پرورش کرم ابریشم، صنعتی سودآور اما گرفتار در پیله چالش ها

در حالی که کرم ابریشم در سکوت زندگی خود می‌تواند سود قابل توجهی را به دامان فعالان این عرصه سرازیر کند، اما حمایت از این صنعت سنتی، به عنوان اشتغال فصلی و البته درآمدزا برای هم جوامع شهری و هم روستایی، می‌تواند علاوه بر ماندگاری این صنعت کهن شناخته شده در جهان، موجب تقویت توان اقتصادی و معیشتی فعالان و علاقه‌مندان به این عرصه شود.

پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی، به عنوان بیست و یکمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت جهانی شده است و همین به تنهایی بس است تا ما را مجاب کند که باید این میراث کهن را با چنگ و دندان حفظ کنیم.

۴۵ روز زمان کافی است تا تخم‌های کوچک و سیاه رنگ نوغان ثمر داده و به پیله‌های ارزشمند ابریشم بدل شوند و به عنوان فعالیت اقتصادی جانبی در کنار کشاورزی و باغداری در فصل بهار، رونق بخش سفره هزاران خانواده شوند.

در میان چندین استان فعال در زمینه صنعت نوغانداری، استان گیلان قطب تولید پیله‌تر ابریشم و استان خراسان رضوی علاوه بر برخورداری از رتبه دوم تولید پیله تر، با تولید بیش از ۹۰ درصد نخ ابریشم کشور، پایتخت ابریشم کشی ایران به شمار می‌آید.

هر ساله به جمع هزاران کشاورز و باغدار فعال در این حرفه، علاقه‌مندان دیگری افزوده می‌شود که رمز تداوم این اقبال و توسعه این صنعت، اصل حمایت است. استان خراسان رضوی علاوه بر برخورداری از رتبه دوم تولید پیله تر، با تولید بیش از ۹۰ درصد نخ ابریشم کشور، پایتخت ابریشم کشی ایران به شمار می‌آید.

حاصل تولید پیله کرم ابریشم در نهایت منجر به انجام هنری به نام "ابریشم بافی" می‌شود که جزو صنایع دستی است؛ بافت رشته‌های ابریشم از الیاف حاصل از پیله کرم، در ایران سابقه‌ای طولانی دارد و به قولی قدمت آن در بین مردم روستانشین این سرزمین به ماقبل تاریخ بازمی‌گردد.

نوغانداری، صنعتی است که گرچه از اوایل دهه ۸۰ به علل مختلف از جمله کاهش قیمت ابریشم، نداشتن صرفه اقتصادی و بی ثباتی بازار آن به تدریج رنگ باخت، اما تدبیر و حمایت از این صنعت در سال‌های اخیر آن را از پیله انزوا درآورده است، گرچه هنوز هم به حمایت بیشتری برای رشد و توسعه آن و فعالان این عرصه نیاز است.

سهم ایران از تولید ابریشم جهان حدود یک درصد است و این میزان کشور ما را حایز رتبه هشتم در جهان کرده است. تولید ابریشم ایران برابر با تولید پیله ابریشم در ۱۲ کشور دنیاست، اما رونق و احیای دوباره نوغانداری طی سال‌های اخیر نوری از امید را بر این صنعت تابانده است.

چالش‌های امروز و دیروز نوغانداری

علی احمدیان یکی از پرورش دهندگان کرم ابریشم در خراسان رضوی گفت: در دوره‌های مختلف کاهش تولید پیله ابریشم، شاغلان این عرصه شامل تولید کنندگان تخم نوغان، کشاورزان تولید پیله، تاجران پیله، دست اندرکاران پیله خشک کنی، نخ کشان و نخ ریسان سنتی، تابنده‌های ابریشم خام، تاجران ابریشم خام و تبدیل کنندگان ابریشم خام به ابریشم آماده، رنگرزان ابریشم، تاجران فروش ابریشم رنگ شده، مصرف کنندگان ابریشم سفید و رنگی، قالیبافان، کلافه‌بافان، پارچه‌بافان، کارکنان کارخانجات ابریشم‌کشی و بافندگی، تجار و فروشندگان قالی و پارچه‌های ابریشمی را دچار چالش می‌کند.

وی افزود: اگرچه سرمایه اولیه مورد نیاز این شغل فصلی آن چنان زیاد نیست، اما موضوع اصلی یعنی تامین برگ توت به عنوان غذای اصلی کرم ابریشم همیشه و هر سال یکی از مشکلات و دغدغه‌های موجود برای پرورش دهندگان کرم ابریشم است.

احمدی بیان کرد: کاهش قیمت خرید پیله، نبود خرید تضمینی از طرف دولت، افزایش بی‌رویه واردات پیله ابریشم، شمار بالای دلالان، سودجویان و وارد کنندگان پیله، تورم و نوسانات اقتصادی، افزایش قیمت زمین‌های زراعی و مقرون به صرفه نبودن تولید و ... از جمله مشکلات و چالش‌های موجود برای فعالان این صنعت است.

وی ادامه داد: نبود، کمیابی و گرانی برگ توت از مشکلاتی است که موجب می‌شود فقط روستاییانی که دارای باغ توت هستند به سمت نوغانداری تمایل داشته باشند، زیرا تامین و خرید برگ توت تمام ارزش افزوده این محصول را می‌بلعد.البته توزیع نهال توت هم برای پرورش دهندگان انجام می‌شود، اما فردی که زمین کشاورزی و باغی ندارد چگونه می‌تواند حتی با وجود نهال توت، اقدام به پرورش درخت توت به عنوان نیاز اولیه صنعت نوغانداری کند بنابراین عملا حتی توزیع نهال هم اقدامی موثر برای همه فعالان نیست.

احمدیان با بیان اینکه مشاغل متعددی به این صنعت وابسته است، اظهار کرد: کاهش قیمت خرید پیله، نبود خرید تضمینی از طرف دولت، افزایش بی‌رویه واردات پیله ابریشم، شمار بالای دلالان، سودجویان و وارد کنندگان پیله، تورم و نوسانات اقتصادی، افزایش قیمت زمین‌های زراعی و مقرون به صرفه نبودن تولید و ... از جمله مشکلات و چالش‌های موجود برای فعالان این صنعت است که در سنوات مختلف با شدت و ضعف تداوم دارد.

زندگی کوتاه، اما پرثمر کرم ابریشم

هر سال با شروع اردیبهشت ماه، تحرکات برای خرید جعبه‌های تخم نوغان با هدف تولید پیله‌های ابریشم آغاز می‌شود که در این صنعت زن، مرد، کودک و نوجوان همگی با ذوق و شور فعالیت، تلاش و همکاری دارند.

نوغان‌داران، تخم کرم ابریشم را در فصل بهار از پروانه ابریشم تولید می‌کنند، آن‌ها در اردیبهشت ماه در مکانی گرم، کرم‌ها را باز می‌کنند و هر خانواده‌ای که جایی برای پرورش کرم داشته باشد به سمت این فعالیت گرایش پیدا می‌کند.

بعد از بازشدن کرم‌ها از تخم، کم‌کم از برگ‌های شاخه‌های تازه توت به عنوان غذای کرم ابریشم و برای رشد استفاده می‌کنند، کرم‌های همیشه گرسنه ابریشم بعد از چندین روز برگ خوری، پوست‌اندازی می‌کنند و دوباره برگ خوری مرحله جدید شروع می‌شود تا آنجا که پوست‌اندازی را چهار مرتبه انجام می‌دهند.

کرم ابریشم در چند روز پیله‌ای به دور خود می‌تند که می‌توان ۶۰۰ متر نخ ابریشم از آن برداشت کرد، البته مجموعا به ۲۵ هزار پیله نیاز است تا نیم کیلوگرم نخ ابریشم خام تولید شود.

در مرحله آخر برگ خوری، کرم‌ها رشد کافی کرده‌اند و به‌دور خود پیله می‌بندند و در این زمان است که نوغانداران پیله‌ها را جمع و تمیز می‌کنند.

برای پرورش کرم ابریشم نیاز به مکان مناسب، تمیز، بدون بو، گرم و از همه مهم‌تر دارای برگ توت است؛ یک کرم ابریشم از ابتدا مانند نوزادی است که تازه به دنیا آمده و هر لحظه باید مراقب آن بود. این موجود نباید کوچک‌ترین آسیبی از ناحیه حیوانات، از جمله حشراتی، چون مورچه را به خود ببیند حتی نباید پرورش‌دهنده و همچنین اعضای خانواده از نرم کننده‌ها و خوش بوکننده‌ها برای بدن خود استفاده کنند چرا که همان بوی کرِم‌های مرطوب کننده و عطر، مرگ همه کرم‌های ابریشم را در پی دارد.

یک کرم بالغ طول قدش به پنج تا هفت سانتی‌متر می‌رسد که در حقیقت یک کارگر شگفت انگیز است؛ یک کرم ابریشم در چند روز پیله‌ای به دور خود می‌تند که می‌توان ۶۰۰ متر نخ ابریشم از آن برداشت کرد، البته مجموعا به ۲۵ هزار پیله نیاز است تا نیم کیلوگرم نخ ابریشم خام تولید شود.

رنگ تخم‌ها در ابتدا آبی روشن است که درست قبل از خارج شدن کرم‌ها از تخم، تیره رنگ می‌شود؛ کرم جوان ابریشم معمولا دارای پنج مرحله تغذیه و چهار مرحله پوست اندازی است که به هر مرحله از تغذیه "سن" و به هر مرحله از پوست اندازی "خواب" گفته می‌شود.

کرم ابریشم تنها از برگ درخت توت برای تغذیه استفاده می‌کند؛ ضمن اینکه برگ‌های توت باید بلافاصله بعد از بیرون آمدن کرم از تخم در اختیارش قرار گیرد و اینکه برگ‌های تازه و لطیفی که مورد نیاز کرم جوان است تنها در اوایل فصل بهار در دسترس است.

نوغانداری، صنعتی سودآور

مجید جعفری معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی با بیان اینکه نوغانداری در حقیقت شغلی مکمل در کنار سایر مشاغل سنتی است که در اقتصاد خانوار‌های روستایی نقش‌آفرینی می‌کند، ادامه داد: این فعالیت خانگی، اقتصاد روستایی را در برخی فصول سال به ویژه بهار رونق بخشیده است و می‌تواند علاوه بر ایجاد اشتغال برای زنان و افزایش درآمدخانوار روستایی، موجب کاهش مهاجرت از روستا‌ها به شهر‌ها شود.

وی با اشاره به اینکه چند سالی است که شغل نوغانداری به عنوان یک حرفه قدیمی که نسل به نسل توسط روستاییان حفظ شده است از سوی بسیاری از روستاییان دنبال می‌شود، افزود: نیاز اندک به سرمایه گذاری و مزیت نسبی در فرصت انجام این حرفه در اغلب مناطق کشور، در کنار سنتی بودن این حرفه و قدمت طولانی آن در فرهنگ باستانی ایران از ویژگی‌های خاص نوغانداری است.ارزش افزوده در حوزه تولید ابریشم در محصولات نهایی نهفته است و خام فروشی در این زمینه به هیچ وجه معنا و توجیه ندارد.

معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی ادامه داد: در حوزه صادرات، محصول نهایی ابریشم یعنی دست‌بافته‌هایی از جمله فرش ابریشمی مورد استقبال و اقبال بیشتری است و بیش از ۹۵ درصد ابریشم تولیدی کشور در حوزه فرش دستباف استفاده می‌شود، بنابراین فرش ابریشمی از کالا‌های نفیس و ارزشمند صادراتی است که در جهان نیز یگانه، منحصربه فرد و بسیار مورد علاقه است.

جعفری بیان کرد: ارزش افزوده در حوزه تولید ابریشم در محصولات نهایی نهفته است و خام فروشی در این زمینه به هیچ وجه معنا و توجیه ندارد.

افزایش ۲۰ درصدی سهمیه تخم نوغان خراسان رضوی

محمدمهدی یعقوب‌زاده مدیر دفتر طیور، زنبور عسل و کرم ابریشمِ سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: امسال سهمیه توزیع تخم نوغان در بین پرورش‌دهندگان کرم ابریشم این استان در مقایسه با پارسال ۲۰ درصد افزایش یافته است.

وی افزود: سال گذشته ۱۰ هزار جعبه تخم نوغان بین متقاضیان توزیع شده بود که امسال این رقم به ۱۲ هزار جعبه رسیده است. سال گذشته ۱۰ هزار جعبه تخم نوغان بین متقاضیان توزیع شده بود که امسال این رقم به ۱۲ هزار جعبه رسیده است.

مدیر دفتر طیور، زنبور عسل و کرم ابریشم در سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی ادامه داد: با توزیع ۱۲ هزار جعبه تخم نوغان در سال جاری پیش‌بینی می‌شود بیش از ۴۰۰ تن پیله‌تر در خراسان رضوی تولید شود. توزیع تخم نوغان از اواسط فروردین ماه در استان آغاز شده و تاکنون ۱۰ هزار جعبه از مرکز توسعه نوغانداری تحویل استان شده و توزیع آن در حال انجام است.

یعقوب زاده بیان کرد: به فراخور سردسیری و گرمسیری شهرستان‌های خراسان رضوی توزیع تا اواخر اردیبهشت ماه ادامه دارد.

توزیع نهال توت، سرمایه‌گذاری برای آینده

رشد و پرورش کرم ابریشم منوط به تامین برگ توت، به عنوان خوراکی منحصر به فرد، ارزان و فراوان است که در سراسر خطه خراسان رضوی به وفور یافت می‌شود.

یکی از زیباترین جلوه‌های بهار و تابستان در هیاهوی شهر‌ها و سکوت روستاها، درختان سبز توت هستند که نوع نر آن سایه ساری است در معابر و خیابان‌ها و نوع ماده آن با میوه شیرین و مروارید رنگش به جز زیبایی و طراوت، شیره جان خود را نیز به شهروندان و روستاییان عرضه می‌کند.

سازمان جهاد کشاورزی تعهدی برای تامین برگ توت مورد نیاز نوغانداران ندارد، اما با هدف حمایت و توسعه از این صنعت با توزیع نهال رایگان در بین روستاییان تلاش می‌کند تا نسبت به ترویج و توسعه نوغانداری اقدام کند.

درخت توت، اما مهمترین نیاز حوزه نوغانداری به منظور پرورش کرم ابریشم محسوب می‌شود، زیرا برگ توت تنها غذای کرم ابریشم است، ولی این نیاز باید از درختان توت نر و بدون میوه تامین شود. موسم بهار و فصل پرورش کرم ابریشم نیاز به استفاده از برگ درختان توت را به اوج می‌رساند.

اگرچه جعبه‌های تخم نوغان توسط سازمان جهاد کشاورزی بین نوغانداران توزیع می‌شود، اما این سازمان تعهد و وظیفه‌ای برای تامین برگ توت مورد نیاز فعالان و تولیدکنندگان این بخش ندارد، اما با هدف حمایت و توسعه از این صنعت با توزیع نهال رایگان در بین روستاییان تلاش می‌شود تا نسبت به ترویج و توسعه نوغانداری اقدام شود.

یعقوب زاده با بیان اینکه این سازمان به منظور تامین برگ توت سال‌های آینده نوغانداران، توزیع نهال توت را در دستور کار قرار داده است، افزود: تامین برگ درخت توت به عنوان خوراک کرم ابریشم از اهمیت بالایی در پرورش این کرم برخوردار است به همین دلیل امسال توزیع ۷۰ هزار اصله نهال توت در استان انجام شد.

مدیر دفتر طیور، زنبور عسل و کرم ابریشم در سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: نهال‌های تولیدی و توزیعی اصلاح شده هستند که با هدف تامین خوراک کرم ابریشم در سال‌های آینده توزیع می‌شوند.

وی تاکید کرد: نهال‌های توزیعی اصلاح شده و با کیفیت بالایی هستند بنابراین امیدواریم از این راه بخشی از نیاز سال‌های آینده نوغانداران در زمینه برگ توت تامین شود.