۷۴ سال قهر و آشتی؛ مروری بر روابط ترکیه و اسرائیل

رجب طیب اردوغان، در تازه‌ترین حملات لفظی خود علیه اسرائیل، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر این کشور، را با آدولف هیتلر مقایسه کرده است. این در حالی است که ترکیه یکی از قدیمی‌ترین و نزدیک‌ترین دوستان اسرائیل در تاریخ بوده است.

در تازه‌ترین رویداد مرتبط نیز وزیر کشور ترکیه ۱۲ دی‌ ماه اعلام کرد طی یک عملیات در هشت استان ترکیه ۳۴ نفر را به ظن جاسوسی برای موساد، سازمان اطلاعات خارجی اسرائیل، بازداشت کرده‌اند.

این گزارش مروری است بر روابط میان این دو قدرت خاورمیانه از زمان آغاز رابطه تا به امروز و نقاط عطف مناسبات میان این دو کشور که بالا و پایین بسیار داشته است.

آغاز روابط ترکیه- اسرائیل

در ۲۸ مارس سال ۱۹۴۹، یعنی کمتر از یک سال پس از تأسیس اسرائیل، ترکیه رسماً این کشور را به رسمیت شناخت و در سال ۱۹۵۰ هم آنکارا نخستین نمایندگی دیپلماتیک خود را در تل‌آویو افتتاح کرد.

اما این روابط خیلی زود وارد بحران شد و سال ۱۹۵۶ پس از حملۀ اسرائیل به شبه‌جزیرۀ سینای مصر و اشغال کانال سوئز، ترکیه روابط خود با این کشور را به سطح کاردار تنزل داد.

اما این روند ماندگار نبود و در سال ۱۹۶۳ ترکیه نمایندگی دیپلماتیک خود در اسرائیل را به سطح کنسولگری ارتقا داد. با این حال ترکیه در سال ۱۹۷۵ رسماً سازمان آزادی‌بخش فلسطین (ساف) را به رسمیت شناخت که باعث نارضایتی اسرائیل شد.

در عین حال ترکیه همچنان رویکرد پیشین خود را ادامه داد و در سال ۱۹۸۰ نمایندگی دیپلماتیک این کشور در اسرائیل به سطح سفیر ارتقا یافت. پس از ضمیمه کردن قدس شرقی به اسرائیل و اعلام اورشلیم به عنوان پایتخت، ترکیه بار دیگر سطح نمایندگی دیپلماتیک خود را با اسرائیل کاهش داد.

در سال ۱۹۸۶ اما آنکارا دوباره روابط خود با اسرائیل را به سطح کاردار ارتقا داد.

در سال ۱۹۸۸ ترکیه رسماً کشور فلسطین را به رسمیت شناخت و روابط میان آنکارا و اسرائیل مجددا وارد تنش شد.

اما در سال ۱۹۹۱، با آغاز روند صلح در خاورمیانه، روابط دو کشور هم بهبود یافت و در بین سال‌های ۱۹۹۴ تا ۱۹۹۸ دو طرف توافقنامه‌های مختلفی را در زمینۀ مسائل امنیتی، دفاعی و اقتصادی با یکدیگر امضا کردند.

با آغاز انتفاضه دوم در سال ۲۰۰۰ مجدداً روابط دو طرف وارد تنش شد.

دیدار آریل شارون، نخست‌وزیر وقت اسرائیل (چپ)، با عبدالله گل، وزیر خارجه وقت ترکیه، در اورشلیم در ژانویه ۲۰۰۵

فراز و نشیب‌های اردوغان و اسرائیل

اما از زمان پیروزی حزب عدالت و توسعه در انتخابات ترکیه و به قدرت رسیدن رجب طیب اردوغان در سال ۲۰۰۲، روابط این دو کشور وارد مرحلۀ جدیدی شد.

در سال ۲۰۰۴ ترکیه کشته شدن احمد یاسین، بنیانگذار گروه افراطی حماس، توسط اسرائیل را محکوم کرد (بعدها آمریکا و اتحادیۀ اروپا گروه حماس را یک سازمان تروریستی معرفی کردند).

در سال ۲۰۰۵ در اتفاقی کم‌نظیر اردوغان به اسرائیل سفر کرد و پیشنهاد داد به‌عنوان میانجی صلح خاورمیانه ایفای نقش کند. او در سفر دو روزۀ خود با مقام‌های ارشد اسرائیل دیدار و همچنین تأکید کرد که یهودی‌ستیزی یکی از جنایت‌ها علیه بشریت است.

در سال ۲۰۰۶ شیمون پرز به ترکیه سفر کرد و در سخنرانی خود در این کشور، آنکارا را به‌عنوان بازیگر مهم در خاورمیانه در رابطه با آمریکا، سوریه و فلسطین توصیف کرد.

در سال ۲۰۰۷ شیمون پرز بار دیگر به ترکیه رفت و با رهبران این کشور مذاکراتی برای بهبود روابط طرفین انجام داد.

"رجب طیب اردوغان، در تازه‌ترین حملات لفظی خود علیه اسرائیل، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر این کشور، را با آدولف هیتلر مقایسه کرده است"با این حال حتی این ملاقات‌ها هم سبب نشد که روابط این دو کشور در یک خط ثابت قرار گیرد. پس از جنگ سال ۲۰۰۶ اسرائیل و حزب‌الله لبنان، ترکیه انتقادات لفظی علیه اسرائیل مطرح کرد. پس از آن و در پی محاصرۀ نوار غزه در سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ تنش‌های میان طرفین اوج گرفت و آنکارا از اسرائیل خواست به محاصرۀ فلسطینی‌های غزه پایان دهد.

در همان سال ۲۰۰۹ و در حاشیه اجلاس داووس، یکی از بزرگ‌ترین تقابل‌های اسرائیل و ترکیه به صورت علنی رقم خورد؛ جایی که اردوغان در پایان پنل مشترکی که شیمون پرز هم در آن‌جا حضور داشت و درحالی‌که مجری برنامه اعلام کرده بود زمان به پایان رسیده، اصرار کرد یک دقیقۀ دیگر به او اختصاص دهند.

اردوغان پس از آن به شدت به اسرائیل حمله و این کشور را به «کودک کشی» محکوم کرد. اردوغان اصرار داشت به صحبت‌های خود ادامه دهد، اما مجری برنامه مجبور شد صحبت‌های او را قطع کند و چندین بار تکرار کرد که وقت به پایان رسیده است. در ادامه اردوغان به نشانۀ اعتراض نشست را ترک کرد.

پس از آن مناسبات این دو کشور دوباره در روند نزولی قرار گرفت.

در سال ۲۰۱۰ سفر خالد مشعل، رئیس دفتر سیاسی گروه حماس، به ترکیه خشم اسرائیل را به همراه داشت.

حمله به کشتی ماوی مرمره

در همان سال ۲۰۱۰ یکی از بحرانی‌ترین اتفاقات در روابط دو کشور رخ داد؛ زمانی که در ۳۱ مه ارتش اسرائیل به یک کشتی امدادرسان ترکیه به نام ماوی مرمره که بخشی از ناوگان آزادی غزه بود، حمله کردند و ۹ شهروند ترکیه‌ای در آن حملات کشته شدند.

کشتی مذکور که بخشی از یک کاروان متشکل از شش کشتی از ۳۷ کشور دنیا بود، تلاش می‌کرد کمک‌های بشردوستانه را به مردم غزه برساند. اردوغان این حمله را «تروریسم دولتی» توصیف کرد و سفیر خود را از اسرائیل فراخواند.

در ادامۀ تنش‌های مربوط به آن حادثه، ترکیه در ۲ سپتامبر ۲۰۱۱ روابط دیپماتیک خود با اسرائیل را کاهش داد و پس از انتشار گزارش سازمان ملل در مورد حمله به کشتی مرمره همکاری نظامی خود با اسرائیل را هم به حالت تعلیق درآورد.

دفتر نخست‌‌وزیری اسرائیل در آن زمان در بیانیه‌ای خواستار یافتن راهی برای غلبه بر این مناقشه شد، در مقابل اما ترکیه به چیزی جز عذرخواهی اسرائیل و پرداخت غرامت از سوی این کشور راضی نمی‌شد.

در حاشیۀ مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۲۰۱۱، باراک اوباما، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، از اردوغان خواست تا بحران با اسرائیل را حل کند. اما این تنش‌ها همچنان ادامه داشت و در سال ۲۰۱۲ احمد داوود اوغلو، وزیر خارجه وقت ترکیه، اقدامات اسرائیل در نوار غزه را «جنایت علیه بشریت» خواند و از جامعۀ بین‌المللی خواست در مقابل «سیاست‌های خصمانۀ اسرائیل» بایستند.

در نوامبر همان سال، اردوغان در اظهاراتی تند اسرائیل را متهم کرد که در حملات هوایی خود کودکان را می‌کشد و دولت این کشور را «یک دولت تروریستی خواند که کودکان بی‌گناه را قتل‌عام می‌کند».

اردوغان در سال ۲۰۱۳ در یک سخنرانی در سازمان ملل بار دیگر به‌شدت از اسرائیل انتقاد کرد و صهیونیسم را جنایت علیه بشریت خواند. اظهارات اردوغان با واکنش جدی اسرائیل روبه‌رو شد و شیمون پرز اردوغان را متهم کرد که از روی جهل و نادانی چنین اظهاراتی را به زبان می‌آورد.

دو سال پس از تلاش‌های اوباما، بالأخره نتانیاهو در مارس ۲۰۱۳ پذیرفت که در یک تماس تلفنی با اردوغان از او بابت اشتباهاتی که به کشته شدن شهروندان ترکیه‌ای در کشتی ماوی مرمره منجر شد، عذرخواهی کند. دو سال بعد یعنی در دسامبر ۲۰۱۵ اسرائیل و ترکیه به یک توافق اولیه برای عادی‌سازی روابط از جمله بازگردادن سفیران دست یافتند.

عکسی از کشتی ماوی مرمره (در پس‌زمینه) در روزی که کماندوهای نیروی دریایی اسرائیل به آن حمله کردند

آشتی پس از حل بحران کشتی ماوی مرمره

در ژوئن ۲۰۱۶ دو کشور توافقنامه‌ای برای بازگردادن روابط به مسیر پیشین پس از شش سال شکاف امضا کردند؛ توافقی که بان کی مون، دبیر کل وقت سازمان ملل، آن را نشانه‌ای امیدوارکننده برای ثبات منطقه‌ای خواند.

در نوامبر ۲۰۱۶، دو کشور سفرای خود را برای احیای روابط دیپلماتیک راهی پایتخت‌های همدیگر کردند.

در ژوئن ۲۰۱۷ وزیر دارایی وقت ترکیه اعلام کرد که اسرائیل به خانواده‌های قربانیان حملۀ این کشور به کشتی مرمره ۲۰ میلیون دلار غرامت پرداخت کرده است.

مطابق معمول مجدداً تنش‌ها بالا گرفت و در می ۲۰۱۸ پس از کشته شدن ۶۰ فلسطینی توسط نیروهای اسرائیلی در تظاهراتی در مرز غزه که در اعتراض به باز شدن سفارت آمریکا در اورشلیم راه افتاده بود، اردوغان این اقدام اسرائیل را نسل‌کشی و این کشور را یک «دولت تروریستی» خواند.

در دسامبر ۲۰۱۹ اسرائیل با توافقی که پیشتر بین لیبی و ترکیه برای تعیین مرزهای دریایی در شرق مدیترانه امضا شده بود، مخالفت کرد.

"پس از جنگ سال ۲۰۰۶ اسرائیل و حزب‌الله لبنان، ترکیه انتقادات لفظی علیه اسرائیل مطرح کرد"اسرائیل سپس با قبرس و یونان قراردادی را برای ساخت خط لوله‌ای برای انتقال گاز طبیعی به اروپا به امضا رساند؛ توافقی که البته ترکیه با آن مخالف بود و در نهایت هم متوقف شد.

در نوامبر ۲۰۲۱ ترکیه یک زوج اسرائیلی را که به دلیل عکاسی از اقامتگاه اردوغان در استانبول دستگیر کرده بود، آزاد کرد. ترکیه استدلال کرده بود که این افراد جاسوس اسرائیل بوده‌اند. در پی این بحران، نفتالی بنت، نخست‌وزیر وقت اسرائیل، در اولین گفتگوی رهبران دو کشور از سال ۲۰۱۳ به بعد با اردوغان به‌صورت تلفنی گفتگو کرد.

در فوریه ۲۰۲۲ اردوغان اعلام کرد که ترکیه و اسرائیل می‌توانند برای انتقال گاز طبیعی اسرائیل به اروپا با یکدیگر همکاری کنند.

در مارس ۲۰۲۲ اسحاق هرتزوگ، رئیس‌جمهور اسرائیل، وارد ترکیه شد و با رهبران این کشور دیدار و گفتگو کرد.

در سپتامبر ۲۰۲۳ اردوغان و نتانیاهو در حاشیۀ مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک با یکدیگر دیدار و بر لزوم گسترش مناسبات میان دو کشور تأکید کردند. همچنین دو طرف ابراز امیدواری کردند که ملاقات بعدی رهبران در پایتخت‌های دو کشور برگزار شود.

شروع جنگ با حماس و شدت‌گیری تنش‌ها

با شروع جنگ حماس و اسرائیل در اکتبر ۲۰۲۳ بار دیگر مناسبات میان دو طرف رو به وخامت گذاشت و نتانیاهو بارها با حمایت از حماس، اسرائیل را مسئول وضع موجود خواند. اردوغان در این مدت بار دیگر دولت اسرائیل را «دولت ترور» خواند و نتانیاهو را هم با آدولف هیتلر یکی دانست.

این اظهارات با واکنش نتانیاهو روبه رو شد و نخست‌وزیر اسرائیل اردوغان را به نسل‌کشی کُردها و زندانی کردن روزنامه‌نگاران متهم کرد.

با وجود تنش‌های لفظی میان رهبران دو کشور در تمام این سال‌ها، اسرائیل و ترکیه روابط خود را با یکدیگر حفظ کرده‌اند و هرچند در مواردی این اختلافات به فاصله گرفتن دو طرف رسیده، اما در نهایت به فروپاشی مناسبات نینجامیده است؛ پیشینه‌ای که بار دیگر این چشم‌انداز را ترسیم می‌کند که احتمالاً پس از مدتی مجدداً روابط اورشلیم و آنکارا به مدار قبلی باز خواهد گشت.

رجب طیب اردوغان

«رهبری جهان اسلام» در سایهٔ تجارت با اسرائیل و حمایت از حماس