زلزله دماوند و درسی از رخدادهای قبلی برای تهران

آیا وقتی زلزله ۲۹ آذر۹۶ ملارد با بزرگای ۵ رخ داد و وضعیتی شبیه وضع هراس و وحشت مردم در ساعات و ودقایق اولیه روز۱۹ اردیبهشت۹۹ در تهران رخ داد، آیا اقداماتی بخردانه انجام شد؟ اگر به روزهای اول بعد از زلزله ۲۹-۹-۱۳۹۶ ملارد در غرب تهران برگردیم، خواهیم دید که همین توجه همگانی به مساله زلزله و به ویژه زلزله تهران به وجود امد ولی مساله مهمتر ان بود که وقتی دانشمندان برای پایش وضع زلزله تهران درخواستهایی مطرح کردند، حداکثر تا یک هفته بعد از زلزله ملارد صدایشان در رسانه ها شنیده شد، و بعد از یک هفه صداهای این چنین به فراموشی سپرده شد!: به این گزاره ها به عنوان آخرین دستاورد های علمی از وضع لرزه خیزی تهران توجه فرمایید:

- بررسی زمینلرزه های رخ داده در سده های گذشته  و داد های موجود زئوفیزیکی از منطقه پیرامون تهران و مقایسه لرزه خیزی تاریخی با لرزه خیزی دستگاهی بیانگر آن است که تنش های زمین ساختی بالاتر در محدوده شمال ، شمال شرق، غرب و جنوب شرق تهران وقوع احتما لی یک واقع یک نبود  لرزه ای با توان لرزه زایی حداقل با بزرگای ۷ را نشان می دهد. ارائه زمان احتمالی برای وقوع این رخداد ها ، با سرمایه گذاری مناسب و پیش بینی بودجه کافی برای انجام بررسی های تفصیلی امکان پذیر خواهد بود.

- مقایسه لرزه خیزی تاریخی با لرزه خیزی دستگاهی بیانگر آن است که میزان تغییر شکلهای لرزه زا در مناطق شمال تهران قابل ملاحظه است  است. بعد از  زلزله ۱۸۳۰ میلادی دماوند  روی شاخه غربی گسل مشاء، گسل شمال تهران و نیز گسلهای ری-کهریزک، رباط کریم، پرند،  و نیز گسل گرمسار-ایوانکی،  زلزله عمده  ای در  ۱۹۰ سال اخیر  رخ نداده است و این موضوع  نشان می دهد که  سطح پتانسیل خطر  این گسلها را باید بالا تلقی  کنیم.

- بخش های اولیه مطالعه  بر مبنای  تحلیل و پهنه بندی خطر زلزله در گستره تهران با هدایت نگارنده در سال 1383  در قالب یک پروژه پژوهشی به پایان رسید.

"ارائه زمان احتمالی برای وقوع این رخداد ها ، با سرمایه گذاری مناسب و پیش بینی بودجه کافی برای انجام بررسی های تفصیلی امکان پذیر خواهد بود"بخش دوم مطالعه مطالعات شبیه سازی جنبش شدید زمین در گسنره تهران بود که در سال ۱۳۸۴ در یک پروژه پژوهشی دیگر به انجام رسید. مرحله سوم، انجام بررسی های پیشیابی احتمالی خطر زلزله و تهیه نقشه های لرزش زمین  SHAKE MAP  در سالهای ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۲ اجرا شد. اجرای سامانه هشدار سریع برای سال آینده برنامه ریزی شده است و طراحی اولیه آن در سالهای ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۶ انجام شده است.

- زلزله‌های کوچکی که در اطراف دماوند و به دلیل آتش‌فشانی بودن این مخروط رخ می‌دهد فقط مورد توجه محققان قرار می‌گیرد و مورد توجه عموم قرار نمی گیرند. آتش‌فشان دماوند می‌تواند موجب ایجاد زلزله‌یی بزرگ در گسل‌های اطراف خود شود و براثر آن گسل شمال تهران، مشا، لار، ‌بلده، لاسم، کندوان، ایوانکی و... فعال شوند که فعال شدن این گسل‌ها از لحاظ تئوری ثابت شده است و آتش‌فشان‌ها می‌توانند موجب تحریک گسل‌ها و سپس فعالیت آنها و وقوع زمین‌لرزه شوند.

تاثیرات بزرگ آتش‌فشان دماوند بر گسل‌های تهران مورد توجه مردم قرار می‌گیرد زیرا در صورت تاثیر آتش‌فشان بر گسل‌ها زلزله‌ی بزرگی رخ می‌دهد. سوالی که پس از اعلام اثرگذاری آتش‌فشان‌ها بر گسل‌های اطراف خود مطرح می‌شود این است که سیستم آتش‌فشان با چه ریتمی می‌تواند موجب تحریک گسل‌های اطراف خود شود؟ بر اساس یافته‌های این تحقیق، در بازه‌های زمانی بزرگ فعالیت آتش‌فشان دماوند با زلزله‌های بزرگ قابل ارتباط است. به نظر می‌رسد همان‌گونه که فعالیت دماوند در تحریک وقوع زلزله‌های بزرگ موثر است، با وقوع زلزله‌هایی با بازه زمانی کوتاه هم مرتبط است که البته این موضوع از لحاظ تئوری کاملا قابل اثبات است. با توجه به اینکه دماوند از لحاظ سیستم زمین‌شناسی فعال است، امکان فعال شدن دماوند در سال‌های آینده وجود دارد اما درباره اینکه آیا هم‌اکنون شواهدی مبنی برفعالیت قریب‌الوقوع این قله وجود دارد یا نه؟ باید اعلام کرد که بر اساس تحقیقاتی که انجام شده شواهدی حاکی از اینکه این قله به زودی فعال می‌شود، از دیدگاه زلزله شناختی و ژئوفیزیکی  وجود ندارد.

- شهر تهران به‌دلیل شرایط تکتونیکی، زمین‌شناسی و جغرافیایی خاص خود، به‌طور بالقوه در معرض تهدید مخاطرات طبیعی متعددی قرار دارد. از طرفی، تراکم روز افزون جمعیت و وجود بافت فرسوده و ناپایدار در این شهر، میزان ریسک سوانح طبیعی را به‌شدت افزایش داده است.

"- مقایسه لرزه خیزی تاریخی با لرزه خیزی دستگاهی بیانگر آن است که میزان تغییر شکلهای لرزه زا در مناطق شمال تهران قابل ملاحظه است  است"پدیده های های گوناگونی از ایجاد هراس و نگرانی ، تا ویرانی کامل زیرساختهای شهر (مانند چیزی که در ۵ دیماه ۸۲ در بم رخ داد،، و البته فروریخت ساختمان پلاسکو نمادی موردی از ویرانی در پایتخت بود) قابل انتظار است. لبته اگر زمینلرزه در پایتخت رخ دهد می تواند اساس حکمرانی و اراده امور را متلاشی کند (مانند چیزی که در ۲۲ دیماه ۱۳۸۸ در پایتخت کشور هائیتی در پی یک زمینلرزه با بزرگای ۷.۱ در نزدیکی پایتخت – پرت او پرنس- رخ داد. در تهران ۹۷۹ ساختمان بلندمرتبه وجود دارد که حدود ۴۸۰ ساختمان بلندمرتبه در دهه اخیر احداث شده است. بر اساس اعلام وزارت مذکور ۲۵ درصد از ۹۷۹ ساختمان در مناطق با بافت عمدتا فرسوده مانند منطقه ۱۲ هستند یعنی همان منطقه‌ای که ساختمان پلاسکو در آن وجود داشت و ممکن است از نظر دسترسی راه نیز مشکلی نداشته باشد. در عین حال ممکن است این حادثه در الهیه اتفاق بیفتد که یکی از مسائل اصلی در این منطقه دسترسی است، در حالی که ساختمان پلاسکو در جوار دو خیابان اصلی و بزرگ جمهوری اسلامی و سعدی واقع شده بود.

حدود یک سوم از ساختمان‌های بلندمرتبه در نزدیکی یا روی پهنه‌های گسل شمال تهران واقع شده‌اند، در مطالعه‌ای که در سال گذشته انجام شده مشخص شد در منطقه مرکزی به ویژه در جنوب غرب و جنوب شرق تهران بالاترین ریسک را شاهد هستیم. باید توجه کنیم که زلزله تهران شبیه هیچ‌کدام از زلزله‌های طبس ۱۳۵۷، منجیل ۱۳۶۹، بم۱۳۸۲ و ورزقان ۱۳۹۱ نخواهد بود. احتمالا تجربه منحصربه‌فردی خواهد بود که آن را تاکنون در ایران نداشته‌ایم و تنها باید برای آن، بر پایه مطالعه و مدلسازی و شبیه‌سازی سناریوهای گوناگون و شناخت سناریوی بدترین حالت آمادگی لازم را پیدا کنیم.

* استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله