تلطیف فجایع محیط زیستی توسط مدیران؛ فروچاله میدان قزوین را کم اهمیت جلوه دادند

مظاهر گودرزی: بخشی از خیابان کارگر جنوبی در تهران حوالی میدان قزوین فروریخت، این خبری بود که جمعه گذشته تیتر رسانه‌ها شد، مخصوصاً بعد از این‌که مشخص شد در محل ریزش خیابان یک حمام قدیمی وجود دارد، البته بعداً وجود حمام قدیمی به سرویس بهداشتی قدیمی فاقد قدمت میراثی تغییر کرد، بلافاصله چاله ایجاد شده ترمیم شد تا ترافیک آن منطقه به وضعیت عادی برگردد، به‌نظر می‌رسد پرونده اتفاق روز جمعه در میدان قزوین بسته شده است اما همچنان ماجرای فروچاله‌های تهران ادامه دارد.

اردیبهشت سال گذشته بود که بخشی از بزرگراه آبشناسان در تهران فرو ریخت، یا مثلاً خرداد سال ۹۵ بود که در شهران چاله عمیق ایجاد شد، در موردی دیگر ۱۰ دی سال ۱۴۰۰ گودالی بزرگ در نسیم‌شهر تهران ایجاد شد، رسانه‌ها برای آن تیتر زدند ناگهان گودال ۱۵متری در نسیم شهر دهان باز کرد، و حالا اتفاقی مشابه در میدان قزوین، به‌نظر می‌رسد سر باز کردن چاله‌های بزرگ در پایتخت حالا حالاها ادامه داشته باشد، این را مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله قبل‌تر هم به خبرآنلاین گفته بود: «به‌نظر می‌آید از این به بعد، با توجه به وجود مسئله فرونشست به‌ویژه در مناطق جنوبی تهران، ما بیشتر با پدیده فروچاله مواجه شویم.»

فروچاله چیست؟

در این سال‌ها بارها درباره فرونشست گفته و شنیده شده است، اما شاید فروچاله کمتر مورد توجه قرار گرفته باشد، دو پدیده‌ای که ربط زیادی به یکدیگر دارند، درباره تفاوت میان این دو، زارع به خبرآنلاین می‌گوید: «فرونشست را معمولاً موقعی استفاده می‌کنیم که این اتفاق برای یک بخش بزرگی از زمین رخ می‌دهد و به چشم دیده نمی‌شود، چون فرونشست‌ها چند سانتی‌متر در سال هستند، معمولاً با چشم عادی نمی‌توان آن‌ها را دید، البته نتایج آن مانند ترک‌های ایجاد شده یا آسیبی که ممکن است به خطوط لوله‌ها بزند قابل رویت هستند، اما فروچاله کاملاً توسط آدم‌ها قابل دیدن است، مخصوصاً اگر در محیط شهری اتفاق بیفتد.

او در پاسخ به این‌که اتفاق روز جمعه هفته گذشته حوالی میدان قزوین فروچاله بود بیان می‌کند: «بله، اتفاقی که در میدان قزوین افتاد فروچاله است.»

چرا در شهر فروچاله ایجاد می‌شود؟

وقتی درباره فرونشست صحبت می‌کنیم یکی از متهم‌های همیشگی مصرف بی‌رویه آب است، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی اصطلاحاً سبب پوک یا سست شدن خاک می‌شود و همین سستی زمین را در طول یک سال چندین سانتی‌متر فرو می‌برد. درهمین‌باره فریبرز ناطق الهی، کارشناس زلزله به خبرآنلاین می‌گوید: «خاک تهران به‌دلیل روند استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی سست شده و به‌سمت فرو نشست‌های شدید سوق پیدا کرده است، پدیده‌ای که در آینده تهدید جدی برای تهران به‌خصوص از اتوبان همت به‌سمت جنوب خواهد بود. برای همین در مناطق مرکزی تهران به‌سمت جنوبِ آن به‌دلیل بافت فرسوده‌ای که دارد فرونشست وجود دارد، چراکه خاک آن سست است، توصیه می‌شود در بافت فرسوده تهران خانه‌های بلند مرتبه ساخته نشود.»

اما برای رخ دادن یک فروچاله علاوه بر سست شدن خاک به دلیل افزایش مصرف آب‌های زیرزمینی چیز دیگری هم نیاز است، یک عامل انسانی، چیزی شبیه به عملیات عمرانی که در گذشته یا در زمان حال انجام شده باشد. به این بخش از صحبت‌های مهدی زارع توجه کنید: «دلایل ایجاد فروچاله متفاوت است اما چیزی‌که در شهری مانند تهران رخ می‌دهد عملیات‌های عمرانی است که در زمان حال انجام شده یا از گذشته وجود داشته است، مانند حفر کانال یا تونل؛ این را هم باید توجه داشت که نقشه عملیات‌های عمرانی و زیرزمینی ۶۰ الی ۷۰ سال اخیر در تهران معمولاً در دسترس نیست و مثلاً کسی نمی‌داند در فلان نقطه آیا قبل‌تر کانالی رد شده و گودالی پر شده است یا نه؛ بنابراین ممکن است با عملیات عمرانی خاصی یا همین ترافیک معمولی یک نقطه فرو بریزد.»

اتفاقی که برای میدان قزوین در تهران رخ داد شبیه همین موضوع است، خاک این منطقه به دلیل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی سست شده و فرونشست دارد، درست در محلِ چاله یک سرویس بهداشتی قدیمی وجود داشته که مانند یک گودال در زیر خیابان خالی بوده است و بار ترافیکی و تردد خودروها در تمام این سال‌ها هم وجود داشته است، همه این‌ها می‌تواند از عوامل ایجاد فروچاله روز جمعه در خیابان کارگر شمالی باشد.

به‌گفته زارع: «در مناطقی که دچار فرونشست هستند انتظار ایجاد فروچاله وجود دارد، محدوده میدان قزوین و جنوب غربی تهران جزو مناطقی‌اند که در معرض فرونشست زمین‌ هستند، این منطقه بین ۴ تا ۸ سانتی‌متر در سال فرونشست دارد، مناطقی که از قبل چیزی در زمین بوده (تونل و گودالی وجود دارد یا عملیاتی انجام شده است.) با وجود فرونشست زمین آسیب‌پذیرتر هم می‌شود، بنابراین فرونشست زمین زمینه‌ساز ایجاد فروچاله‌های بیشتر خواهد شد.»

استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله درباره فروچاله‌های تهران می‌گوید: «اولین مورد معروف از این نوع نشست‌ها در سال ۱۳۷۱ در تهران و در نزدیکی میدان امام خمینی رخ داد، موقعی که داشتند مترو را می‌ساختند یک گودال بزرگی درست شد. مثلاً موقعی که در دهه ۶۰ و در مترو تهران داشتند خط تجریش به جنوب را حفر می‌کردند به تونلی برخورد کرده بودند که این تونل یک خط ارتباطی بوده میان سفارت شوروی سابق و انگلیس، که احتمالاً برای دوران جنگ جهانی یا حتی برای دوره قاجار بوده است، بنابراین از این تونل ارتباطی میان دو سفارت اطلاعاتی در دسترس نبود و هنگام حفر تونل مترو پیدا شد، برای همین است که میگویم نقشه عملیات‌های زیرزمینی در تهران وجود ندارد.»

تلطیف فجایع محیط زیستی!

کارشناسان احتمال می‌دهند طی سال‌های آینده همچنان باید منتظر وقوع این قبیل فروچاله‌ها در سطح شهر تهران بود، به‌خصوص این‌که اقدامات بنیادی برای حل آن‌ها انجام نمی‌شود.

عباس محمدی، کارشناس محیط زیست در این‌باره به خبرآنلاین می‌گوید: «چند سال قبل موقعی که مشغول ساختن مترو بودند در همین میدان منیریه یک فروچاله بزرگ ایجاد شد، اقدامی که مدیران شهری انجام دادند مشابه اقدام میدان قزوین بود فقط در محل فروچاله چند کامیون خاک ریختند، یعنی یک جورهایی تلطیف فاجعه، مدیران فجایع موجود به ویژه فجایع محیط زیستی را نرم نشان می‌دهند و می‌خواهند آن‌ها را تلطیف کنند، درهمین مورد فروچاله میدان قزوین طوری رفتار کردند که آن را به یک اتفاق موردی و کم اهمیت تبدیل کنند درصورتی که کل شهر تهران به‌خصوص مناطق مرکزی پایتخت در خطر فرونشست و سایر تبعات آن است.»

او ادامه می‌دهد: «مدیران شهری و کشوری به دنبال حل نهایی مشکلات نیستند، بلکه حل آن را به آینده موکول می‌کنند. در وضعیتی که به دلیل آسفالت‌ها آب کمی جذب زمین می‌شود سفره‌های آب زیرزمینی هم به دلیل استفاده بی رویه درحال خالی شدن هستند و این به فرونشست زمین کمک می‌کند، ده‌ها حلقه چاه عمیق در همین منطقه (منیریه، میدان قزوین) و سایر مناطق تهران کنده شده و از آن برای مصارف گوناگون مانند آبیاری پارک‌ها آب می‌کشند، هیچ آبی هم جایگزین آن نمی‌شود، درحالی‌که درباره مدیریت منابع آب و شناخت دقیق علل فرونشست‌ها هیچ اقدام جدی انجام نمی‌دهند.»