از سه‌تار تا سی‌تار؛ داد و ستدهای موسیقایی ایران و هند

از سه‌تار تا سی‌تار؛ داد و ستدهای موسیقایی ایران و هند

• پژمان اکبرزاده
• روزنامه‌نگار

۱۵ تیر ۱۴۰۰ - ۶ ژوئیه ۲۰۲۱

منبع تصویر،

پوستر همایش

دانشگاه کالیفرنیا در لس آنجلس (یو.سی.ال.ای) قرار بود در فوریه ۲۰۲۱ میزبان همایشی دو روزه درباره پیوندهای موسیقی ایران و هند باشد. بحران کرونا اما همه برنامه‌ها را لغو کرد و سخنرانی‌ها و اجراها در سه فصل دانشگاهی به صورت آنلاین به دوستداران این دو فرهنگ موسیقایی ارائه شدند.

برگزار کردن همایش به صورت مجازی هم موجب شد مخاطبان بیشتری از برنامه‌ها بهره‌مند شوند و هم اینکه موضوع‌های بیشتری به بحث گذاشته شوند. این همایش به کوشش محسن محمدی، موسیقی‌شناس ایرانی مقیم لس آنجلس و با پشتیبانی چندین مرکز دانشگاهی در کالیفرنیا برگزار شد. طیف گسترده‌ای از پژوهشگران موسیقی ایران، شبه قاره هند و آسیای مرکزی در برنامه‌ها سخنرانی کردند.

پیوند‌هایی کهن از دوران ساسانی

تا اواخر سده نوزدهم میلادی و پیش از تشکیل واحدهای سیاسی تازه در منطقه، ایران و هند فرهنگ‌های همسایه بودند.

"بحران کرونا اما همه برنامه‌ها را لغو کرد و سخنرانی‌ها و اجراها در سه فصل دانشگاهی به صورت آنلاین به دوستداران این دو فرهنگ موسیقایی ارائه شدند"دست‌کم از دوران حکمرانی غزنویان در سده دهم میلادی تا زمان حضور بریتانیا در هند در میانه سده نوزدهم، زبان پارسی به عنوان زبان رسمی و یا میانجی به گستردگی در هند رایج بود.

پیوندهای تاریخی میان ایران و هند - به ویژه در زمینه موسیقی - از این هم فراتر می‌رود. اطلاعات تاریخی در این زمینه البته با افسانه‌هایی که درستی آنها روشن آمیخته شده؛ از آن‌جمله روایاتی که در آنها آمده به درخواست بهرام گور، امپراتور ساسانی، هزاران نوازندگان هندی در سده پنجم میلادی به ایران فرستاده شدند. در لرستان و گرگان هنوز قبایلی اهل موسیقی زندگی می‌کنند که معتقدند از تبار همان نوازندگان هندی هستند.

پس از تصرف ایران از سوی مسلمانان در ۶۵۱ میلادی، در چندین موج، گروه‌های بزرگی از ایرانیان برای حفظ آیین زرتشتی به هند کوچ کردند و نوادگان آنها همچنان در هند با نام «پارسی» شناخته می‌شوند.

زوبین مهتا (رهبر ارکستر) و فردی مرکوری (خواننده راک) از مشهورترین شخصیت‌های پارسیان هستند.

با این حال در همایش موسیقی ایران و هند در دانشگاه یو سی ال ای جای برنامه ویژه‌ای برای بررسی موسیقی رایج در جامعه پارسیان هند خالی بود.

• دوستی هشتصد ساله موسیقی ایران و ترکیه
• عطش پارسیان هند برای کشف ریشه‌هایشان
• نخستین ضبط گروه همسرایان فرح پس از چهل سال منتشر شد

سی تار و سه تار

سی‌تار و سه‌تار از رایج‌ترین سازها در موسیقی هند و ایران هستند. این دو ساز علیرغم تفاوتی که در ظاهر دارند، به دلیل شباهت نام در بسیاری موارد در دنیای غرب با هم اشتباه گرفته می‌شوند.

محسن محمدی معتقد است که نام هر دو ساز در واقع یکی و همان نام پارسی "سه تار" است که به دلیل تفاوت شیوه نگارشی کسره در زبان‌های اروپایی پدید آمده است.

او می‌گوید: "این موضوع تنها یکی از تاثیرات متقابل و ژرف موسیقی ایران و هند بر یکدیگر است ولی امروزه کمتر به آن توجه می‌شود. در این بین یک حلقه پیوند وجود دارد و آن سه‌تار کشمیری است.

"برگزار کردن همایش به صورت مجازی هم موجب شد مخاطبان بیشتری از برنامه‌ها بهره‌مند شوند و هم اینکه موضوع‌های بیشتری به بحث گذاشته شوند"این ساز هم از نظر ظاهری و هم از جنبه صدادهی سازی میان سه‌تار ایرانی و سی‌تار هندی است."

امروزه در شمال هند همچنان داد و ستدهای کهن فرهنگی میان این کشور و ایران در ساختارهای آوازی مانند "غزل"، "خیال" و "ترانه" وجود دارد. در قوالی نیز متون پارسی به چشم می‌خورد.

مارتین کلیتن، موسیقی‌شناس بریتانیایی بر این باور است که فرم امروزین "تال" [به معنای وزن در زبان هندی] دربرگیرنده اَشکال هجایی است که نتیجه تبادل فرهنگی-ادبی ایران و هند است.

از سده چهاردهم میلادی چند تن از نظریه‌پردازان مهاجر در هند، مانند سیف جام هروی و قاسم ابن دوستعلی بخاری نوشته‌هایی درباره موسیقی ایرانی به رشته تحریر درآوردند که موسیقی‌دانان هندی را بیش از پیش با موسیقی ایرانی آشنا کرد.

محسن محمدی معتقد است با توجه به مسائل زبانی، تاثیرات موسیقی هند در ایران کمتر مشاهده می‌شود با این‌حال موسیقی‌دانان ایرانی در زمینه‌هایی تحت تاثیر دستاوردهای موسیقی‌دانان هند قرار گرفتند.

او می‌گوید: "استخراج بیست و چهار شعبه از دوازده مقام و استخراج دوازده مقام از شش آواز به نظر می‌رسد تأثیری از سیستم موسیقی هند باشد که در آن هر یک از شش راگ اصلی تعدادی راگنی و پوتره یا همسر و فرزند دارند. در موسیقی ایرانی دوره قاجار هم یکی از مایه‌های مهم «آواز راگ» نام داشت که اشاره به راگ‌های موسیقی هندی دارد.

این مایه با دگرگونی واژه «راگ» به «راک» همچنان در ردیف موسیقی ایرانی امروز هم وجود دارد."

منطقه کشمیر که امروزه مورد ادعای هند و پاکستان است نیز از مناطق جالب توجه برای پژوهش در زمینه پیوند فرهنگ هند و ایران است.

این منطقه از جنبه ادبی نیز در پژوهشی‌های مربوط به جوامع پارسی‌زبان اهمیت ویژه‌ای دارد.

محسن محمدی می‌گوید: "نام‌هایی چون نوا و بوسلیک که از سده‌های گذشته در رساله‌های موسیقی ایرانی آمده در موسیقی امروز کشمیر همچنان اجرا می‌شود، همچنین بخش‌هایی از راگاهای هند. ولی باید توجه داشت که با گوش امروزین موسیقی ایرانی نمی‌توانیم به دنبال حس کردن نزدیکی میان موسیقی ایران و کشمیر باشیم. هنری که امروزه به نام ردیف موسیقی ایرانی وجود دارد ریشه در آثار و نواخته‌های خاندان فراهانی در پایان دوره قاجار دارد.

"این همایش به کوشش محسن محمدی، موسیقی‌شناس ایرانی مقیم لس آنجلس و با پشتیبانی چندین مرکز دانشگاهی در کالیفرنیا برگزار شد"ما دقیقا نمی‌دانیم پیش از آنها و در دیگر مناطق چه نوع موسیقی رواج داشته است. شاید اگر به جای تهران، پایتخت در منطقه دیگری بود و در سده بیستم موسیقی مکتوب از استادان دیگری به ما منتقل می‌شد موسیقی امروزین ایران فضای متفاوتی داشت. در نتیجه نمی‌توان تنها با در نظر گرفتن ردیف موسیقی امروز ایران به این هنر در طول تاریخ نگاه کرد به ویژه که آثار برجای مانده از سده‌های پیش به اندازه‌ای نیست که درک دقیقی به ما از موسیقی ایرانی در گذشته بدهد."

توقف دادوستدها در میانه سده بیستم میلادی

دادوستدهای موسیقایی میان ایران و هند تا میانه سده بیستم میلادی ادامه پیدا کرد. در این سال‌های شماری از نوازندگان و خوانندگان ایرانی مانند دلکش و مهدی خالدی برای ضبط صفحه به هند سفر کردند. از سوی دیگر، پارسیان هند نیز در جستجوی ریشه‌های تاریخی خود به ایجاد رابطه گسترده‌تری با سرزمین اصلی‌شان روی آوردند.

دختر لُر، نخستین فیلم ناطق ایرانی، به کارگردانی اردشیر ایرانی در بمبئی، محل تجمع پارسیان هند ضبط شد. جامعه پارسی حتا برای کاوش‌های باستان‌شناسی در پارسه (تخت جمشید) کمک‌های مالی ارسال کرد و گروه‌های موسیقی هندی برای اجرای برنامه در جشن هنر شیراز به ایران دعوت شدند.

اکنون اما در هند کمتر از این دادوستد کهن سخن به میان می‌آید.

محسن محمدی این موضوع را به عصر ناسیونالیسم در منطقه ربط می‌دهد: "سنت‌های خالص و ریشه‌های بومی، نکاتی هستند که در این دوره روی آنها تبلیغ می‌شود حال آنکه دادوستدهای ایران و هند به غنای موسیقی هنری در شمال هند عمیقا یاری رسانده است. سیاست امروز اما بیشتر روی سرچشمه‌های اسطوره‌ای و پیش از اسلامی در خودِ هند تاکید دارد."

توضیح تصویر،

محسن محمدی، موسیقی‌شناس ایرانی مقیم لوس آنجلس، گروه بزرگی از پژوهشگران موسیقی ایران، شبه قاره هند و آسیای مرکزی را برای همایش گردهم آورد

محدوده‌ای که فرهنگ موسیقایی ایران و هند بر آن تاثیرگذار بوده‌اند امروز میان هفت واحد سیاسی تقسیم شده که مرزها و فضای سیاسی منطقه، آنها را بسیار از هم جدا کرده است.

این فضا دستاوردهای درخشان فرهنگی میان ایران و هند را در تا حد زیادی به فراموشی سپرده است.

"دست‌کم از دوران حکمرانی غزنویان در سده دهم میلادی تا زمان حضور بریتانیا در هند در میانه سده نوزدهم، زبان پارسی به عنوان زبان رسمی و یا میانجی به گستردگی در هند رایج بود"با این حال در دهه‌های اخیر، این تبادلات در قالب پروژه‌های موسیقی ملل و یا موسیقی تلفیقی، از نو و به شکلی دیگر آغاز شده است. مشخص‌ترین نمونه در این زمینه، همکاری کیهان کلهر و شجاعت حسین‌خان، دو تن از مشهورترین موسیقی‌دانان ایران و هند است که در چندین آلبوم و تعداد زیادی اجرای زنده نمود پیدا کرده است.

افغانستان: اوج درهم‌آمیختگی فرهنگ‌های ادبی-موسیقایی ایران و هند

یکی از محورهای همایش موسیقی ایران و هند در دانشگاه کالیفرنیا موسیقی افغانستان بود. به باور بسیاری از موسیقی‌شناسانی که روی فرهنگ موسیقایی این منطقه کار می‌کنند، موسیقی کلاسیک و شهری افغانستان را می‌توان اوج درهم‌آمیختگی ادبی-موسیقایی ایران و هند دانست.

این موضوع دربرگیرنده منطقه بلوچستان هم می‌شود.

به دلیل رواج زبان پارسی در سراسر این مناطق و همچنین آسیای میانه، متون پارسی مطالعه و مورد کاربرد قرار می‌گرفته‌اند.

محسن محمدی، برگزار کننده همایش موسیقی ایران و هند، یک چهره افسانه‌ای در موسیقی افغانستان را اوج آمیختگی فرهنگی هند و ایران می‌داند: محمد حسین سرآهنگ (۱۹۸۳-۱۹۲۴). او می‌افزاید: "استاد سرآهنگ موسیقی را در هندوستان فرا گرفته بود. خودش اما در یک جامعه پارسی‌زبان رشد کرده بود. او در بسیاری از آثارش، سروده‌های کلاسیک پارسی را روی آهنگ‌های هندی اجرا می‌کرد."

توضیح تصویر،

محمد حسین سرآهنگ، یکی از چهره‌های اسطوره‌ای موسیقی در افغانستان که آثارش اوج آمیختگی فرهنگ هندی-پارسی ارزیابی می‌شود.

سایه تحریم‌ها بر سر مراسم پایانی همایش

ویدیوی همه سخنرانی‌های همایش موسیقی ایران و هند به صورت آنلاین در اختیار دوستداران این دو فرهنگ موسیقایی قرار گرفته است.

"زوبین مهتا (رهبر ارکستر) و فردی مرکوری (خواننده راک) از مشهورترین شخصیت‌های پارسیان هستند"

متن سخنرانی‌ها نیز قرار است به صورت کتاب منتشر شود.

برای پایان همایش قرار بوده یک کنسرت مشترک برای بهداد بابایی (سه‌تار) و پوربیان چاترجی (سیتار) در لوس آنجلس برگزار شود.

مسائل مربوط به تحریم‌ها اما امکان دعوت حرفه‌ای از بهداد بابایی، به عنوان یک شهروند ایرانی را از برگزارکنندگان همایش گرفته است. دانشگاه کالیفرنیا در لوس آنجلس در تلاش است با مذاکره با وزارت خزانه‌داری آمریکا برای این مشکلِ پرداخت به اجرا کنندگان مقیم ایران راه حلی بیابد.