شهردار کرج  با اشاره به بارش های پیاپی هفته های اخیر در استان البرز می گوید : اکنون با بهره برداری از بخشی از شبکه جمع آوری آبهای سطحی، شاهد افول آبگرفتگی ها هستیم  و وضعیت قابل قبول شده است.

علی کمالی زاده اضافه کرد:  شبکه جمع آوری آبهای سطحی  شامل لوله‌گذاری و حفر چاه‌های جذبی موجب شده تا این روزها شاهد کاهش آبگرفتگی ها باشیم و اگر چه تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله داریم اما بر خود وظیفه دیدم تا از همت همکارانم در طول چند ماه گذشته قدردانی کنم.

احداث کلکتورها از طرح های  مورد نیاز مناطق شهری است

 شهردار کرج می گوید: احداث شبکه جمع آوری آبهای  سطحی  از پروژه های مهم  و مورد نیاز شهری است که باید به توسعه آن همت گماشت.

این مسوول رفع آبگرفتگی در کمترین زمان ممکن را با توجه به اهمیت تردد آسان شهروندان در روزهای بارانی ضروری دانست و ضمن اشاره به تغییر اقلیم، افزود: بارش هایی که در سال های گذشته طی چند روز اتفاق می افتاد امروز ممکن است در یک روز و ظرف چند دقیقه و البته با شدت بیشتری خود را نشان دهد که این موضوع امنیتِ شهر را با چالش مواجه می‌کند.

کمالی زاده ادامه داد: بر همین اساس مجموعه مدیریت شهری کرج اقدام به تامین و اختصاص بودجه  برای احداث کلکتور آب های سطحی با تعداد بالا کرده است.

شهردار کرج افزود: احداث پنج کلکتور در دستور کار مدیریت شهری کرج قرار گرفته که  شهریورماه امسال یکی از این طرح ها افتتاح شد.

به گفته این مسوول؛ برای تاب آوری بیشتر کلانشهر کرج به موازات اجرای کلکتورها، چاه های جذبی نیز در حال حفاری است.

اجرای طرح های آبخیزداری در بالا دست کرج 

همزمان با احداث شبکه جمع آوری آبهای سطحی در کرج ، اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز با همکاری شهرداری ، طرح کنترل سیلاب ها در ارتفاعات مشرف بر کرج اجرایی کردند که اقدامی هماهنگ و مکمل شبکه کلکتورها است.

این طرح در محدوده ارتفاعات عظیمیه در شمال کرج اجرایی شده که در پیشگیری از سرازیر شدن مخروطه ها به سمت شهر کرج تاثیر گذار است.

نکته پایانی 

همانطور که اشاره شد ، اجرای طرح شبکه جمع آوری آبهای سطحی اقدامی موثر برای ساماندهی سیلاب ها و جلوگیری از آبگرفتگی مناطق شهری و روستایی است که بنا به گفته برخی کارشناسان عمرانی در مناطقی که سطح آبهای زیر زمینی آنها بالا است می توان سیلاب ها را به سمت رودخانه ها و محدوده های خارج از شهر هدایت کرد.

کلانشهر کرج اگر چه هنوز هم در اثر بارندگی ها گاهی با آبگرفتگی در برخی نقاط مواجه می شود اما اجرای بخشی از شبکه جمع آوری آبهای سطحی تا حدود زیادی از شدت آبگرفتگی ها کاسته که انتظار می رود مدیریت شهری به تکمیل و توسعه طرح همت بگمارد.

تسری این الگو به مناطق سیل خیز کشور افزون بر مهار و هدایت سیلاب ها می تواند به تقویت سفره های زیر زمینی که براثر خشکسالی ها آسیب جدی دیده ، بینجامد.

استان البرز دارای ۱۷ شهر است که بخشی از این شهرها از جمله هشتگرد  و طالقان  در معرض آسیب سیل قرار داشته که احداث شبکه جمع آوری آبهای سطحی در این شهرها ضروری است.

همچنین از آنجا که طرح شبکه جمع آوری آبهای سطحی می تواند به تقویت سفره های آب زیر زمینی بینجامد، باید دستگاه های متولی مانند شرکت های آب منطقه ای و آبفا نیز در توسعه آن به مدیریت های شهر و حتی روستایی کمک کنند و این الگو را در مناطق مختلف کشور توسعه دهند.