نماز از منظر قرآن

به گزارش جام جم آنلاین و به نقل از پرتال جامع علوم انسانی، حضرت عیسی(ع) می گوید: ((... و اوصانی بالصلوه والزکاه ما دمت حیا ... و مرا توصیه به نماز و زکات مادام که زنده ام کرده است)). و در چند جای قرآن سخن از میثاق بنی اسرائیل است که بخشی از مواد آن اقامه نماز است.
در آیین مقدس اسلام نیز ((نماز)) جایگاه ویژه ای دارد و در قرآن کریم بر آن تإکید فراوان شده است.

در این کتاب الهی وظایفی برای مسلمانان, در مقابل نماز مقرر شده است. این وظایف عبارتند از:
۱ـ برپایی نماز.
در آیات زیادی برپایی نماز در کنار ((ایتإ زکوه)); پرداختن زکات آمده است.
تکیه بر این دو رکن, در حقیقت برای بیان این واقعیت است که مسلمان شایسته, هم در پیوند با خداوند باید ارتباط عاشقانه و صمیمی داشته باشد و هم در رابطه با مردم بی تفاوت نبوده و وظایف واجب و مستحب مالی خود را انجام داده, به فکر محرومان جامعه باشد.

"عالی ترین شکل ارتباط عاشقانه با خداوند نماز است و بهترین شیوه ارتباط با مردم حل مشکلات مادی آنهاست که با ادای وظایف مالی, از سوی مسلمانان این مهم برآورده می شود"عالی ترین شکل ارتباط عاشقانه با خداوند نماز است و بهترین شیوه ارتباط با مردم حل مشکلات مادی آنهاست که با ادای وظایف مالی, از سوی مسلمانان این مهم برآورده می شود. در قرآن کریم ((اقامه نماز)) و ((ایتإ زکوه)) به عنوان محک ایمان, تقوی, اخلاص و...شمرده شده و این دو در حقیقت اولین گام وفاداری به دین معرفی شده اند. قرآن کریم درباره برخورد با مشرکین می فرماید: ((فان تابوا و اقاموا الصلاه و آتوا الزکوه فخلوا سبیلهم; هرگاه توبه کنند و نماز را برپا دارند و زکات را بپردازند, آنها را رها ساخته و مزاحمشان نشوید... .))
در آیه دیگری آمده است ((فان تابوا و اقاموا الصلوه و آتوا الزکوه فاخوانکم فی الدین; پس اگر توبه کردند و نماز را برپا داشته و زکات را بپردازند پس برادران دینی شما هستند...)).

معنای اقامه نماز چیست؟

به نظر می رسد با توجه به ریشه لغوی اقامه, که از قیام ـ در مقابل قعود است ـ اقامه نماز را به معنای برپایی آن بگیریم در مقابل آن زمین ماندن و زمین گیر شدن و بی اعتنایی به آن است و این معنا دارای مصادیقی است:
الف ـ گزاردن درست نماز با حدود و شرایط آن;
ب ـ به جای آوردن نماز به نحو کامل و احسن;
ج ـ تداوم در برپایی نماز;
د ـ تلاش برای مطرح کردن و گسترش نماز در جامعه.
راغب در مفردات گوید:
((و لم یإمر تعالی بالصلوه حیثما امر و لا مدح به حینما مدح الا بلفظ الاقامه تنبیها ان المقصود منها توفیه شرائطها لا الاتیان بهیئاتها...; در تمام مواردی که خداوند به نماز امر یا مدح به آن کرده است واژه اقامه نماز آمده است تا به این معنا توجه داده شود که مقصود از نماز, گزاردن نماز واجد شرایط است نه تنها به جای آوردن هیإت نماز (بدون روح))).
در قرآن کریم, اقامه نماز با ویژگی های ذیل مطلوب است:
الف ـ برپا داشتن نماز, با نشاط و شادابی
در دو آیه از قرآن, نماز خواندن با کسالت از ویژگی های منافقان شمرده شده است: ((و اذا قاموا الی الصلوه قاموا کسالی...; و هنگامی که به نماز می ایستند از روی کسالت می ایستند...)).
((... و لا یإتون الصلوه الا و هم کسالی...;و نماز به جا نمیآورند جز با کسالت.))
و ویژگی چنین نمازی جز نماز بی کیفیت که به همه چیز جز نماز شبیه است, نیست.

در روایتی از حضرت امام سجاد(ع) می خوانیم:
((ان المنافق ینهی و لاینتهی و یإمر بما لایإتی و اذا قام الی الصلوه اعترض; همانا منافق (از کار زشت) نهی می کند, ولی خود از آن کار دست نمی کشد و فرمان می دهد (به خوبی) ولی خود انجام نمی دهد و چون به نماز بایستد اعتراض می کند)). راوی می گوید: پرسیدم: ((ما الاعتراض; اعتراض چیست))؟ حضرت فرمود: ((الالتفات و اذا رکع ربض; رو به راست و چپ گردانیدن و چون رکوع کند خود را مانند گوسفند به زمین اندازد (یعنی بعد از رکوع نایستد و به همان حال به سجده رود.))

ب ـ اهتمام به نماز و وقت فضیلت آن
قرآن کریم می فرماید: ((فویل للمصلین الذین هم عن صلوتهم ساهون; پس وای بر نمازگزارانی که از آن غافلند.))
((ساهون)) آنانند که از اصل نماز غافلند, توجهی به آن ندارند, گاه آن را نمی خوانند, گاه در آخر وقت می خوانند. قرآن کریم می گوید این مسإله در ضعف اعتقاد دینی او ریشه دارد. گفتنی است که ((سهو)) و ((اشتباه)) در نماز مورد نظر آیه نیست, زیرا اگر چنین بود, می فرمود: ((فی صلوتهم)) در نمازشان نه ((عن صلوتهم)) از نمازشان. یونس بن عمار از حضرت امام صادق(ع) پرسید: مقصود از سهو همان وسوسه شیطان است؟ حضرت فرمود: ((لاکل احد یصیبه هذا ولکن ان یغفلها و یدع ان یصلی فی اول وقتها; نه هر کس مبتلا به وسوسه می شود بلکه مقصود آن است که از اصل نماز غفلت کند و در اول وقت نخواند.)) امام صادق(ع) در روایتی فرمود: ((تإخیر الصلوه عن اول وقتها لغیر عذر; مقصود از سهو بدون عذر نماز را از اول وقت تإخیر انداختن است)).
در روایتی از حضرت امام علی(ع) می خوانیم:
((لیس عمل احب الی الله عزوجل من الصلوه فلایشغلنکم عن إوقاتها شیء من امور الدنیا فان الله عزوجل ذم اقواما فقال الذین هم عن صلاتهم ساهون یعنی انهم غافلون استهانوا باوقاتها; هیچ کاری نزد خداوند محبوت تر از نماز نیست, پس نباید در وقت نماز هیچ یک از امور دنیا شما را مشغول از نماز سازد که خداوند گروهی را که از نماز سهو می کنند نکوهش کرده است و مقصود این است که اینها غفلت از نماز داشته, حریم وقت نماز را نگه نمی دارند)).
علاوه بر توجه به اصل نماز باید در نماز نیز انسان به این نکته توجه داشته باشد که در مقابل حضرت حق ایستاده با او سخن می گوید, باید تمام وجود خویش را به این میهمانی ببرد تا شیطان جرإت زمینه سازی برای خروج از این میهمانی را فراهم نسازد.
((یا ایها الذین آمنوا لاتقربوا الصلوه و انتم سکاری حتی تعلموا ما تقولون...

"در قرآن کریم ((اقامه نماز)) و ((ایتإ زکوه)) به عنوان محک ایمان, تقوی, اخلاص و...شمرده شده و این دو در حقیقت اولین گام وفاداری به دین معرفی شده اند"; ای کسانی که ایمان آورده اید, در حالی که مست هستید به نماز نزدیک نشوید تا بدانید چه می گویید...)).
ظاهر آیه روشن است و نیاز به توضیح ندارد که مقصود, نهی از نماز در حال مستی است لکن از تعلیل ((حتی تعلموا ما تقولون)) می توان این معنا را برداشت کرد: نماز مطلوب آن است که انسان با عنایت و توجه نماز بخواند, بداند که چه می گوید و با که سخن می گوید. موید این برداشت روایت امام باقر(ع) است که فرمود: در حالتی که کسل هستید یا چرت آلود یا سنگین, مشغول نماز نشوید, زیرا خداوند مومنان را از نماز خواندن در حال مستی نهی کرده است.
ج ـ نماز با خشوع
از مصادیق اقامه نماز به جای آوردن نماز با خشوع آن است.
((قد افلح المومنون الذین هم فی صلاتهم خاشعون; به تحقیق مومنان رستگار شدند آنها که در نمازشان خشوع دارند)).
خشوع به معنای تواضع و ادب جسمی و روحی است که در برابر شخص بزرگ یا حقیقت مهمی در انسان پیدا می شود و آثارش در بدن ظاهر می گردد.
فیومی گوید: ((خشع خشوعا اذا خضع و خشع فی صلاته و دعائه اقبل بقلبه علی ذلک و هو مإخوذ من خشعت الارض اذا سکنت و اطمإنت; خشوع به معنای تواضع است و خشوع در نماز و دعا به معنای اقبال قلبی بر آن است و این واژه برگرفته از سکون و اطمئنان است, آن چنان که برای سکون زمین واژه خشوع به کار رفته و می گویند: ((خشعت الارض)). خشوع در نماز; یعنی جسم و روح را در نماز به دیدار خداوند بردن و انقطاع از غیر او آن چنان که برگزیدگان خداوند پیامبر و آل ـ علیهم السلام ـ چنین بودند. اولین فرودگاه این خشوع روح است که بر جسم نیز اثر می گذارد; یعنی آن کس که در نماز خشوع دارد در حال نماز اعضا و جوارح او نیز آرام بوده, پیوسته بازی با ریش و صورت ندارد! در حدیثی می خوانیم که پیامبر(ص) مردی را دید که در حال نماز با ریش خود بازی می کند فرمود: ((اما انه لو خشع قلبه لخشعت جوارحه; اگر او در قلبش خشوع بود, اعضای بدنش نیز خاشع می شد)).
دـ دوام در نماز
از مصادیق اقامه نماز ((دوام نماز)) است.
در سوره معارج پس از آن که خداوند برخی صفات ناشایست انسان ها را مورد تذکر قرار می دهد, اوصاف شایسته آنها را هم ذکر می کند که از جمله آن: ((الا المصلین الذین هم علی صلاتهم دائمون;مگر نمازگزارانی که بر نماز خود تداوم دارند)). ظاهر آیه دوام است; یعنی هم به وقت نماز می خوانند و هم همیشه نماز می خوانند, این گونه نیست که نماز خواندن آنها مقطعی باشد و چنین نمازی است که اگر جزو برنامه زندگی شد و با حدود آن به جای آورده شد انسان را از فحشا و منکر باز می دارد.

و اصولا برنامه های تربیتی جز با تداوم کارآیی لازم را ندارند, لذا در حدیثی از پیغمبر اکرم(ص) می خوانیم: ((ان احب الاعمال الی الله مادام و ان قل; محبوب ترین اعمال نزد خداوند کاری است که انسان بر آن مداومت داشته باشد هر چند کم باشد)).