گربه‌ماهی‌های جاسک و سابقه پیش‌نشانگری رخداد زمین‌لرزه

مدیرکل محیط زیست هرمزگان یکی از علل را احتمال آلودگی نفتی عنوان کرد. در جاسک در ساحل مقسا، ماهی‌های به‌گل‌نشسته هیچ‌گونه آثار بیماری یا آلودگی نداشته‌اند. از آنجا که فقط همین یک گونه ماهی در ساحل مشاهده شده است، فرضیه بیماری و آلودگی رد شد. از نظر زمین‌شناسی در ساحل مکران زلزله با بزرگای ۸.۱ و سونامی ۲۷ نوامبر ۱۹۴۵ ساحل مکران (ناحیه مرزی بین ایران و پاکستان) مهم‌ترین زلزله -و البته در نتیجه آن سونامی- ثبت‌شده در سده قبل است. زلزله یادشده در امتداد منطقه فرورانش در سواحل مکران رخ داد.

"در جاسک در ساحل مقسا، ماهی‌های به‌گل‌نشسته هیچ‌گونه آثار بیماری یا آلودگی نداشته‌اند"این سونامی موجب چهار هزار نفر کشته و خسارات و ویرانی در سواحل پاکستان، ایران، هند و عمان شد. در گزارش‌ها از فرازگیری امواج سونامی از یک متر در ساحل ایران تا حدود ۱۵ متر در ساحل پاکستان یاد شده است. زمین‌لرزه‌های سال‌های ۱۵۲۴ و ۱۸۱۹ نیز احتمالا باعث ایجاد سونامی‌های مخربی شده است. علاوه بر آن، زلزله‌های ۱۷۶۵ و ۱۸۲۱ در ساحل شرقی مکران و همچنین زمین‌لرزه ۱۴۸۳ در ساحل غربی (ایران)، موجب سونامی‌هایی در ساحل مکران شده‌اند.

قدیمی‌ترین سونامی شناخته‌شده در منطقه که ممکن است بر اثر زمین‌لرزه‌ای بزرگ ایجاد شده باشد، در سال ۳۲۶ قبل از میلاد مسیح در دلتای منطقه کوچ در شرق مکران رخ داده که بر اساس گزارش‌های تاریخی، احتمالا از عوامل نابودی ناوگان متجاوز اسکندر مقدونی در بازگشت به یونان پس از فتح هند بوده است. راهی برای تشخیص زمان دقیق وقوع زلزله بعدی فعلا وجود ندارد.

ممکن است ما ندانیم که زلزله بزرگ بعدی در کجا یا چه زمانی رخ خواهد داد، اما می‌توانیم آماده شویم. حیوانات، ازجمله گربه‌ماهی‌ها، می‌توانند به‌عنوان یکی از نمادهای پیش‌بینی رخداد زلزله بعدی به حساب آیند. اولین گزارش شناخته‌شده از رفتارهای عجیب حیوانات قبل از زلزله، به سال ۳۷۳ قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد و مواردی به دنبال آن می‌آیند که افراد و حتی برخی دانشمندان تصور می‌کردند حیوانات ممکن است زمین‌لرزه را پیش‌بینی کنند. به مدت ۱۲ سال مرکز پژوهشی شیلات کلان‌شهر توکیو این تئوری را آزمایش می‌کرد که آیا می‌توان از گربه‌ماهی ژاپنی در پیش‌بینی زمین‌لرزه استفاده کرد؟

انگیزه این امر این بود که گربه‌ماهی به‌ویژه به تغییرات الکتریکی در مدت ۱۰ تا ۳۰ روز قبل از زلزله حساس است و این حساسیت، قبل از زلزله غیرفعال می‌شود. امید این بود که گربه‌ماهی بتواند راهی برای یافتن سازوکار پیش‌بینی‌کننده زلزله بگشاید.

"از نظر زمین‌شناسی در ساحل مکران زلزله با بزرگای ۸.۱ و سونامی ۲۷ نوامبر ۱۹۴۵ ساحل مکران (ناحیه مرزی بین ایران و پاکستان) مهم‌ترین زلزله -و البته در نتیجه آن سونامی- ثبت‌شده در سده قبل است"در ۱۲ سال تحقیق، در ۲۷ مورد از ۸۷ زلزله بزرگ‌تر از سه در مقیاس بزرگای ژاپنی یا تقریبا ۳۱ درصد مواردی که در توکیو اتفاق افتاده بود، گربه‌ماهی‌ها به‌طور غیرمعمولی پاسخ داده بودند. در افسانه‌های ژاپنی، «نامازو» گربه‌ماهی غول‌پیکری است که در زیر گل‌ولای جزایر ژاپن زندگی می‌کند و با تکان‌دادن دم خود باعث زمین‌لرزه‌های شدید می‌شود. انستیتوی فناوری کاناگاوا، «کیت‌های گربه‌ماهی» درست کرد و در آزمایش مخازن گربه‌ماهی از حسگرهای مادون قرمز برای شناسایی فعالیت افزایش‌یافته استفاده شد. فعالیت گربه‌ماهی با افزایش فعالیت لرزه‌ای در ۷۰ درصد مواقع مطابقت نشان داد.

چینی‌ها بر اساس پارامترهای مختلف ازجمله رفتارهای غیرمعمول حیوانات، در چهارم فوریه ۱۹۷۵ قبل از وقوع زلزله، دستور تخلیه هایچنگ را صادر کردند؛ این تصمیم موجب نجات جان بسیاری از مردم شد. بااین‌حال، دانشمندان در پی پژوهش‌های بیشتر دریافتند بعضی تغییرات طبیعی خاصی در آن رخداد فوریه ۱۹۷۵ قبل از زلزله با بزرگای ۷.۵ اتفاق افتاده است که به احتمال زیاد رفتار نامنظم و در نهایت «پیش‌بینی» را ممکن کرده است، ولی الزاما این موضوع به پیش‌بینی همه رخدادهای مشابه نمی‌انجامد؛ چراکه یک سال و نیم بعد در همان شهر هایچنگ در ۲۷ جولای ۱۹۷۶ زلزله‌ای با بزرگای ۷.۶ رخ داد و پیش‌بینی هم نشد و حدود ۲۵۰ هزار نفر نیز کشته شدند.

سالانه به‌طور متوسط ۱۶ زمین‌لرزه مهم رخ می‌دهد که ۱۵ مورد بزرگای ۷.۰ تا ۸ و یکی بزرگای بیش از ۸.۰ دارد.

بعد از زمین‌لرزه ۲۷ فروردین ۱۳۹۲ در منطقه سراوان سیستان‌وبلوچستان، بحث مهمی در میان گروهی از زلزله‌شناسان در دنیا که سرشناس‌ترین آنها «رائول ماداریاگا»، استاد برجسته زلزله‌شناسی دانشگاه معتبر اکول نرمان سوپریور پاریس بود، درباره احتمال وقوع زلزله بزرگ بعدی در مکران آغاز شد. استاد «ماداریاگا» خود عنوان این بحث را یک جمله سؤالی گذاشته بود: «آیا مکران بیدار شده است؟». سال بعد از آن دکتر «مسعود مجرب» در رساله دکترای خود در دانشکده فنی دانشگاه تهران نشان داد که احتمال قابل ملاحظه‌ای برای رخداد زمین‌لرزه‌ای ‌با بزرگای بیش از ۷ در منطقه مکران ایران و پاکستان برای دهه بعد از سال ۱۳۹۳/۲۰۱۴ وجود دارد. درباره زلزله محتمل در ساحل مکران نیز به نظر می‌رسد صرفا نمی‌توانیم به گربه‌ماهی‌ها اعتماد کنیم، ولی از این تغییر طبیعی می‌توانیم -و باید- برای شروع یک‌سری پی‌جویی در طبیعت برای بررسی احتمال رخداد زلزله‌ای مهم در ساحل مکران استفاده کنیم.

* استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله
* منتشر شده در روزنامه شرق| دوشنبه ۱۶ فروردین ۱۴۰۰