پژوهش جانبدارانه در اتحاد جماهیر شوری

"پژوهش جانبدارانه" از نظر دانشگاهی، پژوهش با "گرایش ناسالم" (biased) است. "پژوهش جانبدارانه" انواع گوناگون دارد؛ ویژگی مشترک همه ی آن ها دوری از واقعیت نمایی است. "دروغ" را می توان چنین تعریف کرد: "ناواقعیتی" که "واقعیت" گفته شود یا "واقعیتی" که "ناواقعیت" خوانده شود." بنابراین، "پژوهش جانبدارانه" "دروغ" می پردازد و می سازد. ممکن است میزان دروغ در یک"پژوهش جانبدارانه" اندک یا بسیار، جزیی یا کلی باشد. معمولاً منافع و مصالح، موجب "پژوهش جانبدارانه" می شود.

""پژوهش جانبدارانه" انواع گوناگون دارد؛ ویژگی مشترک همه ی آن ها دوری از واقعیت نمایی است"مزدبگیری برای پژوهش جانبدارانه، صورت بسیار شناخته شده و مذموم آن در عالم پژوهش است.

در حکومت روسیه شوروی سابق و اقمار آن، مصالح حکومت ایجاب می کرد که نتایج بسیاری از پژوهش ها مطابق سیاست احزاب کمونیست حاکم باشد. کتاب های پژوهشی دانشگاهی مغایر با سیاست حکومت و حزب کمونیست ممنوع بود و حتی پژوهشگر مربوط در فهرست افراد ممنوع القلم قرار می گرفت. برای نمونه می توان از ممنوعیت کتاب "استبداد شرقی" (Oriental Despotism) اثر کارل ویتفوگل (Wittfogel, ۱۹۵۷) یاد کرد (میزان اقبال جهانی از آن کتاب چنان بود که در سال ۱۹۸۲ چاپ یازدهم آن کتاب، نشر دانشگاه ییل، را خریدم. این کتاب اهمیت تاریخی ویژه دارد و پس از ۵۶ سال به فارسی ترجمه شد). وی از اعضای حزب کمونیست آلمان و آثارش مورد اقبال در شوروی بود.

سپس پژوهشگر تاریخ در دانشگاه کلمبیا شد و به پژوهش های مارکسیستی از منظر دانشگاهی پرداخت. با انتشار مقالات آغازین تحولات تاریخی درباره ی "وجه تولید آسیایی" از منظر مارکس و نیز بر اساس اکتشافات باستان شناسی و کتب دست اول تاریخی، وی و آثارش کلاً در شوروی دچار ممنوعیت شد. در کتاب "در دادگاه تاریخ" اثر روی مدودف (Medvedev, ۱۹۷۲) -که اقبال گسترده یافت- موارد عدیده از پوشاندن و دست بردن در واقعیت در پژوهش ها در شوروی یادشده است (این کتاب هم به فارسی ترجمه شد).

فقط حکومت های کمونسیتی، فاشیستی، ملی گرایی افراطی و نژادگرا به "پژوهش جانبدارانه" دست نمی زدند. مکاتب، احزاب و ادیان گوناگون نیز از دیرباز به "پژوهش جانبدارانه" می پرداخته اند. اگر بر ۹ جلد کتاب صحیح بخاری- یکی از کتب معتبر روایی اهل تسنن- مروری بشود، از گزارش های جانبدارانه به ویژه در حمایت از امویان، حیرت زده می شوید.

""دروغ" را می توان چنین تعریف کرد: "ناواقعیتی" که "واقعیت" گفته شود یا "واقعیتی" که "ناواقعیت" خوانده شود." بنابراین، "پژوهش جانبدارانه" "دروغ" می پردازد و می سازد"همین مشکل بارها در منابع روایی تشیع مانند اصول کافی دیده می شود. مرحوم محمد باقر بهبودی (درگذشته ۱۳۹۳) - محدث معاصر و از استادان اسلام شناس در زمینه روایات اسلامی، مدتی مدرس در دانشگاه تربیت مدرس- که در تلاش برای تدوین "صحیح کافی" بود و مجلداتی از آن را درآورد و سپس جبراً آن پژوهش را متوقف کرد- مقالات چشمگیری در "پژوهش جانبدارانه" در روایات شیعی آورده است. وی نشان داد که چگونه برخی راویان برای جلب به مذهب، روایات دروغین ساختند. برخی "شبه مکاتب" مانند طرفداران داروین، طرفداران مارکس، طرفداران نژادگرایی و مانند آن برای توجیه باورهای خود به پژوهش های جانبدارانه پرداختند، داده های ساختگی فراهم آوردند و برخی از یافته های مغایر با مدعیات پیشین را پنهان کردند.

آیا "پژوهش جانبدارانه" عامدانه و آگاهانه است؟ گاه فضایی ایجاد می شود که "پژوهشگر در هوای جانبداری نفس می کشد". این جانبداری پنهان است.

بسیاری از پژوهشگران دوره های استالینی، هیتلری، مسیحیان و مسلمانان سده های میانه و بسیاری دیگر در جوامع دیگر گرفتار و مبتلا به "جانبداری" بودند. از منظر یک پژوهشگر مسلمان، در قرآن ۲۵۷ بار در مذمت دروغ آمده است. این جداً از مواردی است که ریا، تهمت، افتراء، دسّ (یا دست بردن در واقعیت)، تلبیس و مانند آن است. از اینرو هیچ توجیهی ندارد که مثلاً یک پژوهشگر مدعی اسلام، پژوهش جانبدارانه کند. چنین کار بر خلاف همان باورهای بنیادین وی خواهد بود.

در این کشاکش دروغ سازی توسط برخی از پژوهش ها چگونه می توان "پژوهش جانبدارانه" را از "پژوهش واقعی" باز شناخت؟ خوشوقتانه پژوهشگران برای جلوگیری از جانبداری و دروغ در پژوهش، تجارب پژوهش واقع نما را فراهم آوردند.

منابع:

Karl A.

"کتاب های پژوهشی دانشگاهی مغایر با سیاست حکومت و حزب کمونیست ممنوع بود و حتی پژوهشگر مربوط در فهرست افراد ممنوع القلم قرار می گرفت"Wittfogel, Oriental Despotism; a Comparative Study of Total Power Yale University Press, ۱۹۵۷.
استبداد شرقی: ویتفوگل، کارل إ، ترجمه: محسن ثلاثی استبداد شرقی بررسی تطبیقی قدرت تام، تهران: نشر ثالث، ۱۳۹۱.
Roy Medvedev, Let History Judge: The Origin and Consequences of Stalinism, Alfred A. Knopf, New York, ۱۹۷۲.
روی مدودف: در دادگاه تاریخ، ترجمه: منوچهر هزارخانی، تهران: خوارزمی، ۱۳۶۰.

*عضو هیات علمی دانشگاه امیرکبیر
۲۱۶۲۱۶