تفاوت تعریف علم از منظر جهان اسلام و دیگران/علم؛ زمینه ساز ایمان

به گزارش خبرنگار مهر، حجت الاسلام حمیدرضا پارسانیا، در ششمین دوره مقدماتی گفتمان ملی نخبگان علوم انسانی با طرح بحث از نقش و جایگاه علم در تاریخ و تمدن اسلامی، گفت: ابتدا باید توجه داشت که علم به نسبت ادوار تاریخی و جایگاه و مفهومی که در نزد فرهنگ‌های مختلف داشته، واجد تکثر معنایی است و اساساً هر محیط و فرهنگی با یک معنای خاصی از معانی مختلف علم، تناسب داشته است.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به دو شیوه مواجهه با مفهوم علم، گفت: سخن از علم به دو صورت انجام می‌شود. یکبار از معنای علم در مقام ثبوت سخن می‌گوییم که در این مقام سعی داریم تا مشخص کنیم معنای حقیقی علم چیست و اساساً از چیستی حقیقت علم بحث می‌کنیم اما از سوی دیگر، در مقام اثبات، کوشش می‌کنیم تا ببینیم علم جدای از معنای حقیقی‌اش، در نزد یک جامعه، فرهنگ و تاریخ، چه مفهومی داشته است یعنی از هویت فرهنگیِ علم در نزدِ عالِم و یا در نزد فرهنگِ موردنظر سخن می‌گوییم.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران گفت: معنای کنونی و مسلط از علم در نزد جهانیان و همچنین در جامعه خودمان، معنای پوزیتیویستی از علم است که متعلق به قرن بیستم اروپاست و اساساً علم را در مفهومِ تجربیِ آن درک می‌کند. همین معنای که از آن به science تعبیر می‌شود در فضای آموزشی کشور ما نیز مدتهاست که پذیرفته شده است.

وی گفت: مبتنی بر این معنای پوزیتیویستی و تجربی از علم، بسیاری از معارفِ شهودی، نقلی و مفهومیِ تجریدی نظیر علم فقه، مابعدالطبیعه و… از دایره علم بودن کنار گذاشته شده و صرفاً مجموعه‌ای از معارف(knowledge) و یا انسانیات در نظر گرفته می‌شود و اساساً همین معنای از علم است که تقسیمات و تمایزات دانشکده‌ها و رشته‌های آموزشی را رقم می‌زند.

حجت الاسلام پارسانیا با اشاره به معنای علم در فرهنگ اسلامی، گفت: سخن در این است که فرهنگ و تمدن اسلامی چه معنایی از علم را پذیرفته بود و بر اساس آن سایر شئون زندگیِ انسان‌های آن فرهنگ رقم می‌خورد. باید توجه داشت که گرچه عوامل مختلفی را برای شکل دهی به مفاهیم و امور در نزد جوامع و فرهنگ‌ها ذکر کرده‌اند نظیر اینکه مارکسیست‌های کلاسیک، تولید و ابزار آن را عامل موثر می‌دانند و یا منتسکیو عامل موثر را در جغرافیا لحاظ می‌کرد اما جهان اسلام که با ظهور اسلام رقم خورد متن محوری و عامل موثر اصلی در شکل‌گیری مفاهیم و امور فرهنگی و تمدنیِ آن، کتاب قرآن کریم است.

استاد سطوح عالی حوزه علمیه گفت: قرآن به عنوان مهم‌ترین کتاب هویت‌بخش و معرفت‌بخش جهان اسلام محسوب می‌شود و اساساً قرآن خودش را به عنوان کتاب علم معرفی می‌کند و بیان می‌دارد که خشیت خداوند با علم است که رقم می‌خورد و علم به عنوان یکی از اسماء الهی ذکر شده و اساساً علم را زمینه‌ساز ایمان می‌داند. دلیل اینکه علم یک مفهوم کلیدی در جهان اسلام بوده، کاربرد این مفهوم و اهمیتی است که در قرآن کریم داشته است.

وی گفت: مبتنی بر تعریف علم در جهان اسلام، تجربه در جایگاه خود، معرفت عقلانی در جایگاه خود و شهود و وحی نیز در جایگاه خاص خودشان قرار داشته و هیچیک نفی نمی‌شود.

"لذا در این نگاه هم عقل تجربی، هم عقل تجریدی و هم نقلی که از طریق وحی آمده است تولید علم و معرفت می‌کنند"لذا در این نگاه هم عقل تجربی، هم عقل تجریدی و هم نقلی که از طریق وحی آمده است تولید علم و معرفت می‌کنند. اساساً رابطه عقل و نقل در علوم جهان اسلام و هر جامعه و فرهنگی که دین در آن حضور داشته باشد یک رابطه جدی است که گفتگوها حول آن شکل می‌گیرد. در جهان اسلام که توحید و خداوند حضور دارد و مناسک دینی نقش فعال داشته و مسیر زندگی و فرهنگ را تقرب به خداوند می‌دانند، علم معنایی دارد که با این ارزش‌ها و امور تناسب دارد.

حجت الاسلام پارسانیا گفت: فرهنگ و تمدن اسلامی با معنایی که علم در جهان اسلام داشته است هنگامی که با معنای پوزیتیویستیِ قرن نوزدهمی علم در جهان جدید مواجه شد، طبعاً دچار تعارض گشت و این تعارض در بسط خودش به بحران منجر شده و این بحران و چالش یا منجر به تغییر فرهنگِ پذیرنده می‌شود و یا اینکه معنای از علم را دستخوش تغییر و تعدیل می‌نماید.