کسی حال مسجد جامع هفتشویه را نمی‌پرسد؟

ایسنا/اصفهان مدتی قبل بود که گروهی از کارشناسانِ دغدغه‌مند در حوزه حفاظت از بناهای تاریخی اصفهان، تلاش‌های گسترده‌ای را برای موافقت و جلب‌نظر نهادهای مرتبط و ورود جدیِ آن‌ها به موضوع مرمت و احیای مسجد جامع هفتشویه انجام دادند، اما درنهایت آن‌ها می‌گویند: «مسئولین امر کاری از پیش نبردند و دریغ و درد است که آن‌ها توجهی نکردند.»

در این خصوص ابتدا با مهدی کیوانی، تاریخ پژوه و اصفهان‌شناس تماس می‌گیرم تا از تلاش او و سایر همراهانش اطلاعات بیشتری پیدا کنیم. او با بیان اینکه حرف‌هایش درباره مسجد جامع هفتشویه یک دردنامه و درواقع یک رنجنامه است، به ایسنا می‌گوید: مسجد هفتشویه یک مسجد سرِ پایی بود که هنوزهم مرمتگران گفته‌اند قابل‌بازسازی است. ازسوی دیگر، مسئله محراب سازی و گچ کاری در زمان سلاجقه نه تنها در هفتشویه، بلکه در اردستان و نائین و اصفهان هم بسیار انجام می‌شد و محراب مسجد هفتشویه نیز یک اثر ویژه در این زمینه است. البته در این مسجد یک منار هم دیده می‌شود که بر اساس ویژگی دوره سلاجقه تماماً آجرکاری است و قاعدتاً این عناصر با هم ارتباطی دارند؛ اما تنها چیزی که من بر اساس آن منار می‌گویم این است که مسجد جامع هفتشویه بر سر راه ابریشم یعنی بر سر راه تجارتی قرار داشته و به‌خصوص آن منار را بی‌دلیل نساخته بودند، بلکه به این دلیل بوده که کاروان‌ها راه خود را پیدا کنند.

او ادامه می‌دهد: موضوع دیگر این است که احتمالاً و در درجه اول مسجد هفتشویه مسجد جامع بوده و یک مسجد ساده نبوده است، چراکه در آن دوره، شهرهایی که گسترش داشتند و بزرگ بودند به تعدادِ یک یا بیشتر مسجد جامع داشتند؛ البته من بر اساس برداشت شخصی خودم می‌گویم و هیچ کجا سند و مدرکی نیست. بعدها اطراف این مسجد را هم مالک شدند و جزو املاک زراعی درآمد و متأسفانه به مرور هم این مسجد در معرض ویرانی قرار گرفت؛ ضمن اینکه بر اساس نشانه‌هایی که از دوره سلاجقه وجود دارد وضعیت مردم در آن زمان نسبتاً خوب بوده است، کمااینکه ناصرخسرو در سفرنامه خود، به آبادانی اصفهان در زمان سلاجقه اشاره می‌کند.

"او با بیان اینکه حرف‌هایش درباره مسجد جامع هفتشویه یک دردنامه و درواقع یک رنجنامه است، به ایسنا می‌گوید: مسجد هفتشویه یک مسجد سرِ پایی بود که هنوزهم مرمتگران گفته‌اند قابل‌بازسازی است"ازاین رو با توجه به این مسئله و همین‌طور گسترش تجارت در این دوره می‌توانیم بگوییم که در آن دوره امنیت اجتماعی و اقتصادی وجود داشته که درنتیجۀ آن، مسجد جامع هفتشویه ایجادشده و ساخته شدن این مسجد هم به احتمال زیاد در زمان ملک‌شاه یا سلطان مسعود شکل گرفته، ولی سند تاریخی در این مورد وجود ندارد.

کیوانی اضافه می‌کند: ما همراه با هیئتی از اداره‌کل میراث فرهنگی استان و شهرداری اصفهان از مسجد جامع هفتشویه بازدید کردیم. من تمام توانی که داشتم را به کار بردم و طی گفت‌وگو با رئیس اداره مسکن و شهرسازی به نتیجه رسیدیم که این بنا را تعمیر کنند. با شورای اسلامی شهر اصفهان هم صحبت کرده و حتی بودجه آن را مشخص کردیم، ولی متاسفانه این گفت‌وگوها ادامه پیدا نکرد و متأسفانه مسئولین امر کاری از پیش نبردند و دریغ و درد است که آن‌ها توجهی نکردند؛ و نهایتاً وقتی باران شدید بیاید این مسجد را ویرانه می‌کند.

این اصفهان‌شناس درنهایت می‌گوید: اگر می‌خواهید اطلاعات جامع‌تری درباره مسجد جامع هفتشویه به‌دست بیاورید حتما با آقای محسن بهزاد تماس بگیرید.

یکی از بناهای شاخص خشتی آجری در ایران

بنابه سفارش دکتر کیوانی، بر آن شدیم تا ویژگی‌های معماری مسجد جامع هفتشویه را از محسن بهزاد، کارشناس ارشد معماری و پژوهشگر معماری ایرانی جویا شویم و با به‌دست آوردن اطلاعات بیشتری درباره این بنا، در ادامه نیز از نزدیک از آن بازدید کنیم.

بهزاد به ایسنا می‌گوید: مسجد جامع هفتشویه در مجاورت روستای هفتشویه در ناحیه قهاب اصفهان قرار دارد. تاریخ ساخت این مسجد به قرون میانیِ اسلامی یعنی دوران سلجوقی و ایلخانی برمی‌گردد؛ البته تاریخ مشخصی در این بنا دیده نمی‌شود و مورخین با توجه به شواهد بناهای مشابه و مصالح مصرفی و همچنین بر اساس آرایه‌های تزئینی موجود، دوره‌های ساخت این مسجد را تخمین زده‌اند؛ ضمن اینکه در معماری شهرسازی ایرانی زمانی که یک مسجد بنا می‌شد حتماً در کنار آن مجموعه‌های کاروانسرا، مدرسه و بازار و حمام نیز ساخته می‌شد که در کنار مسجد هفتشویه از آن‌ها آثاری به‌جای نمانده است.

این پژوهشگر معماری ایرانی با بیان اینکه در دوره‌های بعدی مانند تیموری و صفوی نیز دخل و تصرفاتی در مسجد جامع هفتشویه صورت گرفته است، بیان می‌کند: این بنا که یکی از بناهای بسیار جالبِ خشتی آجری است در تاریخ ۵ اسفندماه ۱۳۴۱ یعنی ۶۱ سال قبل با شماره ۴۳۰ در فهرست آثار تاریخی ثبت‌شده است. آن زمان مساجد چهار ایوانی، بسیار رایج بوده و این مسجدِ دو ایوانی به همراه دالان‌های شرقی و غربی تقریباً پلان قرینه‌ای را ایجاد کرده که البته بر اثر مداخلات صورت گرفته، به دو ایوانی تبدیل‌شده است.

بهزاد با اشاره به اجزای کالبدی مسجد جامع هفتشویه می‌افزاید: حیاط یکی از بخش‌های اصلی فضایی به شمار می‌رود و ابعاد حیاط این مسجد نیز تقریباً ۱۸ در ۲۱ متر است که مسئلۀ نور طبیعی و منظرِ مناسب برای فضاهای اطراف مسجد را تأمین می‌کند، یعنی فضاهای اطراف حیاط حتماً باید نور خود را از حیاط بگیرد.

مورد مرتبط دیگر با حیاط، ایجاد آب‌نما یا حوض است که در این مسجد آب توسط تنبوشه‌های سفالی از قنات به مسجد می‌رسید و از حُسن‌های مسجد جامع هفتشویه، داشتنِ آب جاری است مانند مسجد جامع اصفهان که از سرشاخه‌های مادی فدن آب جاری دارد.

او با بیان اینکه مناره، دومین جزء کالبدی مسجد است، اضافه می‌کند: در گوشه جنوبی غربی مسجد جامع هفتشویه تک مناره‌ای وجود داشته که فعلاً حدود ۲ متر بیشتر از آن باقی نمانده است، اما در دوره اول سلجوقیان مرسوم بوده که ارتفاع منار را با توجه به قطر پایه‌اش می‌توان بین ۲۰ تا ۳۰ متر تخمین زد.

این معمار می‌گوید: جزء سوم مسجد نیز گنبدخانه است که در قسمت جنوبی حیاط این مسجد وجود دارد؛ البته قبل از آن، ایوانی به طول ابعاد ۴ متر و ۴۰ سانتی‌متر، عرض ۹ متر و ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر قرار داشته که فقط دو جرز از آن باقی‌مانده است. این گنبدخانه به ابعاد ۹ و نیم در ۹ متر و ۲۰ سانتی‌متر، فضایی حدود ۸۸ متر را پوشش می‌دهد و در کنار آن رواقی با ۴ دهانه قرار دارد. پوشش گنبدخانه در معماری به طریق مختلف انجام می‌شده است، در مسجد هفتشویه نیز با گوشه‌سازی به سبک پتکانه به‌صورت تک پوشش اجراشده بوده که پلان مربع شکل اول به ۸ ضلعی و بعد به ۱۶ ضلعی و درنهایت به دایره تبدیل‌شده و گنبدِ مدور بر روی آن اجرا شده است.

استفاده از مصالح بومی منطقه در این مسجد

بهزاد با بیان اینکه مسجد جامع هفتشویه تقریباً به مسجد و مناره گار در ۲۰ کیلومتری شرق اصفهان، مسجد و مناره برسیان در ۴۲ کیلومتری شرق اصفهان، مسجد دشتی در ۱۹ کیلومتری جنوب شرق اصفهان و مناره و مسجد گز در ۱۸ کیلومتری شمال شهر اصفهان شبیه است، می‌گوید: در قسمت شمال حیاط، ایوان شمالی به ابعاد ۸ متر و ۳۵ سانتی‌متر در ۸ متر و ۵۰ سانتی‌متر وجود داشته که اکنون جز یک لنگه تاق و تعدادی جرز چیز دیگری باقی‌نمانده است. ورودی مسجد نیز در قسمت شرق قرار دارد که با قوس پنج و هفتِ کُند و به‌صورت رومی با سه رج پالونه به ارتفاع ۵ متر و ۴۰ سانتی‌متر اجراشده و دارای تزئینات ساده آجری است. جرزهای باقی‌مانده در قسمت غرب مسجد نیز شامل ۵ دهانه با عرض‌های متغیر و نامنظم است که رواق‌هایی را در پشت آن‌ها ایجاد کرده است.

این معمار با اشاره به مصالحی که در این بنا به‌کاربرده شده است، اضافه می‌کند: مصالح مورد استفاده در این مسجد، بومی منطقه است.

"ازسوی دیگر، مسئله محراب سازی و گچ کاری در زمان سلاجقه نه تنها در هفتشویه، بلکه در اردستان و نائین و اصفهان هم بسیار انجام می‌شد و محراب مسجد هفتشویه نیز یک اثر ویژه در این زمینه است"اولین موردِ آن خشت خام و ملات کاه‌گل است که در مغز بنا و قسمت‌های داخلی دیوارها استفاده‌ شده است، دومین مورد آجر است که بیشتر در سطوح خارجی و کف فرش‌ها و ملات گچ و خاک و تزئینات گچ‌بری استفاده‌شده است؛ البته ابعاد آجرهای مورد استفاده در این مسجد متفاوت است و یک‌سری آجر مربوط به دوران سلجوقی و ابعاد آن‌ها ۲۸ در ۲۸ در ۵ سانتی‌متر و ۴۰ در ۴۰ در ۵ سانتی‌متر است. آجرهای دوران تیموری نیز ۳۶ در ۳۶ و ۲۴.۵ در ۲۴.۵ در ۵ سانتی‌متر است، اما آجری که اکثراً برای کف فرش‌ها استفاده‌شده ۲۰ در ۲۰ در ۵ سانتی‌متر است و به آجر ایرانی معروف است. مصالح دیگری که در این مسجد استفاده‌ شده کاشی است که به‌صورت‌های مختلف از کاشی نره، صابونکی آب، صابونکی سبز فیروزه‌ای، کاشی معرق، کاشی پخته یا هفت‌رنگ، کاشی لعاب پران، کاشی لاجوردینه و همچنین تلفیق کاشی با آجر و گچ به‌کاررفته است.

او اضافه می‌کند: در تزئینات بدنه‌های خارجیِ این مسجد نیز طرح آجرکاری در تلفیق با کاشی و نقوش گچ‌بری مهری و برجسته دیده می‌شود که می‌توان نظیر آن را در مسجد جامع اشترجان نیز مشاهده کرد. مصالح بعدی گچ است که علاوه بر اینکه به‌عنوان ملات در سازه استفاده‌ شده به‌صورت گچ‌بری‌های مختلف نیز به‌کار رفته است؛ البته تزئینات گچ‌بریِ این مسجد دو نوع است؛ یکی تزئینات ساده در بدنه‌های داخلی که به توپی تهاجری معروف‌اند و می‌توان در ایوان‌ها و گنبدخانه بر بدنه‌های این بنا مشاهده کرد. دوم، گچ‌بری‌های برجسته با خطوط بنایی است که بر بدنه‌های گنبدخانه استفاده‌شده و سومین مورد نیز محراب ارزشمند گچ‌بری شده در گنبدخانۀ آن است.

محراب مسجد جامع هفتشویه، اسرار نهان دارد

این پژوهشگر معماری ایرانی با تأکید بر اینکه یکی از دلایل شهرت مسجد جامع هفتشویه به دلیل داشتن محراب خاص آن است چون سایر قسمت‌های آن تخریب‌شده و فقط این محراب باقی‌مانده که البته قسمت‌هایی از محراب هم تقریباً تخریب‌شده و به مرمت اصولی نیاز دارد، اظهار می‌کند: عوام اگر یک اثر هنری مثل این محراب را ببیند می‌گویند خیلی زیباست.

آن‌ها ظاهر اثر را می‌بینند، اما اگر این محراب را به‌صورت عملی، علمی و تخصصی بررسی کنیم می‌بینیم چه عظمتی دارد و چه اسراری در آن نهفته که بعد از ۸۰۰ سال هنوز پابرجا مانده است.

بهزاد اشاره می‌کند: حدود ۶۰ سال قبل زنده‌یاد دکتر لطف‌الله هنرفر در کتاب خود از این محراب نام‌برده است و در مدت این ۶۰ سال بااینکه زیر برف و باران و باد بوده، اما به حیات و ماندگاری خود ادامه داده، درصورتی‌که گچ نسبت به عوامل جوی بسیار ضعیف است. از لحاظ تاریخی برخی مورخین سال ساخت این محراب را قرن ششم و برخی به قرن هشتم هجری قمری نسبت می‌دهند. قسمت‌هایی از این محراب به محراب نطنز شبیه است، اما دو سرستون گلدانی دارد که شبیه محراب‌های قرن هشتم است. ارتفاع این محراب حدود ۸ متر و نیم، عرض آن ۳ متر و تو خوردگی آن هم حدود یک متر است. تزئینات گچ‌بری برجسته آن نیز بیشتر به محراب ارزشمند الجایتو در مسجد جامع اصفهان شبیه است، اما برخی از گچ‌بری‌ها در اصفهان مثل بقعه پیربکران یا مسجد جامع اشترجان نیز مربوط به دوره ایلخانی است و تقریباً به این محراب شباهت دارند.

این معمار تأکید می‌کند: در این محراب به دلیل قداستی که برای سازنده داشته از سه رنگ قرمز و آبی و سبز استفاده‌شده است و شاید انتخاب این سه رنگ به دلیل نمادهای اعتقادی باشد؛ اما نقوش گچ‌بری شده در این محراب توسط استادِ کاملِ آن، نقوش اسلیمی نقوش گیاهی و خط است.

"من تمام توانی که داشتم را به کار بردم و طی گفت‌وگو با رئیس اداره مسکن و شهرسازی به نتیجه رسیدیم که این بنا را تعمیر کنند"اینکه می‌گویم استاد کامل به این دلیل است که این استاد باید علاوه بر گچ‌بری به همه این هنرها واقف بوده باشد. تقریباً ۸ نوع اسلیمی شامل اسلیمی توخالی، اسلیمی تاج اسلیمی، سربند اسلیمی، اسلیمی ختایی، گره و اسلیمی فیلی، اسلیمی خرطومی، اسلیمی دهان اژدر و اسلیمی قاب‌بند در این محراب کارشده است. از نقوش گیاهی کارشده نیز به بل کاهویی و بل کلمی و گل آفتابگردان و برگ شبدری اشاره می‌کنم.

استفاده از ۴ خط در محراب مسجد جامع هفتشویه

بهزاد با بیان اینکه در محراب مسجد جامع هفتشویه ۴ نوع خط کارشده است، می‌گوید: استادِ کامل، آیه ۲۵۰ سوره بقره که به آیت‌الکرسی مشهور است و ما مسلمانان معتقدیم که این آیه برای رفع قضا و بلا کاربرد دارد را دورتادور این محراب در حاشیه بیرونی با خط ثلث گچ‌بری کرده و من فکر می‌کنم راز ماندن این بنا بعد از ۸۰۰ سال همین موضوع است. این استاد، سوره حمد که سمبل شکرگذاری است و مسلمانان آن را ۱۰ مرتبه در ۲۴ ساعت در نمازهای یومیه می‌خوانند با خط کوفیِ گره‌دار در حاشیه قوس بالا گچ‌بری کرده است. آیه ۵۱ و ۵۲ سوره قلم را نیز که راجع به چشم‌زخم به حضرت رسول‌الله(ص) است و خصوصیات آیات الهی قرآن را ذکر می‌کند را با خط بنایی داخل قوس بالا گچ‌بری کرده است.

در مورد این آیه هم مسلمانان معتقدند که برای چشم و زخم همیشه همراه خود داشته باشند و تلاوت کنند.

او اضافه می‌کند: استادِ کاملِ این محراب، در کتیبه پیشانی قوس بالا کلمه شهادتین لااله الله محمد رسول‌الله را گچ‌بری کرده است، اما خط بعدی خط نسخ است که در این محراب کارشده و استادکار در قوس تاق نمای بالا آیه ۱۸ و ۱۹ سوره آل‌عمران را به‌صورت ناقص گچ‌بری کرده که فکر می‌کنم جای کافی نداشته که کل آیه را گچ‌بری کند؛ این آیه هم گواهی فرشتگان و دانشوران به یگانگی و حکمت و عظمت خدا را می‌رساند.

این معمار تأکید می‌کند: از ۶۰ سال پیش تا کنون، کارشناسان ایرانی و خارجی تحقیقات زیادی راجع به این بنا و در قالب جزوه و پایان‌نامه و کتاب و غیره انجام دادند، عکس‌ها و فیلم‌های زیادی از این بنا گرفته‌شده و گزارش‌های زیادی از این بنا تهیه‌شده، اما هنوز اقدام عملی در جهت احیا و نوسازی و بازسازی و مرمت آن انجام‌نشده یا اگر انجام‌شده آن‌قدر بوده که به چشم نمی‌آید.

بهزاد سپس این پرسش را مطرح می‌کند که راه برون‌رفت از این موضوع چیست؟ و بعدازآن پاسخ می‌دهد: ۸۰۰ سال پیش این بنا را به‌عنوان مسجد ساختند، آن‌هم با آن امکانات کمِ آن زمان. اینکه سازندگان این مسجد آن را وقف کردند یا نکردند، اما به هر صورت این مسجد برای برگزاری نماز ساخته‌ شده است. چند مرتبه که من برای بازدید از این مسجد رفتم، دیدم که بچه‌های روستا در این مسجد بازی می‌کنند یا پاتوق افراد اراذل‌واوباش شده و بعضی افراد سودجو که به دنبال گنج و دفینه هستند هرازگاهی قسمت‌هایی از آن را حفاری کرده و به تخریب و صاف کردن آن کمک می‌کنند! به هر صورت اینجا مسجد بوده و شرعاً و عرفا باید دوباره به کارکرد خود بازگردد تا افرادِ این روستا و روستاهای هم‌جوار بتوانند به‌منظور عبارت و غیره از آن استفاده کنند. درست است که از مرکز اصفهان دور است، اما مسئولین ذی‌ربط باید همت کنند و با تأمین بودجه و هزینه‌های لازم برای مرمت آن اقدام شود. من هم با کمال فروتنی، تجربه ۴۰۰ ساله اجدادم که همگی در این رشته بودند و به من به ارث رسیده را به کار می‌برم تا ان‌شاءالله این مسجد را به همان صورت قدیم، اما با طراحی و محاسبات و مصالح جدید بازسازی و نوسازی و مرمت کنیم.

امکان شناسایی ادوار مختلف تاریخی

در مسجد هفتشویه

اما یکی از مواردی که باید به آن توجه کرد موضوع ضرورت کاوش باستان‌شناسی در محوطه این مسجد عظیم است؛ ازاین‌رو با علی شجاعی اصفهانی، عضو هیئت‌علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اصفهان تماس می‌گیرم که پیش‌تر دکتر مهدی کیوانی را در بازدید او از مسجد جامع هفتشویه همراهی کرده است.

او به ایسنا می‌گوید: مسجد هفتشویه در روستای هفتشویه و در منطقه قهاب قرار دارد.

"این گنبدخانه به ابعاد ۹ و نیم در ۹ متر و ۲۰ سانتی‌متر، فضایی حدود ۸۸ متر را پوشش می‌دهد و در کنار آن رواقی با ۴ دهانه قرار دارد"این روستا در تقسیم‌بندی قدیمِ جغرافیای اداری اصفهان به‌عنوان مرکز رستاق یا بلوک قهاب و یا به تعبیر امروزی شهرستان قهاب به‌حساب می­‌آمد؛ محدوده‌ای متصل به بلوک جی و مرکز تمامی حوزه اصفهان که علی‌رغم انتظارِ وجود آثار متنوع و مربوط به ادوار مختلف، تنها ویرانه­‌های یک مسجد از دوره ایلخانی باقی‌مانده است.

این باستان‌شناس ادامه می‌دهد: مسجد هفشویه خبر از اهمیت این محدوده، دست‌کم تا دوران مغول را دارد و شواهد موجود نشان می‌دهد که حداقل با ۲ دوره ساخت‌وساز روبه‌رو هستیم؛ دوره‌ای که بخش عمده‌ای از بنا را در برمی‌گیرد یعنی آن چیزی که می‌بینیم و مربوط به دوره ایلخانی و قرن هفتم هجری قمری است. از این دوره، محراب این مسجد به‌عنوان شاخص‌ترین اثر بنا، ازنظر ابعاد و تزیینات با محراب مسجد الجایتو در جامع اصفهان قابل‌مقایسه است. آنچه مسلم است بنای مسجد جامع هفتشویه روی مسجدی قدیمی‌تر احتمالاً از قرون چهارم و پنجم هجری قمری احداث‌شده و همچنان بقایای بنایی آجری، احتمالاً منار مسجد، به‌عنوان بنای دوره قدیمی‌تر قابل‌مشاهده است.

شجاعی اصفهانی بیان می‌کند: فهم دقیق چگونگی ساخت این بنا و دوره‌های مختلف آن به انجام کاوش باستان‌شناسی نیاز دارد و باید گفت مشابه کاوش مسجد جامع اصفهان که ما را با دوره‌های مختلف مسجد آشنا کرد در مسجد هفتشویه نیز می‌توان ادوار مختلفی را شناسایی کرد. همانند مسجد جامع اصفهان در مسجد هفتشویه ۲ دوره شاخص ایلخانی و سلجوقی را می‌بینیم و احتمال زیاد طی کاوش باستان‌شناسی، دوره‌های دیگرِ تغییر و تحول بنا آشکار می‌شود؛ ضمن اینکه مسجد هفتشویه در دوره ایلخانی نیز بزرگ‌تر از محدوده‌­ای است که در حال حاضر اطراف آن دیوار کشیده‌شده و قطعاً شواهد آن در صورت کاوش باستان‌شناسی به دست خواهد آمد.

عضو هیئت‌علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اصفهان اضافه می‌کند: موضوع بعدی، وجود شواهد فرهنگی و آثار معماریِ دیگری از قبیل حمام، بازار، گورستان و فضاهای اداری در اطراف مسجد هفتشویه به‌عنوان مرکز اصلی بلوک قهاب است که اطلاعی از آن‌ها نداریم. به‌این‌ترتیب فقط با یک مسجد روبه‌رو نیستیم و طبیعتاً انتظار داریم به‌غیراز مسجد با ساختارهای جدی دیگری مواجه باشیم که با مطالعات باستان‌شناسیِ شواهد آن قابل شناخت است؛ البته این در صورتی است که توسعه کنونیِ هفتشویه با ملاحظات و توجه به این مسائل صورت گیرد که متأسفانه این‌گونه نیست.

موضوع تأسف‌برانگیزِ دیگر علاوه بر رها شدن بنا و تخریب آن به‌واسطه آسیب­‌های انسانی و طبیعی، بی‌توجهی به حریم مسجد جامع هفتشویه است که علی‌رغم جمعیت اندک نسبت به کلان‌شهرها و طبیعتاً مدیریت ساده‌ترِ حریم مسجد هفشویه، همچنان شاهد ساخت بناهای هنجارشکن هستیم.

حالا گروه خبری ایسنا برای بازدید از مسجد جامع هفتشویه و مستندکردن وضعیت موجود آن و دیدن و شنیدنش، 

به سمت روستای هفتشویه حرکت می‌کند.

برای رسیدن به روستای هفتشویه، از پل تمدن واقع در بزرگراه شهید آقابابایی به سمت شرق اصفهان حرکت‌کرده و چندکیلومتر پس از شش‌راه به این روستا می‌رسیم. در همان ابتدای جادۀ اصلی، مسجد جامع هفتشویه رخ می‌نماید... بنایی شگرف، زیبا و باعظمت که قطعاً روزگاری یکی از زیباترین و بزرگ‌ترین مساجد اصفهان به‌شمار می‌رفت و اگرچه سال‌هاست که بخش بزرگی از آن تخریب‌شده و به دلیل غفلت متولیان در شرایط نامناسبی به‌سر می بَرد، اما هنوزهم مسجد جامع هفتشویه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی اصفهان شناخته می‌شود.

حق، حفظ این مسجد است

احمد قیصری که از اهالی روستای هفتشویه است، می‌گوید: این مسجد دارای قدمت سلجوقی است و متأسفانه دستخوش حوادث شده و به این روز درآمده است. ما از مسئولان این گِله را داریم که کشوری نوبنیاد مثل امارات برای خودش شناسنامه و تاریخ می‌سازد درحالی‌که ما شناسنامۀ غنی داریم ولی آن را حفظ نکردیم. خواهش ما این است که مسئولان برای حفظ مسجد جامع هفتشویه ردیف بودجه قرار دهند و آن را حفظ کنند تا به نسل آینده منتقل شود.

"ورودی مسجد نیز در قسمت شرق قرار دارد که با قوس پنج و هفتِ کُند و به‌صورت رومی با سه رج پالونه به ارتفاع ۵ متر و ۴۰ سانتی‌متر اجراشده و دارای تزئینات ساده آجری است"انتظار ما چیزی فراتر از حق نیست. حق، حفظ این بناست و حیف است که حفظ نشده و به نسل آینده منتقل نشود.

همچنین نادرقلی نادری رارانی، مجموعه‌دار و پژوهشگر که در این بازدید با گروه خبری ایسنا همراه است، بیان می‌کند: این مسجد در قرن پنجم یا ششم هجری قمری به اتمام رسیده و ساختمان اولیه آن از خشت و گل بوده است، البته روسازی آن را به‌وسیله آجر و گچ تزئین کرده‌اند. ازجمله خطوط به‌کاررفته در محرابش که به محراب الجایتوی مسجد جامع اصفهان شباهت دارد خط‌های کوفی و معقلی یا بنایی و خط ثلث است که هنوز بخشی از آن‌ها باقی است. من نگران این مسجد هستم، بسیاری از قسمت‌های آن ویران‌شده و ازاین‌رو خواهشِ من از مسئولان این است که حداقل همین محراب را نگهداری کنند و حفاظی روی آن قرار دهند تا لااقل در برابر عوامل جوی محافظت شود.

هیچ‌کس حال این مسجد را نمی‌پرسد

اما سیدعلی قریشی، کارشناس دهیاری روستای هفتشویه نیز با اشاره به اینکه وضعیت فعلی مسجد جامع هفتشویه اسفناک است، در گفت‌وگو با ایسنا بیان می‌کند: این مسجد یکی از بناهای فوق‌العاده خاص و ناب اصفهان است و محراب آن گچ‌بری بی‌نظیری دارد، اما متأسفانه به این بنا هیچ توجهی نشده و در معرض تخریب قرار دارد، روزبه‌روز تخریب این بنا گسترش و فرسایش پیدا می‌کند و هیچ‌کس نیست که حال این مسجد را بپرسد و ببیند که در برابر شرایط جوی و رفتارِ مردم چه واکنشی داشته است. بسیاری از قسمت‌های مسجد جامع هفتشویه تخریب‌شده، کفِ آن مملو از نخاله و زباله است و هیچ‌کسی به آن توجهی ندارد و این بی‌توجهی جای افسوس دارد! باوجود اینکه مسئولین میراث فرهنگی و شهرداری اصفهان و بسیاری از کارشناسان از آن بازدید داشتند، ولی تا این لحظه هیچ کمکی برای این مسجد انجام‌نشده است؛ درواقع همه فقط ابزار علاقه می‌کنند، ولی ما خواهان کمک و همت جدی مسئولان و دست‌اندرکاران برای حفاظت و مرمت مسجد جامع هفتشویه هستیم.

او می‌افزاید: سازمان نوسازی بهسازی شهرداری اصفهان عنوان کرده که چون این مسجد در حیطه شهرداری اصفهان نیست و در حوزه اختیارت دهیاری‌ها قرار دارد، به همین دلیل و به لحاظ قانونی امکان هزینه برای مسجد حامع هفتشویه توسط این سازمان وجود ندارد.

آن‌ها گفته‌اند که حتی نمی‌توانند یک ریال برای این مسجد هزینه کنند! دهیاری هفتشویه نیز با بودجه اندکِ خود که سال‌به‌سال کمتر می‌شود در کارهای خود مانده است و تلاش می‌کند تا حداقل بتواند امکانات رفاهی مردم محل را فراهم کند. اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان نیز حدود ۱۰ سال پیش ناودان‌های مسجد جامع هفتشویه را تعمیر کرد و کاه‌گل کشید که همان‌ها هم از بین رفته است، البته بعدها بازدید دیگری از مسجد داشتند و اعلام کردند که بودجه‌ای اختصاص می‌دهند تا حداقل محراب حفظ شود، ولی هنوز محقق‌نشده است! متأسفانه این اداره طبق صحبت‌های همیشگیِ خود عنوان می‌کند که بودجه‌ای ندارد و علی‌رغم اینکه مسجد جامع هفتشویه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده، اما بازهم به آن بی‌توجهی می‌شود و پاسخ درستی به ما داده نمی‌شود.

این معمار اضافه می‌کند: حتی تصمیم داشتیم این مسجد را نظافت کنیم، ولی نیرویی وجود ندارد، ضمن اینکه موضوع حساس است و حتی نظافت هم باید زیر نظر یک کارشناس انجام شود تا احیاناً سازه آسیب نبیند. متأسفانه این بنا حتی نگهبان هم ندارد و دیوار اطراف آن هم فقط برای اینکه محصور باشد سال ۱۳۵۰ یا ۵۱ کشیده شد؛ ولی متأسفانه بسیاری از افرادی که برای بازدید می‌آیند اگر ما نباشیم از روی دیوار به داخل مسجد می‌روند! در این سال‌ها با این تفکر که گنجینه‌ها زیر دیوار بناهای تاریخی پنهان‌شده عده‌ای در بخش‌هایی از این مسجد حفاری‌های غیرمجاز انجام داده‌اند و قسمت پایینِ ‌دیوارهای مسجد سوراخ شده و نگران‌کننده است که خدای‌ناکرده دیوارها روی‌هم انبار نشود و یک ‌روز فقط با تپه‌ای از خاک‌ روبه رو شویم.

دهیاری قادر به مرمت مسجد جامع هفتشویه نیست

اما حسین ستاری، دهیار روستای هفتشویه نیز به ایسنا می‌گوید: علی‌رغم اینکه مردم محلی و معتمدین از دهیاری درخواست داشتند که در خصوص حفظ و مرمت این مسجد اقدام کند اما با توجه به بودجه و اعتباراتِ این شورا و به لحاظ تعریف پروژه‌های عمرانی به‌منظور ایجاد معابر، این دهیاری قادر به مرمت مسجد جامع هفتشویه نیست.

او ادامه می‌دهد: دهیاری روستای هفتشویه در خصوص حفظ و نگهداری از این مسجد مکاتبات فراوانی را با فرمانداری، بخشداری و اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان انجام داده، ولی متأسفانه باوجوداینکه متولی این مسجد اداره میراث فرهنگی است، اما از سوی این نهاد هیچ اقدامی برای احیای مسجد صورت نگرفته و با توجه به عوامل جوی متعدد، عن‌قریب ممکن است که محراب این مسجد از بین برود و دیگر اثری از آن به‌جا نخواهد ماند.

ستاری تأکید کرد: درخواست من این است که هرچه زودتر از طریق اعتبارات دولتی و یا درخواست از افرادی که حاضر به سرمایه‌گذاری هستند، نسبت به مرمت مسجد جامع هفتشویه اقدام شود تا این مسجد بتواند به حیات خود ادامه دهد و نابود نشود.

اقدام برای ایجاد سایبان، پوشاندن جرزها و ساماندهی کف

درنهایت، ضرورت مرمت و حفاظت مسجد جامع هفتشویه را از علیرضا ایزدی، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان جویا می‌شویم و از برنامه‌ریزی این اداره‌کل درباره این بنای تاریخی می‌پرسیم. او توضیح می‌دهد: دو سه ماه قبل مسجد جامع هفتشویه را دیدم، متأسفانه تخریب آن خیلی زیاد است و آن‌طور که شواهد معماری نشان می‌دهد بعد از زلزله‌ای که در قرون گذشته اتفاق افتاد بیشترین آسیب متوجه این مسجد شده و به‌مرورزمان و به دلایل مختلف اقلیمی و سایر مسائل، بالغ‌بر یک قرن است که کاملاً رها و فراموش‌شده است. در حال حاضر هم شواهد نشان می‌دهد که میزان تخریب آن گسترده است، اما با توجه به معماری دوره سلجوقی، وضعیت مسجد جامع هفتشویه نیز نه منحصربه‌فرد ولی محراب آن به‌عنوان یکی از نوادر به‌جامانده از دوره سلجوقی به شمار می‌رود.

او می‌افزاید: دو موضوع درباره مسجد جامع هفتشویه در اداره کل میراث فرهنگی استان مطرح‌شده است؛ نظر من این بود که حداقل بتوانیم محراب این مسجد را جابه‌جا کنیم، اما مجموعه فنی اداره با جابه‌جایی محراب موافق نیستند و دلیل آن‌ها این است که شاید به دلایل فرسودگی‌ها برای محراب مشکل ایجاد شود؛ البته اولویت نگاه من هم این است که آثار در جای اصلی خودشان نگهداری شوند، اما چون در مسجد جامع هفتشویه قریب به ۸۰ درصد تخریب صورت گرفته نظرم ین بود که بتوانیم محراب را جابه‌جا کنیم، اما نگرانم از اینکه سازۀ محراب نتواند این جابه‌جایی را تحمل کند.

ایزدی با اشاره به موضوع تخصیص اعتبارات برای بهبود وضعیت مسجد جامع هفتشویه، بیان می‌کند: در مورد این مسجد دو بحث را دنبال می‌کنیم که امیدواریم که مردادماه محقق شود و بتوانیم به سایبان مسجد وضعیت بهتری دهیم، جزرها را بپوشانیم و وضعیت کف آن را سامان داده و خاک‌برداری‌های لازم را انجام دهیم.

"آجرهای دوران تیموری نیز ۳۶ در ۳۶ و ۲۴.۵ در ۲۴.۵ در ۵ سانتی‌متر است، اما آجری که اکثراً برای کف فرش‌ها استفاده‌شده ۲۰ در ۲۰ در ۵ سانتی‌متر است و به آجر ایرانی معروف است"امسال اعتباری را برای مسجد جامع هفتشویه تقاضا کردیم که بعد از پایان سال مالیِ ۱۴۰۱ یعنی اول مردادماه امسال محقق خواهد شد. مجموعه فنی اداره کل با مسئولیت آقای محمدنژاد نیز طرحی را بر اساس اولویت‌ها یعنی سایبان بهتر، پوشاندن جرزها و ساماندهی کف مسجد در دستور کار دارند که امیدوارم طرح تا پایان تیرماه آماده شود و ان‌شاالله اول مردادماه ساماندهی مسجد جامع هفتشویه را شروع کنیم.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان به لزوم مشارکت اداره کل اوقاف و امور خیریه استان در موضوع حفاظت و مرمت نگهداری از مسجد جامع هفتشویه اشاره کرده و تصریح می‌کند: امیدواریم اوقاف هم یک مقدار در این موضوع کمک کند؛ بالاخره این بنا علی‌رغم همه تخریب‌هایش مکانی است که یاد خدا در آن انجام می‌شده و مسجد بوده و هنوز هم مسجد است؛ ازاین‌رو امیدوارم که ان‌شاالله اداره کل اوقاف و امور خیریه استان هم بتواند در این موضوع مساعدت کنند و بتوانیم وضعیت مسجد را بهتر کنیم.

ایسنا همچنان در گزارش‌های آینده از وضعیت مسجدجامع هفتشویه و ضرورت حفاظت و مرمت آن خواهد نوشت.

انتهای پیام