مبارزه با عقل در اعتقادیه‌های اصحاب حدیث در قرن سوم و چهارم

این آثار و از جمله همین کتاب، منبع مهمی برای شناخت تاریخ تفکر و اندیشه میان مسلمانان است، منابعی که دست کم میان ما، کمتر به آنها توجه شده است. نویسنده، پیش از این، گزارشی از صریح السنه طبری، و برخی دیگر از این اعتقادیه ها نوشته است. یک جنبه مهم آنها، مبارزه با عقل گرایی برای حفظ باورهای دینی است، امری که در تمام ادیان، امری شناخته شده و مسیری رفته شده است.

کتاب شرح اصول اعتقاد السنة و الجماعة، از ابوالقاسم هبة الله بن حسن بن منصور طبری لالکائی (م ۴۱۸)  یکی از مهم ترین آثاری است که در اواخر قرن چهارم در باره باورهای رایج اهل حدیث نوشته شده و از نظر وسعت نصوصی که در آن آمده و اشاراتی که به افکار و باورهای مذاهب مخالف خود دارد، اثری مهم و دایرة المعارفی به شمار می آید. این کتاب، محبوبیت زیادی نزد اهل حدیث و وهابی ها دارد و از سال ۱۴۱۵ تا ۱۴۲۲ ق، هفت بار در چهار مجلد منتشر شده و طبعا بعد از آن هم باز انتشار یافته است. فایل کامل آن را می توان از المکتبة الوقفیه برداشت.

مجلد اول این کتاب، نگاهی به کلیات باورهای اصحاب حدیث است، و باقی مجلدات، به نوعی شرح معتقدات آنها با کاوش در احادیث و آثار و اقوال صحابه، تابعین و عالمان مرجع در این تفکر تا نزدیکی زمان خود لالکائی.

"این آثار و از جمله همین کتاب، منبع مهمی برای شناخت تاریخ تفکر و اندیشه میان مسلمانان است، منابعی که دست کم میان ما، کمتر به آنها توجه شده است"آنچه ذیلا می آید گزارشی از مجلد اول این کتاب است که روی روش معرفتی اصحاب حدیث و نیز کلیات اعتقادات آنان به اجمال تمرکز دارد.

لالکائی در آغاز می گوید که منابع باورهای درست چند چیز است: قرآن، حدیث رسول، اقوال صحابه، و سپس آنچه که سلف صالح بر آن اتفاق کرده اند. اصل هم در این است که باید از بدعت دور کرد. سپس شرحی در باره اصول مورد اتفاق میان سلف صالح بیان کرده، و در اولین مرحله، تاکید می کند که شخص باید از آنچه که به ذهنش می رسد، یعنی «رأی» پرهیز کند. این اشاره به لزوم پرهیز از نفوذ عقل گرایی در اصولی است که از سلف رسیده است. می بایست از «شبهات رکیکه» پرهیز کرده و از «تأویلات بعیده» خودداری نمود.

در اینجا، اشاره خاص او به رهبران معتزله است و از کسانی چون نظام، علاف، جبائی و فرزندش که از معاصرین او هم بوده اند، یاد کرده است.

او آنان را کسانی می داند که قرآن را درک نمی کنند و از خود آرائی را مطرح کرده اند. (۱/۱۲).

او می گوید که معتزله، اهل سنت و جماعت را حشوی مذهب نامیده و مقلّده می شمارند. به گفته او، مذاهب و آرای خود آنها حشو و بی ریشه در دین و قرآن، و برساخته ی خود آنهاست. او همچنین از این که معتزله، اهل سنت و جماعت را مجبره می نامند، اظهار نارضایتی کرده و آنها را مصداق کسانی می داند که در زمین فساد می کنند. (۱/۱۴)

بدعت از کجا و کی در دین آغاز شد؟ این بحثی است که لالکائی در مقدمه کتاب خود مطرح کرده و می گوید، در عهد صحابه اول، از نظر معتقدات، همه متحد بودند تا آن که در ایام المروانیه بحث «قدر» مطرح شد.

"نویسنده، پیش از این، گزارشی از صریح السنه طبری، و برخی دیگر از این اعتقادیه ها نوشته است"او می گوید در این زمینه از عبدالله بن عمر و ابن عباس و دیگران اقوالی رسیده که نشان می دهد از این زمان، این مسأله مطرح شده است. بنابر این از نظر او بحث از «قدر» که برای معتزله و در نقد آنها مهم است، از این وقت درست شده است. این نظر اوست.

شاید اشاره ضمنی لازم باشدکه بدانیم، لالکائی در زمانی این کتاب را نوشته است که معتزله و علم کلام، یک خطر مهم بوده اند و او از همان آغاز، به جای آن که مثل نسل قدیم ترش، از جهمیه و دیگران یاد کند، از خطر معتزله یاد کرده است.

لالکائی می گوید، روزگار گذشت و این جریان، یعنی بدعت ادامه یافت. آنها قوی تر شدند و مخالفان خود را به عنوان آد م های گمراه و جاهل نامیدند. کسانی هم که سنت شناس نبودند، به آنها پیوستند.

آنها به مناظره می پرداختند و چیزی بدتر از شکل گیری «مناظرة المبتدعه» نبود. آنها سلف را کنار گذاشتند، و نظرات خود را مطرح کردند. بحث های زیادی مطرح شد. لالکائی جوری این فضا را ترسیم می کند که گویی در یک مقطع تاریخی، اهل حدیث کاملا از بین رفته بودند و جهان اسلام، جولانگاه به قول او مبتدعه شده بود. این به حدی است که مصحح کتاب در پاورقی نظر او را برای این که از دوره ای یاد می کندکه مثلا متدینین از بین رفته بودند را رد می کند (۱/۱۹).

لالکائی می گوید، و اما در این میان، عده ای به سیره سلف تسک کردند، و دنبال قرآن و سنت رسول رفتند.

"این کتاب، محبوبیت زیادی نزد اهل حدیث و وهابی ها دارد و از سال ۱۴۱۵ تا ۱۴۲۲ ق، هفت بار در چهار مجلد منتشر شده و طبعا بعد از آن هم باز انتشار یافته است"آنها از هوی و بدعت پرهیز کرده، و تاکید بر اصل «پیروی و اقتداء» کردند. اصل برای آن تقلید از سلف و کنار گذاشتن، آراء و افکار خودشان بود. در اینجا، چندین آیه در باره لزوما اتباع از رسول را آورده، آیاتی که می گوید در وقت منازعه، باید قول خدا و رسول را قبول کنند. بعد هم چندین حدیث آورده تا اصل «اتباع و اقتداء» را ثابت کند. (۱/۲۱ ـ ۲۲).

لالکائی می گوید، برای کسانی که پیروی از قرآن و حدیث و کردند، هیچ نامی بهتر از «اصحاب الحدیث» نیست، نسل اول، عقایدشان را مستقیم از صحابه گرفتند، بعدی ها از راویان عادل، مطالب و نظرات را گرفته اند و به آن تمسک کردند.

به نظر وی، اصحاب الحدیث، بر همه امت افضل هستند، چون کارشان حفظ شریعت و سنت است. باقی افراد بدعتگزاند. در واقع، به گفته لالکائی، اصحاب حدیث، نزدیک ترین گروه از مسلمانان به رسول خدا هستند. وی سپس دنبال کلمه حدیث در قرآن می گردد، و آیه «احسن الحدیث» را در باره همین گروه می داند! (۱/۲۴). به این ترتیب، نام اصحاب حدیث را هم برگرفته از قرآن و احادیث می داند.

"سپس شرحی در باره اصول مورد اتفاق میان سلف صالح بیان کرده، و در اولین مرحله، تاکید می کند که شخص باید از آنچه که به ذهنش می رسد، یعنی «رأی» پرهیز کند"اینجا، بیشتر عبارت پردازی می کند تا تعهد به سنت را در این گروه ریشه دار بداند. حتی از آیه «لن تجد لسنة الله تبدیلا» یا تحویلا را هم برای محکم کردن جایگاه «سنت» و«اهل سنت» استفاده می کند. یعنی از سنت در این آیه هم به نفع اصحاب حدیث و اهل سنت، بهره برداری می کند.

لالکائی در بزرگ نمودن اهل سنت، به عنوان «سواد اعظم» و «جمهور اضخم» که علم و حکمت در آنها موج می زند، داد سخن داده و آنان را اهل جماعات و مساجد و مناسک و اعیاد و حج و جهاد می داند. کسانی که مرزهای اسلام را نگاه داشته اند، و در عبادات و ازکار و ادعیه همان سنن رسول را حفظ کرده اند. (۱/۲۵).

در هر زمانی، گروهی هم به عنوان راهبر این جماعت بوده اند که «اعتقاد اهل الحدیث» را حفظ کرده اند، و آن را بر محور کتاب الله و سنن رسول و آثار صحابه، دنبال کرده اند. طبعا اشاره اش به خودش است، چنان که دنباله آن به صراحت از جهد و تلاش خود در حفظ اعتقاد اهل السنه، یاد می کند که نمونه اش هم، همین کتاب است (۱/۲۶).

لالکائی می گوید که در روزگار او «علوم الحدیثه» پدید آمده، و «اصول القدیمه» فراموش شده است، اصولی که شریعت بر پایه آن شکل گرفته است. تصمیم او این است که این اصول قدیمه را زنده کند. این اصطلاح سازی های او جالب هستند.

وی می گوید، برای نوشتن این کار به مطالعه آثار و متون ائمه ماضین پرداخته، مذاهب آنان را شناخته، و به نقل آراء و ادله آنان پرداخته است. در باره هر مسالهف اول گفته است که چطور اختلاف در این بحث آغاز شده، چه کسانی این اختلاف نظر را شروع کرده اند و سپس بر درستی نظرات «اهل سنت و جماعت» در آن باب با کمک آیات و اخبار و آثار استدلال کرده است.

"او همچنین از این که معتزله، اهل سنت و جماعت را مجبره می نامند، اظهار نارضایتی کرده و آنها را مصداق کسانی می داند که در زمین فساد می کنند"در پایان مقدمه، باز هم به عنوان سپاس از کسانی که در طول قرون دین و ایمان مردم را حفظ کرده اند، باز تلویحا بلکه تصریحا، از خود ستایش می کند (۱/۲۶ ـ ۲۷).

آغازین بخش کتاب، در باره صحابه ای است که آراء آنها در مقام امام اهل سنت، اهمیت دارد. فهرستی بلند بالا از چهار خلیفه اول، عشره مبشره، و شماری از راویان معروف از میان صحابه مثل ابوالدراء و ابوموسی شاشعری و ابوسعید خدری و جابر انصاری و بسیاری دیگر بدست می دهد. فهرست بعدی از تابعین مدینه است و نام کعب الاحبار هم میان آنها دیده می شود (۱/۳۲). پس از آن طبقات دیگر تابعین را هم بر آن افزوده است. اینها کسانی هستند که از آراءشان که از آنها تعبیر به «آثار» می شود برای بیان عقاید اهل سنت به طور مشروع می شود استفاده کرد.

بعد از تابعین مدینه، نوبت تابعین مکه و سپس شهرهای دیگر است. شام بر کوفه مقدم است، و این هم خود بی مفهوم نیست. سپس به سراغ شهرهای دیگر و حتی کوچک هم رفته و فهرستی از عالمان آنها که در زمره اهل حدیث هستند را آورده است. آخرین مورد یکی دو نفر از علمای طبرستان. (۱/۳۷ ـ ۴۰).

"(۱/۱۴)بدعت از کجا و کی در دین آغاز شد؟ این بحثی است که لالکائی در مقدمه کتاب خود مطرح کرده و می گوید، در عهد صحابه اول، از نظر معتقدات، همه متحد بودند تا آن که در ایام المروانیه بحث «قدر» مطرح شد"انتخاب این افراد، از بین علمای شهرها صورت می گیرد، و این دقیقا برای جدا کردن آنان از افرادی است که توصیه به عدم پیروی از آنها می شود. مثلا مالک بن انس در مدینه، یا اوزاعی در شام، و به همین ترتیب در شهرهای دیگر. درواقع، نوعی مرجعیت دینی در میان اهل حدیث وجود داشت تا افراد سراغ دیگران نروند: امامان مردم چهار نفر در چهار شهرند: سفیان در کوفه، مالک در حجاز، اوزاعی در شام و حماد بن زید در بصره (۱/۶۳).

لالکائی کتابش را در حوالی سال ۴۰۰ هجری نوشته، دورانی که اهل سنت، هم تعدیلاتی در خود داشته و هم از دایره وسیع تری از اشخاص و آراء آنها برای تبیین مرام و مذهب خود می توانسته استفاده کند. از شکل گیری اهل حدیث از نیمه اول قرن سوم تا اواخر قرن چهارم، زمانی طولانی برای اعمال برخی از تغییرات در باورهای اهل حدیث در بغداد است.

نخستین فصل او، روایات رسول (ص) در باره «حفظ  سنت»  و احیای آنهاست. احادیثی که دعوت به حفظ سنت می کند.

خاطرمان باشد که از روز اول پس از رحلت رسول، هیچ کس سنت را گردآوری نکرد، و حتی خلیفه دوم، دستور به سوزاندن جزواتی زد که احادیثی در آنها نوشته شده بود، و تازه از سال صد هجری، دستور حفظ سنت از سوی حکومت صادر شد. با این حال، در این بخش،  دهها حدیث در باره حفظ سنت از قول رسول (ص) نقل شده است، احادیثی که پشتوانه اصلی نگاه «اصحاب الحدیث» است. (۱/۵۰ به بعد). احادیثی از قبیل: من سنّ سنة حسنة کان له اجرها، لزوم دعوت به هدایت و پرهیز از دعوت به ضلالت از قول رسول (ص)، من احیا سنتی کان معی فی الجنة،  و مانند اینها. معلوم نیست چرا نسل صحابه و تابعین اول، به این احادیث توجه نکرده اند.

"او می گوید در این زمینه از عبدالله بن عمر و ابن عباس و دیگران اقوالی رسیده که نشان می دهد از این زمان، این مسأله مطرح شده است"آیا این احادیث درست است؟ برخی از این احادیث، به قدری روشن، ضد بدعت است که انگار وسط فضای قرن دوم مطرح شده است: در روایتی از شیطان بدگویی شده که کارش این است که «لیحدث البدعة فی مشرق و مغرب …». (۱/۵۵). یا روایتی شبیه این: الاقتصاد فی السنة خیر من الاجتهاد فی الفتنة. به دنبال آن آثاری از صحابه، در باره لزوم متابعت از حدیث و فاصله گرفتن با بدعت ارائه می شود. کسانی مثل حسن بصری، زهری، سفیان الثوری، ایوب سختیانی و دیگران.

یوسف بن اسباط می گفت: پدرم قدَری بود و دایی هایم رافضی، خداوند من را به واسطه سفیان ثوری نجات داد (۱/۶۰).

در اینجا، تعداد قابل توجهی از جملات ایوب سختیانی آمده که گویی به منبعی در این باره دسترسی داشته است. این نقل جالب است: عمار بن زریق، سلمان بن قرم ضبی، جعفر بن زیاد احمر و سفیان ثوری، چهار نفری در پی «حدیث» بودند، و همه تشیع می ورزیدند. سفیان به بصره رفت و ایوب سختیانی را دید، «فترک التشیع» آن وقت تشیع را رها کرد (۱/۶۳). نقلهایی هم نشان می دهد که در برخی از دوره ها، اهل سنت اندک بوده اند. روایت معروف «انهم غرباء» که برگرفته از حدیث الاسلام بدأ غریبا کما سیعود غریبا، احتمال می رود اشاره به این وضع باشد.

"بنابر این از نظر او بحث از «قدر» که برای معتزله و در نقد آنها مهم است، از این وقت درست شده است"از سفیان نقل شده است که اگر مردی را در مشرق یا مغرب دیدی که «صاحب سنت» است، سلامش برسان که «ما اقلّ اهل السنة و الجماعة»؛ اینها خیلی کم هستند! (۱/۶۴). از ابوبکر بن عیاش رد باره «سنی» واقعی سوال می شود و او می گوید کسی است که نسبت به «اهواء» هیچ تعصب [موافقی] ندارد  (۱/۶۵).

باب بعدی، در باره آیاتی از قرآن است که به متابعت از سنت تفسیر شده است.  مثلا روایتی از ابن عباس که گفته آیه «لکل جعلنا منکم شرعة و منهاجا» مقصودش همان «سنت» است. (۱/۶۹).تعابیر کلی در قرآن هست که امکان این جور تفسیرها را می دهد، این که مثلا آیه «انی لغفار لمن تاب و آمن و عمل صالحا ثم اهتدی» یعنی «لزوم السنة و الجماعة»! (۱/۷۱). یا مثلا آیه «یوم تبیض وجوه و تسود وجوه» اشاره به سفید شدن صورت اهل سنت در قیامت است! گویی تلاش برای ساختن مذهب، با استفاده از هر نوع تطبیقی، حق طبیعی برای همه این گروه های مذهبی بوده است.

باب بعدی، باز روایاتی منسوب به رسول، در تحریک بر پیروی سنت، آن هم بر اساس اقوال صحابه و تابعین و علمای پسین تابع آنهاست، روایاتی که خلفا را «خلفای راشدین مهدیین» نامیده، و مشروعیت پیروی از آنها را درست کرده است (۱/۷۴).

روایتی در این زمینه، مثل یک دستور العمل کاملی است که گویی برای مشکلاتی که اصحاب حدیث در قرن دوم و سوم داشته اند، گفته شده است…. علیکم بسنتی و سنة الخلفاء الراشدین المهدیین و… ایاکم و محدثات الامور.. و اوائل آن که اطاعات امرا شده است.

و اما شگفت آن که در این میانه، یک روایت هم هست که ضد حدیث گرایی و یادآور مرحله ای از سوزاندن احادیث در سالهای نخست پس از رحلت رسول (ص) است:  قال عبدالله! گفته است: بهترین هدایت، هدایت محمد است و بهترین کلام، کلام خداست. شما بعدها کارهای «محدث» و نو دارید، و برای شما ایجاد می کنند، و «کل محدث ضلالة و کل ضلالة فی النار». بعد برای او ـ یعنی همین عبدالله ـ صحیفه ای می آورند که در آن حدیث است.

"لالکائی جوری این فضا را ترسیم می کند که گویی در یک مقطع تاریخی، اهل حدیث کاملا از بین رفته بودند و جهان اسلام، جولانگاه به قول او مبتدعه شده بود"او دستور داد آن را محو کردند و شستند و آتش زدند و گفت: اهل کتاب، این چنین [با این قبیل کتابهای اضافه بر قرآن] هلاک شدند که کتاب خدا را پشت گوش انداختند… (۱/۷۷). به نظر می رسد این مدل، رفتار اوله است که به چشم عبرت به کار اهل کتاب که کتاب الله رها کرده سراغ احادیث رفتند، احادیث را دور ریخته و حتی سوزاندند؛ اما محتمل است که اینجا، نویسنده، تلقی دیگری از این نقل مثلا به عنوان مقابله با حدیث دروغ کرده است در حالی که واضح است که مربوط به همان رفتار اولیه با حدیث است.

در ادامه، روایتی هم که مشهور به حدیث ثقلین است نیز آمده، روایتی که علاوه بر کتاب خدا با تعبیر «و اهل بیتی اذکرکم الله فی اهل بیتی» است، و مسلم روایت کرده و نویسنده هم به نقل از همو آورده است. در این روایت، دو رکن دین، کتاب الله و اهل بیت است. (۱/۷۹). در روایت بعدی به جای اهل بیتی «کتاب الله وسنتی» آمده است.

نمونه اهل بیتی باز هم دارد (۱/۸۱). متاسفانه هیچ توضیحی دنباله این احادیث نمی دهد که چگونه میان این تعابیر، جمع می کرده یا کدام یک را قبول ودیگری را رد می کرده است.

در اداهم نقلهای کوتاه و بلندی از تابعین و عالمان سنی بعدی، در باره مبارزه با بدعت، نقش «اصاغر» در بدعت گرایی، و این که اینها برابر «اکابر» ایستاده اند، و ترساندن مردم از متابعت اهل بدعت، ارائه می شود. یک بدعت گزار از دجال بدتر است. (۱/۸۶). یک نقل بلند و چند پهلو از ابن مسعود آمده، اماتعبیر تازه آن این است که «علیکم بالعتیق» اینجا گویی جای سنت در مقابل بدعت بکار رفته است (۱/۸۷).

"در اینجا، چندین آیه در باره لزوما اتباع از رسول را آورده، آیاتی که می گوید در وقت منازعه، باید قول خدا و رسول را قبول کنند"جمله «الاقتصاد فی السنة خیر من اجتهاد فی بدعة» بسنده کردن به سنت بهتر از اجتهاد در فضای بدعت است را به چندین نفر نسبت داده اند (۱/۸۸). در میان این آثار، از کارهای مبتدعین و فضاهای آنها، به عنوان فتنه هم یاد شده است. گاهی هم جملاتی، گویی علیه تکثر گرایی دینی است، مثلا این نصیحت که از قول حذیفه به ابومسعود انصاری گفته شده است که «ایاک و التلون فی دین الله فان دین الله واحد». (۱/۹۰). نسبت های شگفت هم به این افراد داده می شد و آن که اینها، اساسا افرادبی دینی هستند و اگر حیا نمی کردند، نماز هم نمی خواندند.

(۱/۹۱). در واقع، آنها انگیزه اصلی از طرح این مباحث را بی دینی می دانستند، نه تفاوت ناشی از بحث و نظر.

تأکید بر مفهوم جماعت

باب بعدی، روایاتی منسوب به رسول (ص) در تحریک بر «اتباع الجماعه و السواد الاعظم» و پرهیز از «مفارقة الجماعه» است. تا پیش از این در پی اثبات لزوم پیروی از سنت بود، اکنون روی مفهوم «جماعت» که سیاسی ـ اجتماعی است تأکید دارد. مستقیم از رسول (ص) نقل می کند که «من خرج عن  الطاعة و فارق الجماعة مات میتة جاهلیة». این اصل، برای جلوگیری علیه شورشهای نظامی علیه حکومت و در دایره ای وسیع تر جلوگیری از جنگهای داخلی است.

"در واقع، به گفته لالکائی، اصحاب حدیث، نزدیک ترین گروه از مسلمانان به رسول خدا هستند"اوائل کاملا سیاسی بود و در کربلا هم بارها علیه امام حسین بکار رفت، کم کم رکن مذهب شد. روایتی دیگر نقل شده که هر کسی که خواست بین امت تفرقه بیندازد، او را بکشید (۱/۹۸).

روایتی به نقل از داود بن ابی سلیک آمده است که ابوغالب گفت، من زمان عبدالملک در دمشق بودم، سرهای خوارج را آوردند، و روی اعواد نصب کردند. آمدم ببینم. ابوامامه آمد و گفت: کلاب النار. سه بار این را تکرار کرد.

این ابوامامه، صحابی است و دنباله حدیث توضیحاتی می دهد که معنایش دفاع از سواد اعظم به عنوان حکومت و محکوم کردن کسانی است که جماعت را بر هم می زنند (۱/۱۰۲ ـ ۱۰۳). در همین حدیث گفته می شود که سنت های این امت، مثل اتفاقاتی است که در باره اختلاف فرقه ها در میان بنی اسرائیل افتاده است. در روایت بعدی، در باره آوردن سرهای خوارج که ۱۵۰ سر بوده، و کنار مسجد نصب شده، توضیحاتی آمده است. آنجا ابوامامه می گوید از رسول شنیده است: تفرقت بنی اسرائیل علی احدی و سبعین، و امتی تزید علیها، کلها فی النار الا السواد الاعظم (۱/۱۰۴).

عنوان جماعت و سواد اعظم، معنایی نزدیک به هم دارند. از مالک بن انس هم نقل شده است که «علیکم بالسواد الاعظم».

"وی سپس دنبال کلمه حدیث در قرآن می گردد، و آیه «احسن الحدیث» را در باره همین گروه می داند! (۱/۲۴)"پشتوانه این جماعت، از نظر دینی، نقلی دیگر است که «الا یجتمع امتی علی الضلالة» و حتی این که «یدالله مع الجماعة»، و این که «انّ الشیطان مع الواحد»، (۱/۱۰۶). یعنی یک سلسله ای از روایات وتعابیر برای استوار کردن پایه های مشروعیت جماعت و در جهت مقابل با شورش و اعتراض و جدا شدن از مسیر سواد اعظم، کنار هم قرار می گیرد.

روایتی دیگر، جمعیت را به گله گوسفندی هم تشبیه می کند که وقتی یکی جدا شود، گرگ او را می درد  بعد از آن هم «آثار» یعنی اقوال صحابه و تابعین در این باره می آید.

البته در میانه نقلها، گاهی آثار و حکایاتی هم هست که برخلاف این مشی است. در نقلی ابن مسعود که ساز ناسازگاری او را با عثمان هم می دانیم، نقل شده که وقتی از تاخیر انداختن وقت نماز توسط امرا  سوال شد، گفت: در خانه بخوانید. عمرو بن میمون به ابن مسعود گفت، جماعت چه می شود؟ گفت: یاعمرو بن میمون،  ان جمهور الجماعة هی التی تفارق الجماعة. این «جمهور جماعت» هستند که با تاخیر وقت نماز، از جماعت مفارقت کرده اند.

«انّما الجماعة ما وافق طاعة الله و ان کنت وحدک». جماعت اطاعت از خداست، حتی اگر تو تنها باشی. (۱/۱۰۸ ـ ۱۰۹). این اگر مبنا باشد، خیلی از مسائل عوض خواهد شد.

در تبلیغات حکومتی از سوی امویان، از این آموزه یعنی تأکید بر جماعت، استفاده می شده است. نقل حدیثی که بنیادی و توجیهی دینی ـ الهی برای آن ارائه می دهد.

"حتی از آیه «لن تجد لسنة الله تبدیلا» یا تحویلا را هم برای محکم کردن جایگاه «سنت» و«اهل سنت» استفاده می کند"معاویه در خطبه این حدیث را نقل می کند که «لاتزال من امتی امة قائمة بامر الله لایضرهم خلاف من خالفهم و لا من خذلهم حتی یأتی امر الله علی ذلک»، همیشه ـ به عنوان یک سنت ـ گرهی از امت من، قائم به امر الله هستند، و از هیچ خلافی نمی هراسند، و این هست تا خدا خودش کاری بکند». ترکیبی از نوع حرکت جبری الهی برای حفظ دین. همان جا کسی از معاذ بن جبل نقل می کند که گفته این گروه که کارشان حفظ دین خداست، در «شام» خواهند بود. و معاویه هم می گوید: این مطلب که این گروه در شام است را مالک السکسکی می گوید از معاذ بن جبل شنیده است (۱/۱۱۰). یعنی پایه ماجرا را محکم می کند.

همین روایت از مغیره هم که در همین چارچوبِ سیاست های معاویه ای عمل می کرد، نقل شده است.

در این روایت گفته می شود، همیشه گروهی پیروزی شده و بر دیگران غلبه می کنند تا امر خدا برسد. (۱/۱۱۰). این به شرایط پس از سال ۴۱ اشاره دارد که معاویه همه مخالفان را قلع و قمع کرده و مصداق «لایزال اناس من امتی ظاهرین علی الناس» شد.

پرهیز از بدعت و هوی

باب بعدی، در باره اخبار و آثاری است که از «مناظرة اهل البدع» پرهیز می دهد. این که نباید به مطالب آنها گوش داد، و می بایست از «آراء الخبیثة» آنان فاصله گرفت. (۱/۱۱۴).

"کسانی که مرزهای اسلام را نگاه داشته اند، و در عبادات و ازکار و ادعیه همان سنن رسول را حفظ کرده اند" نخستین روایت، باز مقایسه بنی اسرائیل و این امت است، این که علت نابودی امت های پیشین «کثرت سوال» و اختلاف در باره انبیاء یعنی آموزه های آنها بوده است. تعبیر قرآنی «من یجادل فی الله بغیر علم» به عنوان آیت قرآنی مورد استناد این بحث که جدل و مراء در دین و باورهای دینی نادرست است، قرار گرفته است. عده ای هم کنار خانه پیامبر با یکدیگر بحث می کردند، حضرت آمدند و فرمودند که «انّما هلکت الامم قبلکم فی مثل هذا». همین بحث ها، امت های قبلی را هلاک کرده است. (۱/۱۱۵).

از ابوهریره هم نقل شده که رسول «قیل و قال و کثرت سوال» را نهی فرمود.

مورد خاص نهی از بحث، همین گفتگوهای دینی یا «کلام» علمی است که متکلمین درست کرده بودند. محور اصلی نهی هم «اهل قدر» یا همان معتزله اند. در این باره روایت صریح هم نقل می کنند که رسول فرمود! «لاتجالسوا اهل القدر». عایشه از قول رسول، آنها را کسانی دانسته بود که دنبال «متشابهات» قرآنی هستند. (۱/۱۱۸).

"در هر زمانی، گروهی هم به عنوان راهبر این جماعت بوده اند که «اعتقاد اهل الحدیث» را حفظ کرده اند، و آن را بر محور کتاب الله و سنن رسول و آثار صحابه، دنبال کرده اند"مصداق روشن این سوالات بد، این است که کسی بگوید، خوب خدا همه چیز را خلق کرد، حالا خدا را چه چیز خلق کرده است؟ (۱/۱۱۲۰). این قبیل توصیه ها که با اهل بدع نباشید، بعدها به کسانی چون ابن مسعود هم که زود درگذشته و شاید اصلا این مباحث را ندیده بود، نسبت داده می شد (۱/۱۲۱) و لابد مردم راحت تر نصایح مشفقانه منسوب به او را می پذیرفتند.

تکیه اصلی در تمام این امور روی مفهوم «بدعت» است که برابر «سنت» قرار دارد. یعنی این دوگانه، نقش همه چیز را مشخص کرده و لشکرکشی موافق و مخالف در اطراف آنهاست. البته شیطان همیشه در کنار «بدعت» ایستاده و مردم را به «عبادة الاوثان» دعوت می کند. (۱/۱۲۱ ـ ۱۲۲).

از قول عبدالله بن مسعود می گوید، روزگاری این بحث ها فراوان خواهد شد، و اگر کسی آن را درک کرد، از آنان بگریزد. نشانه آن هم بالا گرفتن «شبهات» است، امری که نباید به دیگران اجازه طرح سوال داد تا شبهه پدید آید (۱/۱۲۳). جالب است که روایتی هم از موسی بن جعفر بن محمد (ع) به نقل از امام علی آمده است: روزگاری خواهد رسید که مردم به مجادله با شما برخواهند خواست. آنها را با بیان سنت بحث کنید که اصحاب سنن، اعلم به کتاب الله هستند. (۱/۱۲۳).

"این اصطلاح سازی های او جالب هستند.وی می گوید، برای نوشتن این کار به مطالعه آثار و متون ائمه ماضین پرداخته، مذاهب آنان را شناخته، و به نقل آراء و ادله آنان پرداخته است"می دانیم که امام علی، در برخورد با خوارج، به ابن عباس فرمودند که با قرآن با آنها بحث نکنید، بلکه با سنت بحث کنید. اشاره ایشان این بود که مثلا در باره حکمیت رجال در دین، به کار رسول (ص) در حکم قرار دادن سعد بن معاذ در ماجرای بنی قریظه تمسک شود.

در ادامه، باز انواع و اقسام نقلها و روایات و اظهار نظرهای صحابه در باره مسائل مختلف، در جهت دوری گزیدن از بحث بویژه در باره موضوعاتی مانند «قدر» «صحابه» و برخی دیگر از مسائل اختلاف انگیز آمده است. اغلب اینها به امام علی، ابن عباس، ابن مسعود، عایشه، عمر و دیگران نسبت داده می شود، مراجعی که سخن آنان، می تواند مردم را قانع کند.

برخی از تعابیر و اصطلاحاتی که ساخته و استفاده می شود اینهایند: «اختلاف»، «الفُرقه»، «عداوت و بغضاء»، «خصومات»، «شبهات»، «جدل» «مراء»، «اهواء» (در باره اهواء بنگرید: ۱/۱۳۰ـ ۱۳۳). از جعفر بن محمد هم نقل کرده است که «ایاکم و الخصومات، فانها تشغل القلب و تورث النفاق» (۱/۱۲۹). اتفاقا همین جمله را از احنف بن قیس و برخی دیگر هم نقل کرده، و بیشتر یک ضرب المثل عربی باید باشد و اشاره به حالت مخاصمه جویانه اخلاقی و طایفه ای است.

شاید به تدریج، در ذهنها، شامل بحث خصومات دینی هم شده است. یک قاضی، شخصی را به دلیل این که مشکل بطن و فرج ندارد، اما خصومات دینی را ترویج می کند، شهادتش را قبول نکرد. (۱/۱۳۰).

لالکائی نام شمار زیادی از این قبیل مراجع دینی را آورده و این که توصیه همه این بود: یأمرونی فی الجماعة و ینهونی عن اصحاب الاهواء (۱/۱۳۳).

یک رابطه خاصی میان «بدعت گرایی» و «حلال شمردن سیف» بوده (۱/۱۳۴) و این بسا اشاره به دیدگاه های مختلف اهل حدیث، در باره تجویز شورش مسلحانه علیه حکام است.

مدل دین «پیره زنان» یا «کودکان» در این نگاه، به عنوان یک مدل قابل قبول مطرح می شد. حتی شخصی مانند عمر بن عبدالعزیز هم گفته بود «علیک بدین الصبی»، و این را برای جلوگیری از پیشرفت «اهواء» گفت. (۱/۱۳۵).

"فهرستی بلند بالا از چهار خلیفه اول، عشره مبشره، و شماری از راویان معروف از میان صحابه مثل ابوالدراء و ابوموسی شاشعری و ابوسعید خدری و جابر انصاری و بسیاری دیگر بدست می دهد"عمر بن عبدالعزیز، بحث های کلامی را نوعی «تأسیس الضلاله» می دانست (۱/۱۳۵). پرهیز دادن از صاحب بدعت، البته ویژه اهل حدیث نیست، در واقع، هر کسی، هر مذهبی داشت، یاران را از رفتن سراغ دیگران منع می کرد، و یکی از اصولش این بود که خود را صاحب سنت، و مخالفانش را صاحب بدعت بداند. بنابر این، در اینجا، هم از قول بسیاری، پرهیز دادن از اصحاب بدعت طی صفحات طولانی نقل شده است. (۱/۱۳۴ ـ ۱۴۲).

اساس دینداری هم در میان عامه مردم، می تواند بر پایه رعایت همین شرط باشد که مبادا آنان راه خارج شدن از باورها را بیابند، و لازمه آن این است که از بدعت دوری کنند.

کلمه زندقه، از دوران منصور و مهدی عباسی وارد ادبیات مذهبی جاری شد، گرچه ریشه های آن در فرهنگ دینی زرتشتی بود. در اینجا هم، دین شناسی از راه علم کلام، زندقه گری تعریف شده است (۱/۱۴۷).

مالک بن انس می گوید «اهل بلدنا» یعنی مکتب مدینه، از کلام و گفتگو در باره خدا و جز آن که فایده عملی نداشته باشد، نهی می کردند (۱/۱۴۸ ـ ۱۴۹). جالب است که جنبش اهل حدیث، از شعر هم برای ترویج خود استفاده نی کردند، چنان که شاعری، ابیاتی در مجلس ابوزرعه دمشقی خواند که «لاتعدلن عن الحدیث و اهله / فالرأی لیل و الحدیث نهاره». (۱/۱۴۹).

مروری بر چند اعتقادیه

فصل بعدی کتاب لالکائی، بندهای کوتاهی است که از علمای مورد تأیید نویسنده، در باره «جمل اعتقادات» مختصر عقاید و اعتقادیه ها گفته شده است. این اعتقادیه ها از چند سطر تا چندین صد صفحه نوشته می شدند، گرچه اغلب کوتاه و شامل چند بند بودند.

اولین نمونه، متنی است که سفیان الثوری برای شعیب بن حرب گفته است: قرآن کلام الله غیر مخلوق است، ایمان قول و عمل است و زیادت و نقصان دارد، قول بدون عمل، و عمل بدون نیت ممکن نیست. این دو رکن اساسی است.

"اینها کسانی هستند که از آراءشان که از آنها تعبیر به «آثار» می شود برای بیان عقاید اهل سنت به طور مشروع می شود استفاده کرد"بعد در باره بند دیگری می پرسد، سفیان می گوید، مقدم داشتن ابوبکر و عمر هم جزو «سنت» است. بعد از آن عثمان و علی، سپس پذیرفتن بهشتی بودن عشره مبشره. آنگاه موارد دیگری مانند مسح بر خفین، ایمان به قدر خیر و شر آن، و نماز خواندن پشت سر هر امام عادل و فاجری، نماز عادی هم فقط پشت سر کسی که می دانی اهل سنت و جماعت است.(۱/۱۵۱ ـ ۱۵۴).

مورد بعدی از اعتقادیه ها، اعتقادیه اوزاعی است. او که شامی است، می گوید، اصولا شامی ها از بدعت دور بودند، تا آن که از عراق آمد [حتی قذف الیهم بعض اهل العراق]. او تأکید می کند که باید مراقب ایمان بود.

این اشاره به آن دارد که مذهب اهل حدیث، اساسش اموی است و مدل شامی آن سالم است. البته او می گوید، شام هم گرفتار شده است. (۱/۱۵۴ ـ ۱۵۵).

اعتقادیه سفیان بن عیینه، خلاصه در چند بند است: اثبات القدر، تقدیم ابی بکر و عمر، حوض، شفاعت، میزان، صراط، ایمان قول و عمل است، قرآن کلام الله است، عذاب قبر. (۱/۱۵۵)

مورد بعدی اعتقادیه احمد بن حنبل است که مفصل آمده و شامل ریز موضوعاتی است که اهل حدیث روی آن متمرکز بودند (۱/ ۱۵۶ ـ ۱۶۴). بارها اشاره کرده ایم که احمد بن حنبل، شکل دهنده نهایی به مذهب اهل حدیث است.

"سپس به سراغ شهرهای دیگر و حتی کوچک هم رفته و فهرستی از عالمان آنها که در زمره اهل حدیث هستند را آورده است"او «اصول السنه» را تمسک به آنچه اصحاب رسول بر آن بودند، و ترک بدعت و دوری از اهواء می داند. سنت آثار رسول الله است که قرآن را تفسیر می کند و عنوان «دلائل القرآن» به آن می دهد. در سنت، قیاس، ضرب الامثال، و اصول عقلی و اهواء راهی ندارد. علاوه بر ایمان به قدر، تصدیق مطلق احادیث، رکن سنت است، همان طور که حدیث آمده، باید پذیرفت، بدون چون چرا. مانند احادیث رؤیت پروردگار در قیامت، حتی اگر شنونده از شنیدن آن احادیث، وحشت زده شود.

مناظره با دیگران ممنوع است. اعتقاد به این که قرآن مخلوق نیست، ایمان به میزان و صراط، عذاب قبر و مانند آن. سخن گفتن خدا با مردم در قیامت بدون فاصله و واسطه. ایمان به شفاعت، آمدن دجال، ایمان به این که ترک نماز، سبب کفر می شود، اما جز نماز چیز دیگری خیر. بهترین های امت ابوبکر، عمر و عثمان.

"انتخاب این افراد، از بین علمای شهرها صورت می گیرد، و این دقیقا برای جدا کردن آنان از افرادی است که توصیه به عدم پیروی از آنها می شود"بعد از آن سه نفر دیگر شورا، اما پنج نفرند: علی و طلحه و زبیر، ابن عوف، و سعد وقاص. اصل همان سه نفر اولند، چنان که ابن عمر گفته است. بعد ازآنها، سایر صحابه، حتی کسانی که یک سال، یک ماه، یا یک ساعت و یا حتی یک نظر رسول را دیده اند. نیز فرمان بردن از امامان، بر و فاجر، و حتی کسانی که با شمشیر و به زور بر مردم غلبه کرده اند. نبرد در کنار آنها تا روز قیامت، بر و فاجرشان.

تقسیم غنایم حق آنهاست، نیز صدقات. نماز جمعه باید با حاکمان خوانده شد، اگر کسی بعدا اعاده کرد، بدعت گزار است. خروج بر امام، به معنای شق عصای مسلمین است و جنگ با سلطان، جایز نیست، اگر کسی چنین کند، مبتدع است. با لصوص (راهزنان) و خوارج باید جنگید. اعتقاد به توبه، رجم زانی، و این که نفاق کفر است، مثل آنچه در منافقان عهد رسول بود، در شمار باورهاست.

"با این حال، در این بخش،  دهها حدیث در باره حفظ سنت از قول رسول (ص) نقل شده است، احادیثی که پشتوانه اصلی نگاه «اصحاب الحدیث» است"نیز این که بهشت و جهنم از همین الان خلق شده اند. این که هر کسی از اهل قبله موحد درگذشت، باید بر او نماز خواند. (۱/۱۶۴).

اعتقادیه علی بن مدینی، پس از آن آمده و مشابه همان مطالب احمد بن حنبل است. (۱/۱۶۵ ـ ۱۷۱). اعتقادیه ابراهیم بن خالد کلبی فقیه (۱/۱۷۲)، و نیز اعتقادیه بخاری (۱/۱۷۲ ـ ۱۷۶) د نبال آن آمده است.

بخاری در آغاز، نام شماری از عالمان شهرها (اهل الشام، مصر، جزیره، بصره، حجاز، کوفه، و بغداد) را که ملاقات کرده، آورده، سپس اعتقادیه را به عنوان مجموعه آنچه از آنان شنیده، ارائه داده است.

دین قول و عمل است، قرآن کلام الله غیر مخلوق است، خیر و شر به قدر الهی است، هیچ کس از اهل قبله نباید تکفیر شود، از صحابه نباید بد گفت، باید با بدعت ها مخالفت کرد، به روی امت محمد نباید شمشیر کشید.

اعتقادیه بعدی از ابوزرعه رازی است (۱/۱۷۶ ـ ۱۸۲). نکات قبلی را دارد به علاوه، چند نکته تازه: خدا روی عرش نشسته است، جهمیه کافرند، رافضه اسلام را رفض کردند، و خوارج از دین خارج شده اند. جهمیه کسانی اند که اهل سنت را «مشبّهی» می دانند. قدریه کسانی اند که اهل سنت را «مجبّره» می داند. مرجئه کسانی اند که اهل سنت را «مخالفه و نقصانیه» می دانند، چون به کم و زیاد شدن ایمان قائلند.

"احادیثی از قبیل: من سنّ سنة حسنة کان له اجرها، لزوم دعوت به هدایت و پرهیز از دعوت به ضلالت از قول رسول (ص)، من احیا سنتی کان معی فی الجنة،  و مانند اینها"رافضه کسانی اند که اهل سنت را «ناصبی» می دانند». (۱/۱۷۹) که به معنای دشمنی با امام علی است. مذهب اهل اثر همان است که احمد بن حنبل و ... گفته اند. نباید کتب کرابیسی را خواند، همین طور داود اصفهانی و مانند آن را.

باید سخن متکلمان را ترک کرد، و مجالست با آنان نداشت. هر کسی که کتابی در دفاع از «رأی» نوشته است. مجددا تأکید بر عدم خروج بر ائمه، و نماز و حج و جهاد و پرداخت زکات به آنها دارد. زنادقه هم کسانی هستند که اهل الاثر را «حشویه» می نامند. (۱/۱۸۲).

اعتقادیه بعدی سهل بن عبدالله تستری است.

"آیا این احادیث درست است؟ برخی از این احادیث، به قدری روشن، ضد بدعت است که انگار وسط فضای قرن دوم مطرح شده است: در روایتی از شیطان بدگویی شده که کارش این است که «لیحدث البدعة فی مشرق و مغرب …»"شامل یک سوال و جواب است. سنی کیست؟ می گوید باید ده خصلت داشته باشد: جماعت را ترک نمی کند، سب صحابه نمی کند، خروج به سیف بر امت ندارد، قدر را تکذیب نمی کند، شک در ایمان ندارد، بحث در دین نمی کند. نماز میت بر اهل قبله را به خاطر گناه، ترک نمی کند. مسح بر خفین را ترک نمی کند. نماز خواندن پشت سر حاکم جائر و عادل را ترک نمی کند (۱/۱۸۳).

اعتقادیه بعدی همان رساله صریح السنه طبری است که سابقا گزارش آن را نوشته ام.این رساله، حالت توضیحی و تا حدی استدلالی دارد (۱/۱۸۳ ـ ۱۸۶).

به نظر می رسد از پایان ناقص است.

در اینجا جزء اول شرح السنه لالکائی در اینجا تمام می شود. مجلدات بعدی، شامل بحث از تک تک این موضوعات، با استناد به نقل قولها، روایت و آثار و اخباری است که در آن زمینه خاص مثل رؤیت خدا در قیامت، یا قدر، یا ایمان آمده است. بنابر این، باید مجلد اول را کلیاتی دانست که دریچه بحث های موردی و مفصل در مجلدات بعدی است.

* منتشر شده در وب‌سایت کتابخانه تخصصی اسلام و ایران . ۱۵ خرداد ۱۳۹۹