صنایع غذایی و مسئله سلامت با محصولات تراریخته/طاهره علی نژاد

هرانا - ۱۱ تیر ۱۴۰۰

خانه > slide, بهداشت و محیط زیست, سایر گروهها > صنایع غذایی و مسئله سلامت با محصولات تراریخته/طاهره علی نژاد

خبر اختصاصی
تاریخ : ۱۴۰۰/۰۴/۱۱
دسته : slide,بهداشت و محیط زیست,سایر گروهها
لینک کوتاه :
کد خبر : ۰۰۰۴۱۱۳۵۱

چاپ خبر

صنایع غذایی و مسئله سلامت با محصولات تراریخته/طاهره علی نژاد

ماهنامه خط صلح – در سال‌های اخیر در بخش کشاورزی و صنایع غذایی با دو واژه تراریخته و ارگانیک بسیار مواجه شده‌ایم. به لحاظ ساختار علمی محصولات ارگانیک به محصولاتی گفته می‌شود که در هیچ یک از مراحل کاشت، داشت و برداشت از هیچ نوع فرآیند شیمیایی استفاده نمی‌شود، یعنی برای تولید محصولات از روش‌های کاملاً طبیعی استفاده می‌شود و هیچ آسیبی به انسان‌ها و محیط‌‌‌ زیست وارد نمی‌کند و اگر پس از بازرسی‌های گوناگون انواع آلودگی شیمیایی در آب، خاک یا محصول وجود نداشته باشد و تمام استانداردها رعایت شود، محصول ارگانیک خواهد بود. از طرفی محصولات تراریخته یا دستکاری شده ژنتیکی، محصولاتی هستند که داخل آن‌ها یک یا چند ژن و برای اهداف مختلفی وارد شده است.

تولید و واردات محصولات کشاورزی تراریخته برای مصرف خوراکی یکی از چالش‌های حوزه کشاورزی و تجاری کشور است که در خصوص مضرات یا فواید آن مخالفان و موافقان بحث‌های مختلفی را مطرح می‌کنند.

اساسا اولین دلیل ایجاد تکنولوژی محصولات تراریخته افزایش برداشت محصول با کیفیت از واحد سطح کشت محصول، کاهش قیمت غذا، تولید محصولات جدید تر و ایجاد تنوع غذایی است. با توجه به اینکه نیاز غذایی مردم در حال افزایش است، تامین امنیت غذای برای این نیاز رو به رشد، مستلزم راهکارهای ویژه است. استفاده از محصولات تراریخته یکی از راهکارهای تامین غذا خصوصا در کشورهای در حال توسعه و پرجمعیت است.

وارد کردن ژن‌های مربوط به صفت مختلف به گونه‌های گیاهی مانند گندم، جو، ذرت، سویا، سیب‌زمینی، گوجه‌فرنگی، چغندرقند و بسیاری گیاهان دیگر با هدف بهبود کیفیت و افزایش تولید فراورده‌های آنها و مقاوم‌سازی آنها در برابر آفات زیستی تنها نمونه‌های کوچکی از کاربرد گسترد گیاهان تراریخته است.

"با توجه به اینکه نیاز غذایی مردم در حال افزایش است، تامین امنیت غذای برای این نیاز رو به رشد، مستلزم راهکارهای ویژه است"فراورده‌هایی مانند روغن‌های خوراکی، موم‌ها، نشاسته و چربی‌ها در شرایط عادی به میزان جزیی تولید می‌شوند و با استفاده از تکنولوژی تراریخته تولید آنها در مقیاس واحد سطح افزایش چشمگیری داشته است.

بنابراین می‌توان گفت تکنولوژی محصولات تراریخته، محصولاتی قوی‌تر، با کیفیت و ماندگاری بیشتر تولید می‌کند. در کنار این‌ها، محصولات تراریخته محصولاتی هستند که دی‌اکسیدکربن بیشتری مصرف می‌کنند و اکسیژن بیشتری تولید می‌کنند. این ویژگی باعث کاهش پدیده گلخانه‌ای شده و در کاهش گرمای زمین موثر است. همان‌طور که گفته شد محصولات تراریخته، محصولاتی مقاوم به شرایط نامطلوب زیستی هستند. برای مثال تولید و تکثیر گونه‌های گیاهی مقاوم به نمک و خشکی و کم‌آبی مثل کاکتوس‌ها و نوع مقاومی از سرو در احیای مناطق کویری و بیابانی و تولید اکسیژن بیشتر قابل‌توجه هستند.

همچنین احیای مراتع و جنگل‌ها با استفاده از گونه‌های مقاوم به آفت‌های محلی با استفاده از محصولات تراریخته آسان‌تر است. توجه داشته باشید که هر کدام از کاربردهای تولیدی محصولات تراریخته اعم از تولید محصول بیشتر و با کیفیت‌تر، تولید اکسیژن بیشتر اهمیت کلیدی در صنایع غذایی و مسئله سلامت انسان دارد. از سویی دیگر با افزایش جمعیت دنیا ایجاد زمین‌های قابل کشت مسئله‌ای حائز اهمیت است. یکی از راه‌های تامین زمین‌های کشاورزی تخریب جنگل‌هاست که خود مخاطرات بسیاری را در تولید اکسیژن و گرمایش زمین به همراه دارد. (۱) مقاوم‌سازی گیاهان به آفات زیستی باعث استفاده کمتر از سموم شیمیایی و آفت‌کش‌ها می‌شود و بالطبع تولید محصولات ارگانیک را آسان‌تر می‌سازد.

منتقدین محصولات تراریخته معتقدند محصولات تراریخته به دلیل مقاومت در برابر آفات و حشرات به چرخه زندگی این موجودات آسیب زده و با کاهش تنوع زیستی آنها در نظم اکوسیستم اخلال ایجاد می‌کنند.

"در کنار این‌ها، محصولات تراریخته محصولاتی هستند که دی‌اکسیدکربن بیشتری مصرف می‌کنند و اکسیژن بیشتری تولید می‌کنند"همچنین در بدن مصرف کننده ایجاد مقاومت در برابر برخی داروها را به همراه خواهند داشت. برخی محققان معتقدند که ساکنین مجاور به مناطق کشت محصولات تراریخته دچار نقص در سیستم ایمنی و ابتلا به برخی بیماری‌ها مانند انواع سرطان شده‌اند.(۲) این گمانه‌زنی‌ها باعث ایجاد حساسیت در تولید محصولات تراریخته شد و برخی کشورها مانند آلمان و امریکا تمهیداتی را برای کشت و تجارت این محصولات در نظر گرفته‌اند. در راستای چنین گمانه‌زنی‌هایی، مطالعاتی برای ارزیابی ایمنی غذایی محصولات تراریخته انجام شده است. برای مثال مطالعه‌ای ۹۰ روزه بر روی موش انجام شده است. در این مطالعه موش‌ها برای ۹۰ روز از برنج (KMD1) حاوی پروتین (Cry1AC) تغذیه نمودند.

مطالعات نشان دادند که هیچ‌گونه تغییری در رفتار موش‌ها، سلامت جسمی و وزن آن‌ها مشاهده نشد. (۳)

با وجود انتقادهای موجود در مورد ایمنی محصولات تراریخته شواهد معتبری در خصوص آلرژی‌زایی، تهدیدآمیز و خطرناک بودن این محصولات برای سلامت انسان وجود ندارد.(۴)

نزدیک به پنجاه سال از استفاده از بیوتکنولوژی مولکولی در تولید محصولات تراریخته می‌گذرد. تاکنون ۶۷ کشور در دنیا برای تولید این محصولات مجوز صادر کرده‌اند. با این وجود پرسش‌های بسیاری درباره سلامت محصولات تراریخته وجود دارد که برای پاسخگویی به این پرسش‌ها پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا توسط کشورهای عضو کنوانسیون تنوع زیستی در سال ۱۹۹۵ شکل گرفت. در این پروتکل موافقتنامه‌های قانونی که بتواند مسائل مربوط به خطرات احتمالی محصولات تراریخته را بررسی کند تدوین شد.

"همان‌طور که گفته شد محصولات تراریخته، محصولاتی مقاوم به شرایط نامطلوب زیستی هستند"این موافقت‌نامه‌ها در ۲۹ ژانویه ۲۰۰۰ منجر به قبول پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا شد.

پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا با تکیه بر “اتخاذ تمهیدات احتیاطی” که در اصل ۱۵ اعلامیه ریو در مورد محیط زیست و توسعه عنوان شده قوانین خود را بنا نهاده است. بر اساس این اصل وقتی احتمال بروز خطر یا خسارت غیرقابل جبرانی وجود دارد کمبود یا عدم اطلاعات علمی نباید به عنوان بهانه‌ای برای به تاخیر انداختن اقدامات جهت جلوگیری از تخریب و فرسایش محیط باشد. این پروتکل در واقع اولین سیستم قانون‌گذاری جامع برای اطمینان از انتقال، نگهداری و استفاده ایمن از محصولات تراریخته را که در نظر است در بین کشورها جابه‌جا شوند، تنظیم نموده است.

ایران در سال ۱۳۸۲ به این پروتکل جهانی پیوست و اجازه ورود محصولات تراریخته به کشور صادر شد.

به ادعای برخی افراد در سال‌های ۸۳ تا ۸۵ تولیداتی از این محصولات را در ایران داشته‌ایم، تحقیقاتی هم در این زمینه انجام شده است و پژوهشگرانی مدعی شدند که ۴۷ درصد از برنج‌های موجود در بازار (ایرانی و خارجی) تراریخته بوده‌اند. در مقابل وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرد تا به‌حال هیچ مجوزی برای تولید محصولات دستکاری شده ژنتیکی داده نشده است؛ اما گزارش‌هایی وجود دارد که بدون رعایت اصول آزمایش‌های میدانی، بذر محصولات دستکاری شده در ایران کشت می‌شود که بذر همین محصولات می‌تواند به‌وسیله حشرات و پرندگان به نقاط دیگر منتقل شود و بدون این‌که اطلاع داشته باشیم، قوانین اساسی کشورمان را در بر بگیرد. این است که اظهارنظرهای ضد و نقیض درباره این محصولات نگرانی‌ها را در ایران بیش‌تر می‌کند.

به ‌دلیل عدم نصب برچسب، تشخیص محصولات تراریخته از ارگانیک مشکل است.

آزمون تعیین کمیت یا درصد تراریختگی مهم‌ترین کاربرد این آزمون برچسب‌گذاری محصولات تراریخته است؛ چراکه طبق قوانین هر کشور برچسب‌گذاری تراریخته‌ها در محدوده خاصی صورت می‌گیرد؛ به‌عنوان مثال در اتحادیه اروپا این قانون ۹/۰ درصد است که بالاتر از آن درصد برچسب‌گذاری تراریخته اجباری و این قانون در ایران دو درصد است و مقدار بالاتر از این درصد برچسب الزامی است.

استفاده محصولات تراریخته به سال‌های اخیر محدود نمی‌شود، بلکه حدود ۲۰ سال است که مردم ایران این محصولات را استفاده می‌کنند. حدود ۹۰ درصد روغن مصرفی کشور ما وارداتی است که از آرژانتین و برزیل وارد می‌شود و به‌طور ۱۰۰ درصد تراریخته است.

در حال حاضر واردات سویا، کلزا و ذرت تراریخته برحسب نیازمندی‌های داخلی صورت می‌گیرد. تاکنون برای استفاده از محصولات تراریخته در ایران ضرری اثبات نشده و استفاده و بهره‌گیری از این فناوری به‌منظور مقابله با آفات و حفاظت از محیط‌‌زیست در مقابل سموم، مواد شیمیایی و کاهش هزینه‌های تولید صورت خواهد گرفت. در حال حاضر در ایران محصولات تراریخته گاها با جنبه تحقیقاتی کشت می شوند.(۵)

صاحب‌نظران این امر در ایران نیز بر مفید بودن استفاده از فناوری تولید محصولات تراریخته سخن می‌گویند.

زنده‌یاد پرفسور بهزاد قره‌یاضی دانشیار دانشگاه علوم پزشکی تبریز و فلوﺷﻴﺐ اﺧﻼق زﻳﺴﺘﻲ نیز معتقد بودند که سرطان‌زایی محصولات تراریخته ساخته و پرداخته جهل و نداشتن آگاهی برخی افراد است و به هیچ وجه حقیقت ندارد. تقسیم‌بندی تکنولوژی غربی و شرقی قابل اعتنا نیست چون چنین تقسیم‌بندی در علم وجود ندارد.

پروفسور ‘عبدالحسن کاظمی: ایجاد صفت و ویژگی اصلاح شده برای ارتقای کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی با کمک تراریخته ممکن و کنترل می‌شود و مزیت بزرگ این محصولات ارزیابی دقیق مخاطرات احتمالی این نوع محصولات است.

ایشان معتقدند که برخی به نام دلسوزی با جهل خود تیشه به ریشه علم مهندسی ژنتیک می‌زنند درحالی‌که افزایش ارزش غذایی با محصولات تراریخته شدنی است و اصلاح نباتات ارزانترین راه افزایش تولید غذا است.

افزایش تحمل تنش مثل تحمل خشکسالی و شوری، زراعت مولکولی، بهبود خواص تغذیه‌ای مثل افزایش پروتئین، ویتامین، مواد معدنی و کاهش مواد ضد کیفی (حساسیت‌زا) از قابلیت‌های تولید محصولات تراریخته است.

دکتر ‘مسعود امید’ عضو کمیته ایمنی زیستی وزارت علوم با بیان اینکه نباید در مقابل تکنولوژی مقاومت کنیم معتقدند چون تمرین علم‌آموزی و دموکراسی نداشته‌ایم به درستی نمی‌توانیم با تکنولوژی ارتباط برقرار کنیم.

اصلاح ژنتیکی و محصولات تراریخته یک تکنولوژی پیشرفته است.

"برای مثال تولید و تکثیر گونه‌های گیاهی مقاوم به نمک و خشکی و کم‌آبی مثل کاکتوس‌ها و نوع مقاومی از سرو در احیای مناطق کویری و بیابانی و تولید اکسیژن بیشتر قابل‌توجه هستند"تکنولوژی در بستری از ارزش‌ها و نیازهای انسانی شکل می‌گیرد پس باید نسبت به آن عقلایی رفتار کرده و از آن استقبال کنیم. محصولات تراریخته با هدف بهبود و تقویت صفات خوب مثل کیفیت غذایی، مقاومت به آفات و بیماری‌ها، افزایش کمیت محصول یا حذف صفات نامطلوب از طریق روش پیشرفته علم مهندسی ژنتیک تولید می‌شود و نباید به این تکنولوژی بی‌اعتماد باشیم.

دکتر ‘بهرام باغبان معتقدند: تولید محصولات تراریخته بی‌خطر است و مردم نگران امنیت غذایی این محصولات نباشند. مهندسی ژنتیک، نانو تکنولوژی، بیوتکنولوژی و ICT علوم مربوط به اصلاح ژنتیکی است که نقش اساسی در توسعه و شکل دهی هزاره سوم ایفاخواهندکرد. محصولات تراریخته علاوه بر تولید محصولات کشاورزی در بهبود وضع اشتغال و اقتصاد نیز تاثیرگذار است، تولید پنبه تراریخته به زودی در ایران شروع می‌شود که در تولید پوشاک، بهبود صنعت نساجی کشور و ایجاد شغل نقش ایفا خواهد کرد.(۶)

در مجموع محصولات تراریخته منفعت‌های زیادی دارند و هیچ‌گونه گزارشی در خصوص آثار سوء اینگونه محصولات تاکنون گزارش نشده است. در صورتی که به درستی نظارت و مدیریت در کشت آنها صورت نگیرد ممکن است نگرانی‌هایی را نیز برای محیط زیست به دنبال داشته باشند.

موفقیت تکنولوژی زیستی و مهندسی زنتیک در ایران به ارزیابی علمی و مدیریت پایدار نیاز دارد. استفاده از محصولات تراریخته در ایران نیازمند آگاهی‌سازی و فرهنگ سازی است.

ارجاعات:

نگاهی به موقعیت جهانی محصولات تراریخته در سال ۲۰۰۸ – بهزاد قره یاضی – خبرنامه ایمنی زیستی ایران – ۲۰۰۹
موقعیت گیاهان تراریخته در کشاورزی پایدار: گذشته، حال و آینده – ل.راستگو و الف.عالم زاده – مجله انجمن ایمنی زیستی ایران – ۲۰۰۸
A ۹۰-day safety study of genetically modified rice expressing Cry1Ab protein (Bacillus thuringiensis toxin) in Wistar rats – Schroder, M., Poulsen, M., Wilcks, A., Kroghsbo, S., Miller, A., Frenzel, T., Danier, J., Rychlik, M.,Emami, K., Gatehouse, A., Shu, Q., Engel, K.,Altosaar, I., Knudsen, I – Food and Chemical Toxicology – ۲۰۰۷
Food safety evaluation of crops produced through biotechnology – Chassy, B – Journal ofAmerican Collage of Nutrition – ۲۰۰۲
محصولات کشاورزی تراریخته؛ فرصت یا تهدید؟ -«روسنا» در گفت‌وگو با کارشناسان از فواید و مضرات محصولات تراریخته گزارش می‌دهد – روستانیوز – ۱۸ خرداد ۱۳۹۸
محصولات تراریخته، ریسک یا فرصت – خبرگزاری ایرنا – ۴ مهر ۱۳۹۷