دشواری‌های ترجمه متون دینی

ایسنا/قم مترجم آثار دینی به بیان دشواری های ترجمه متون دینی پرداخت.

پنجمین نشست از سلسله نشست‌های اولین سوگواره علمی فرهنگی امام رضا(ع)، با عنوان «نسخه‌ها و ترجمه‌های کتاب عیون اخبارالرضا(ع)» با سخنرانی محمد صابری تقدمی، پژوهشگر تفسیر تطبیقی و مترجم متون دینی و حدیثی، امروز، ۲۱ مهرماه، در قم برگزار شد.

صابری تقدمی با بیان اینکه کتاب عیون، کتاب دین و دولت است و صدوق بعد از نوشتن آن را به صاحب بن عباد از رجال حکومتی آن دوره هدیه داد، اظهار کرد: بجز کتاب عیون حداقل ۵ کتاب به صاحب بن عباد هدیه شده است؛ از جمله رجال از سوی برادر شیخ صدوق، تاریخ قم، لطائف‌المعارف، تهذیب قاضی عبدالجبار و ...؛ سه اثر از این تعداد مخصوص دانشمندان قمی است و علت اهدای این آثار هم توجه صاحب بن عباد به شهر قم بوده که همین توجه سبب آبادانی قم در آن زمان شد.

وی افزود: از بین چندین کتاب از میان ۳۰۰ اثر شیخ صدوق، چند کتاب با انگیزه خاص تألیف شده است؛ کتاب «من لا یحضره الفقیه» به درخواست یکی از بزرگان نوشته شده است؛ کمال‌الدین هم انگیزه تألیف خاصی دارد؛ زیرا ۴۰ سال عمر صدوق در غیبت صغری بوده و او همت خود را برای پاسخ به شبهات در این دروه گذاشت و کمال‌الدین را نوشت. صدوق اعتقادات را هم بنا به درخواست عالمان شیعه در نیشابور نوشته است.

شیخ صدوق و مبارزه با شبهات

مترجم کتاب «روش و نگرش ابن‌تیمیه» با بیان اینکه عده‌ای از مخالفان، در زمان صدوق، جبر و تشبیه را به شیعه نسبت می‌دادند، اضافه کرد: صدوق کتاب «التوحید» را می‌نویسد تا این شبهات را رفع کند. شیخ صدوق با کاروان علم و فرهنگ همراه بوده و هر جا شبهه و شکاف می‌دید، بسان یک عالم متعهد و مبرز شبهه را از بین می‌برده است؛ مترجمان و مؤلفان امروز این مسئولیت‌پذیری را سرلوحه کار خود قرار دهند و در جایی که نیاز داریم دست به تألیف بزنند.

تقدمی صابری اظهار کرد: صدوق تا ۲۰ سالگی در قم پرورش یافته است، ولی از نظر علمی حداقل در کلام و حدیث پیوند مستحکمی با ماوراءالنهر و خراسان دارد؛ لذا گفته شده که ارتفاع علمی او در خراسان رخ داده و اثرگذاری او مورد تمجید بسیاری از بزرگان علمی آن دوره است. تأثیرات علمی صدوق در خراسان چندان مورد توجه در پژوهش‌ها نبوده و می‌طلبد که تحقیقات بیشتری در این زمینه داشته باشیم؛ صدوق بخشی از میراث روایی آن سامان را به قم منتقل کرد.

"تأثیرات علمی صدوق در خراسان چندان مورد توجه در پژوهش‌ها نبوده و می‌طلبد که تحقیقات بیشتری در این زمینه داشته باشیم؛ صدوق بخشی از میراث روایی آن سامان را به قم منتقل کرد"غیر از صدوق محدثان قمی دیگری هم داشتیم که به خراسان و نیشابور سفر کرده‌اند تا حدیث را از سرمنشأ آن دریافت کنند، ولی صدوق احادیث زیادی را در خطه خراسان از خطر نابودی نجات داد.

۲۹۶ نسخه عیون

تقدمی صابری با اشاره به نسخه‌های کتاب عیون، اظهار کرد: از این کتاب ۲۹۶ نسخه در شهرهای قم، مشهد، تهران، یزد، اردکان و خوی و ... وجود دارد؛ کهن‌ترین نسخه آن به خط نسخ معرق ابن‌حسنویه در ۵۷۶ قمری در ۳۱۰ برگ در دانشگاه تهران موجود است و البته سند احادیث آن همانند تفسیر عیاشی حذف شده است که ای کاش این اسناد بود؛ اما در کتابخانه مرکزی آستان قدس ۶۹ نسخه عیون وجود دارد که کهن‌ترین آن دوره تیموری در ۸۸۱ قمری در ۲۲۰ برگ کتابت شده است.

وی افزود: اثر دوره تیموری از لحاظ قدمت، ششمین نسخه عیون در ایران است؛ ویژگی مهم این کتاب آن است که والد شیخ بهایی(شیخ حسین بن عبدالصمد) آن را مقابله و تصحیح کرده است؛ نسخه‌های عیونی که در مشهد کتابت شده گویا کاتبان عمد داشته‌اند که این نسخ در همین شهر کتابت شود؛ در کتابخانه ملک تهران هم هفت نسخه از عیون موجود است؛ از جمله بندهایی از عیون در ۳۱۸ قمری کتابت شده است؛ ترجمه دیگری به خط نستعلیق مربوط به قرن ۱۲ در ۲۴۴ برگ؛ خطبه منقول عیون خطی عربی در ۲۵ سطر؛ عیون به خط نظام‌الدین به عربی در قرن ۱۱ هجری در ۲۴۸ برگ، نسخه خط نسخ در قرن ۱۲ هجری و شامل ۲۲۷ برگ و نسخه دیگر به خط نسخ در قرن ۱۱ در ۳۷۶ برگ از جمله نسخه‌های کتابخانه ملک محسوب می‌شوند.

دشواری ترجمه متون دینی

تقدمی صابری با اشاره به ترجمه‌های عیون اخبار الرضا(ع)، تصریح کرد: ترجمه عیون کار دشواری است؛ زیرا فرهنگواره‌ای از علوم مختلف اسلامی از فقه اکبر، اصغر، حدیث، تفسیر و تاریخ در آن است؛ مترجمی که قصد ترجمه دارد با کار دشواری روبروست؛ زیرا باید به علوم مختلف یا حداقل با مفاهیم اولیه این علوم آشنا باشد؛ مشکل دیگر ترجمه عیون روانی به زبان فارسی است؛ اگر نثر سنگین باشد موجب دلزدگی خواننده از کتاب می‌شود؛ همچنین عیون چون خیلی مورد استفاده است، ترجمه آن از حساسیت زیادی برخوردار است.

وی با بیان اینکه ترجمه‌های غفاری و مستفید اصحّ ترجمه‌ها همراه با شرح است که خیلی خوب نوشته شده است، ولی نثر آن برای نسل جوان سنگین است، افزود: ترجمه آخر این اثر (عیون)، چشمه حکمت رضوی است که ترجمه بسیار خوبی محسوب می‌شود و نثر روانی دارد، ولی خالی از اشکال نیست؛ مثلاً در ۲۰ صفحه ابتدایی اصطلاحی در مورد مادر حضرت رضا(ع) آمده با عنوان «جاریة مولّده» که وی آن را درست ترجمه نکرده و اشتباه فهمیده است. در حالی که این اصطلاح به معنای کنیزی است که در میان اعراب به دنیا آمده و در میان آنها پرورش یافته است. مشکل دیگر این ترجمه هم عدم تطابق صفحه فارسی آن با عربی است.

همچنین تقطیع حدیث در این اثر باعث اشتباهات زیادی شده است.

نویسنده «دانشنامه کربلا و در آستان عاشورا»، اظهار کرد: ترجمه منتخب عیون از سوی استاد شیخی در بنیاد پژوهش‌های آستان قدس در دست اقدام است که ترجمه بسیار خوبی است؛ اَقدَم ترجمه‌ها هم، ترجمه تحت‌اللفظی عیون در سال ۱۰۷۵ در مشهد است؛ ترجمه دیگر عیون در قرن ۱۳ نوشته شده همچنین، ترجمه بسطامی، اسدالله امامی، آقانجفی و علامه مجلسی از دیگر ترجمه‌ها محسوب می‌شود که علامه که بخش‌هایی از کتاب را ترجمه کرده است.

ادبیات مغلق؛ ایراد بسیاری از ترجمه‌های کتب دینی

این پژوهشگر افزود: شرحی فارسی هم بر عیون به نام «زلال العیون» در بنیاد پژوهش‌های آستان قدس نوشته شده که نکات بدیعی دارد و ادبیات آن روان و قابل استفاده است. همچنین کتابی در قرن هفتم از محمدبن حسین رازی با عنوان «نزهة الکرام و بستان العوام»، نوشته شده که بخش امام رضای این کتاب، ترجمه متن عیون به فارسی است.

عضو گروه حدیث‌پژوهی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی با بیان اینکه آشنایی با زبان حدیث برای ترجمه متون حدیثی لازم است، اظهار کرد: اشکال بسیاری از ترجمه‌های فارسی آثار دینی از جمله ترجمه‌های نهج‌البلاغه این است که ادبیات آن سخت و مغلق است.

انتهای پیام